باب ٽيون
اڇي چمڙيءَ وارين قومن، قبيلن ۽ ماڻهن ۾ قدرت ڪا اهڙي ڪاريگري رکي آهي جو انيڪ اَوَگڻن جي باوجود ڌرتيءَ تي گُڻن وارين قومن کي ماري مات ڪري ڇڏيائون. ڪجهه قومن کي اهڙو مليا ميٽ ڪيائون جو تمدني تاريخن ۾ هينئر سندن ذڪر فقط حوالي طور ايندو آهي. جيڪڏهن سنڌ جي کوجنا ۽ تحقيق تي آڌار ڪجي ته ٿر جي ڪجهه قبيلن کان سواءِ سنڌ ۾ اسين سڀئي دنيا جا ٿڙيل ٿاٻڙيل اچي گڏ ٿيا آهيون. ڪي نوان، ڪي پُراڻا، اسين سڀئي نو وارد آهيون. اِها ٻي ڳالهه آهي ته اسان منجهان ڪجهه سنڌ جي مقدس مٽيءَ جو سيندور سينڌ ۾ وجهي هميشه لاءِ ڌرتيءَ سان هڪ ٿي ويا آهن، ۽ ڪي آرين وانگر اڃا تائين پاڻ کي سنڌ جو فاتح ثابت ڪري رهيا آهن. فرق فقط ايترو آهي ته قديم دور جا آريا اڇي چمڙيءَ وارا هئا، ۽ موجوده دور جا آريا اسان وانگر ڪاري چمڙيءَ وارا آهن.
اڇي چمڙيءَ جو چلڪو اهڙو جو روس ــ افغان جنگ دوران جلاوطن افغانن لاءِ جرمني، انگلينڊ، آمريڪا، ڪيناڊا، سئيڊن، ڊينمارڪ، فرانس، ۽ آسٽريليا وغيره پنهنجا در کولي ڇڏيا هئا. اڇي چمڙيءَ وارن افغانن کي ڀاڪر ۾ ڀري پاڻ وٽ هميشه لاءِ رهائي ڇڏيو هئائون. کين ڌنڌا ڌاڙيون ڏيئي پنهنجي معاشري ۽ معاشرتي زندگيءَ ۾ شامل ڪري ڇڏيو هئائون. اِن جي ابتڙ اڻويهه سئو ايڪهتر واري جنگ دوران ۽ اُن کان پوءِ ابتر اقتصادي حالتن کان مجبور ٿي ڪارا بنگالي جڏهن پنهنجو ملڪ ڇڏي ڀڳا هئا، ته اڇي چمڙيءَ وارن ملڪن هنن لاءِ پنهنجين سرحدن تي پهرا بيهاري ڇڏيا هئا. ويندي ايستائين، جو ڪيناڊا جهڙي دور دراز ملڪ تائين مفلسيءَ ۾ پهچڻ وارن ڪارن بنگالين کي روڪي، ماري، ڪُٽي، سامونڊي جهازن ۾ چاڙهي ڪيناڊا جي سرحدن تان تڙيو ويو هو.
اڇي چمڙيءَ ۾ ضرور ڪو طلسم آهي! مُٺ جيترا انگريز ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ سان واپاري ٿي آيا، ۽ ڏسنديئي ڏسندي مغلن جي سلطنت جو تختو اونڌو ڪري، هندستان تي قبضو ڪري ويهي رهيا. سنڌ جا مير سڳورا به انگريزن جي اڇي چمڙيءَ تي اَڪن ڇڪن ٿي پيا. سنڌ کي تين وال ته هونءَ ئي ڪري ڇڏيو هئائون. کائڻ پيئڻ ۽ عيش جا ڪوڏيا، ٿلها، سُست، عام ماڻهوءَ جا دشمن. دُٻي ۽ مياڻيءَ جي ٽن چئن ڪلاڪن وارين لڙائين ۾ سنڌ ٿالهه ۾ رکي انگريزن کي ڏيئي ڇڏيائون. اِن تاريخي سانحي تي بحث ڪندي اسان جي هڪ دوست چيو هو، اسين سنڌي احسان فراموش نه ٿيندا آهيون. مهاراجا رنجيت سنگهه کي منهن ڏيڻ لاءِ اسان ۾ مڻيا نه هئي. انگريزن کان مدد گهري سين. انگريز اهڙا اُستاد جو مهاراجا رنجيت سنگهه کي نيپولين بونا پارٽ جي حملي جو ڊپ ڏياري سنڌ تي ڪاهه کان ٽاري ڇڏيائون. انگريزن جي احسان کان مير صاحبان ايڏا متاثر ٿيا جو سنڌ سندن حوالي ڪري ڇڏيائون!
رولو ۽ ڀٽڪندڙ، خانه بدوش ۽ ڌڪا جهليندڙ آريا به اڇي چمڙيءَ وارا هئا. تهذيب ۽ تمدن کان وانجهيل، بداخلاق، جهنگلي ۽ جانورن جهڙي زندگي گذاريندڙ، پر پنهنجي اڇي چمڙيءَ تي نازان! يورپ، اسڪينڊنيويا، انگلينڊ، ۽ آرمينا کي تاراج ڪندا آريا هندوڪش جبل لتاڙي سنڌو نديءَ جي پاڻيءَ سان آباد ٿيل علائقن تي حمله آور ٿيا. سرجان مارشل کان وٺي سنڌ جي محقق مولائي شيدائيءَ تائين، يڪ راءِ آهن ته سنڌوءَ جي ڪنارن وارن علائقن تي آباد سنڌي قوم تاريخ جي اُن دور ۾ هنر، حرفت، علم ۽ زراعت جي سائنس ۾ انيڪ قومن کان اڳتي هئي. بقول مولائي شيدائيءَ جي: ”اُها قوم جنهن جي معاشي نظام ۽ فلسفي، ٻين قومن تي اثر وڌو، جنهن جي نظام تمدن ۽ معاشرت جي تصوير ۽ شڪل کي زماني جا انقلاب مِٽائي ڪونه سگهيا؛ جنهن قوم جي اخلاقي نظريه ۽ قانون کي ٻيون قومون پاڻ لاءِ مشعل راهه تصور ڪرڻ لڳيون ... ان ترقي يافته قوم جي قانون، فلسفه، تهذيب، معاشرتي نظام ۽ شرعي قانون کي هڪ وحشي قوم منسوخ ڪري ڇڏيو.“
آرين مفتوح سنڌين کي ”دسيو“ جو نالو ڏنو، يعني غلام. پوءِ جڏهن لکڻ پڙهڻ جهڙا ٿيا ته اصلوڪن باشندن لاءِ پنهنجي نفرت کي مذهب جو حصو بنائي ڇڏيائون. اصلوڪن ماڻهن جو نفرت انگيز لفظن ۾ ذڪر ڪيائون. اصلوڪن ماڻهن کي حقارت وچان ”آناس“ يعني نڪ ڦٿل سڏڻ لڳا.
سرجان مارشل ۽ مولائي شيدائيءَ پنهنجي تحقيق ۾ اِهو نه ڄاڻايو آهي ته هڪ قوم جيڪا اقتصادي، معاشي، تهذيبي، تمدني، ۽ سائنسي ۽ علمي طرح ايتري قدر عظيم هئي، سا رولاڪ، بداخلاق ۽ بدتهذيب اڇي چمڙيءَ واري جاهل قوم هٿان ڪيئن ۽ ڇو شڪست کائي سندن غلام ٿي پيئي ۽ ذلت واري زندگي گذارڻ لڳي! ٻنهي ڄڻن ڪنهن به قسم جو سائنسي سبب نه ڄاڻايو آهي.
ان باري ۾ هڪ ٻه سبب بحث خاطر ڏيئي سگهجن ٿا. سنڌي قوم علم ۽ دانش ۾ اڳڀري هئي، پر جنگجو قوم نه هئي. تنهن ڪري، هڪ جنگجو قوم هٿان تاريخ ۾ ذليل ۽ خوار ٿي وئي.
جنگ فقط جسماني طاقت سان نه لڙبي آهي. جنگ لاءِ پهريون شرط آهي ڊسيپلن ـــ ضابطو، ۽ اتحاد. اِهي ٻئي صفتون سنڌي قوم جي نصيب ۾ لکيل نه آهن.
1991