نئين ٽهيءَ جو سونهون
مون کي سائين غلام محمد گرامي جن سان پنهنجي پهرين ملاقات ياد نه آهي. مون کي ياد ناهي، ته مان سائينءَ سان ڪڏهن ۽ ڪٿي مليو هوس. مون کي فقط ايترو ياد آهي، ته مون کي سدائين ائين محسوس ٿيندو هو، ته سائينءَ سان منهنجي ملاقات تمام پراڻي، تمام جهوني ۽ منهنجي جنم کان اڳ جي هئي. مان ڄڻ ته سائين کي آڳاهون سڃاڻندو هوس. مون کي ايڏي شفقت ۽ ايڏو پيار ڏيندا هئا، جن جو ڪو انت نه هوندو هو. منهنجن ڪچن ڦڪن افسانن جي ويٺا تعريف ڪندا هئا. ڪٿي به ڪجهه لکان ته پڙهندا ضرور هئا، ۽ پوءِ جڏهن به ساڻن ملاقات ٿيندي ته ان تحرير جو ذڪر ضرور ڪندا هئا.
مون پنهنجي بيڪار زندگيءَ کي ٻن مشغولين سان آباد ڪيو هو ـــ ڪرڪيٽ راند ۽ لکڻ سان. اڳتي هلي مون ڪرڪيٽ راند سان پنهنجي عشق کي لکڻ تان قربان ڪري ڇڏيو. لکندو هوس ـــ جيڪي لکندو هوس، سو شايع نه ٿيندو هو. دل ڀڄي پوندي هئي. مايوس ٿي پوندو هوس. مون کي پنهنجي بيڪار زندگيءَ لاءِ جيڪڏهن ٻيو ڪو ڪارگر مصرف ملي وڃي ها يا سمجهه ۾ اچي وڃي ها، ته مان جيڪر دلشڪستو ٿي لکڻ ڇڏي ڏيان ها! پر ان ڏينهن کان اڄ ڏينهن تائين فقط هڪ حقيقت منهنجي آڏو ايندي رهي آهي، ته لکڻ کان سواءِ منهنجي بي مقصد زندگيءَ جو ڪوبه مناسب مصرف نه آهي. مان لکڻ کان سواءِ ٻيو ڪوبه ڪم ڪرڻ جي لائق نه آهيان. ان ۾ سمورو دخل قدرت جو آهي، جنهن مون کي اڻ ٿانئيڪو روح، بيچين دل، منتشر ذهن ۽ ڇڙواڳ تصور ڏيئي دنيا ۾ ڇڏي ڏنو آهي. خوابن کي اڻپوريون تعبيرون ۽ تعبيرن کي اڻپورا خواب ڏيندو آهيان. رڃ پٺيان ڊوڙڻ منهنجي عادت آهي. شروعات ۾ ڪوبه ايڊيٽر مون کي قبول نه ڪندو هو. اهو الاءِ ڪهڙو ڏينهن هو ـــ سائين گرامي صاحب جن سان ملاقات ٿي هئي. چيو هئائون ته مون کي افسانا ڏي، مان مهراڻ ۾ شايع ڪندس. اها شايد 1960 يا 1962ع جي ڳالهه آهي. مهراڻ رسالي جو ٽيون دور شروع ٿيو هو. پهرئين ۽ ٻئي دور ۾، 1960ع تائين، سنڌي ادب جي تمام اهم ۽ وڏن اديبن ـــ جمال ابڙي، علي احمد بروهي، ڪروڙ پتي، غلام رباني، سراج، نجم عباسي، رشيد ڀٽي، رشيد آخوند ۽ حفيظ شيخ سنڌي افساني کي سينگاريو ۽ سنواريو. ايڏن وڏن ۽ اهم افسانه نگارن کي مهراڻ لاءِ يڪجا ڪرڻ ۾ سائين گرامي صاحب جن جي ڪوششن ۽ محنتن کي دخل هو. سندن شخصيت ۾ ايڏي ڪشش هوندي هئي، جو هرڪو پتنگ وانگر ڏانهس ڇڪبو هليو ايندو هو.
گرامي صاحب جن مون کي مهراڻ ۾ لکڻ لاءِ چيو. مون جيڪي ڪجهه لکيو، سائينءَ مهراڻ جهڙي معتبر رسالي ۾ شايع ڪري ڇڏيو. مايوسي اميد ۾ بدلجي ويئي. شوق جنون جي صورت اختيار ڪئي. اهو دور مهراڻ رسالي جو ٽيون دور هو. سائين گرامي صاحب سنڌي ادب لاءِ افسانه نگارن جي نئين ٽهيءَ جي پرورش ڪئي، جنهن ۾ علي بابا، نسيم کرل، عبدالحق عالماڻي، عبدالقادر جوڻيجو، غلام نبي مغل، قمر شهباز، طارق اشرف، حميد سنڌي، شوڪت شورو،آغا سليم، ماڻڪ ۽ مان شامل هئاسين. اسان کي نالن تي بحث ڪرڻو ناهي. مان بنا ڪنهن هٻڪ جي اهو چوڻ لاءِ تيار آهيان، ته سائين گرامي صاحب جن سنڌي ادب ۾ ترقي پسند تحريڪ جي پهرين صف جي نهايت بهادر ۽ دليربانين مان هئا. پاڻ بنيادي طرح شاعر هئا، تنهن ڪري اڄ جي سمورن ترقي پسند شاعرن کي مهراڻ جا صفحا ڏيئي اُڀرڻ جو موقعو ڏنو هئائون. مان نٿو ڀانيان ته ڪوبه اهڙو ترقي پسند شاعر هوندو، جنهن مهراڻ رسالي مان فيض نه پرايو هوندو. مان سمجهان ٿو، سائين گرامي صاحب جن پهريان عالم هئا، جن شيخ اياز جي شاعريءَ جو ڀرپور نموني تجزيو ڪندي، سنڌي ادب کي تنقيد جا نوان معيار عطا ڪيا.
گرامي صاحب جن سان منهنجي پوئين ملاقات گذريل اپريل ۾ مهراڻ آرٽس ڪائونسل حيدرآباد طرفان ملهايل شاهه جي ورسيءَ ۾ ٿي هئي. صدارت شيخ اياز ڪئي هئي. ان ڀيري مون کي سائين گرامي صاحب جن سان گڏ مقالي پڙهڻ جي سعادت حاصل ٿي هئي. اها ملاقات سائينءَ جن سان آخري ملاقات هئي.آخري ملاقات ائين ئي ٿيندي آهي، جو مختصر هئڻ جي باوجود زندگيءَ کي هزارين يادگيريون بخشي ويندي آهي.
1976