حق بخشائڻ متعلق
اڄوڪي ڪالم ۾ پڻ مان انهن خطن جو ذڪر ڪندس جيڪي مون کي سنڌ جي مسئلن متعلق مليا آهن.
پلازا اسڪوائر ڪراچيءَ مان محمد سليم سهتي پنهنجي خط ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي ـــ ”حق بخشائڻ جهڙو ظالمانه رواج صدين کان اسان جي سنڌ ۾ رائج آهي. اهو رواج اسانجي امير گهراڻن ۾ گهڻو ۽ غريب گهراڻن ۾ نه هئڻ برابر آهي. دينوي نڪته نگاهه سان ڏٺو وڃي ته اهو هڪ وڏو گناهه آهي، ڇاڪاڻ ته شادي ڪرڻ هڪ قدرتي حق آهي. اهو حق مرد توڙي عورت کي حاصل آهي. دنياوي نڪته نگاهه کان ان ظالمانه رواج جي ڪري ڪيترين ئي نياڻين جي تمنائن جو خون ڪيو ٿو وڃي. دولت بچائڻ لاءِ کين قربانيءَ جو ٻڪرو بنايو ٿو وڃي. کين پنهنجي ڪوڙي عزت خاطر قربان ڪيو ٿو وڃي.“
سنڌ جي سماجي مسئلن بابت جڏهن لکڻ لاءِ دوستن کي عرض ڪيو هوم تڏهن واضح نموني چيو هوم ته بحث ان ڳالهه تي ناهي ته اسان وٽ مسئلا آهن، يا نه آهن. اها مڃيل حقيقت آهي ته اسان وٽ بيپناهه مسئلا آهن. اسان کي انهن مسئلن جو حل تلاش ڪرڻو آهي. مان ليکڪ آهيان. اندر ۽ ٻاهر جي دنيا ۾ گم رهندو آهيان. مون انهن مسئلن کي شدت سان محسوس ڪيو آهي. مون دل جي گهرائين سان چاهيو آهي ته اسان جي سنڌ انهن مسئلن مان آزاد ٿئي. محمد سليم سهتي پنهنجي خط ۾ زوردار نموني حق بخشائڻ واري بد رواج جي موجودگيءَ تي لکيو آهي. پر هن ان رواج کي ختم ڪرڻ لاءِ تجويزون بيان نه ڪيون آهن.
حق بخشائڻ واري بد رواج تي تمام ذهين ۽ اثرائتي نموني ۾ اظهار ڪندي ٽنڊي الهيار کان ڀاءُ عبدالقادر ميمڻ پنهنجي خط ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي ـــ ”حق بخشائڻ وارو مسئلو صرف امراءُ طبقي ۾ آهي، وڏيرڪي ڪلاس ۾ آهي ـــ وڏيرن ۾ گهڻو ڪري سيدن ۾ آهي جيڪي برهمڻ وانگر ذات پات جي وڇوٽيءَ جا قائل آهن. هي مسلمان برهمڻ ئي پنهنجي همسر نه هجڻ جي دعويٰ ڪندا آهن. تنهن ڪري هيءَ لعنت منجهن آهي. غريبن ۾ بدي جو رواج ۽ ڪٿي ڪٿي وڪڻڻ جو رواج آهي، پر حق بخشائڻ نه آهي. سوال آهي ته ان جو حل ڪهڙو ٿي سگهي ٿو. ادا سائين، ان لاءِ سوچ ۾ ڦير گهير آڻڻ جي ضرورت آهي ڇاڪاڻ ته جيستائين سوچ نٿي مٽجي تيستائين اهو مسئلو حل ٿيڻو نه آهي. ٻيو طريقو اهو ٿي سگهي ٿو ته سماج ۾ طبقاتي جنگ ڇڙي ۽ اهو طبقو نيست ۽ نابود ٿي وڃي. ان وقت اهو مسئلو حل ٿي سگهي ٿو.“
نصرپور کان منهنجي نوجوان دوست نذير قاضيءَ پنهنجي بيحد قربائتي ۽ جذباتي خط ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي ـــ ”حق بخشائڻ هڪ انتهائي ذليل حرڪت آهي، لعنت آهي. عام طرح اسان سنڌين جي قدامت پسند ۽ اجاين ريتن رسمن ۾ ٻڌل خاندانن ۾ عام آهي.“
ان کان پوءِ نذير انهن خاندانن ۽ ذاتين جو ذڪر ڪيو آهي جيڪي پاڻ کي پوتيءَ پاڪ سمجهندا آهن ـــ پاڻ کي آسماني مخلوق سمجهندا آهن، سندن نظر ۾ سندن مٽ ڪوبه نه هوندو آهي. اهي خاندان ۽ ذاتيون حق بخشائڻ واري بد رواج جا موجد آهن. وڏيرا پڻ ان بد رواج ۾ شامل آهن. حق بخشائڻ واري ڪڌي رواج خلاف بحث ڪندي نذير هڪ هنڌ لکيو آهي ـــ ”نبي ڪريم صلعم جن به نڪاح ڪيو هو ۽ پنهنجيون عزت ماب نياڻيون به نڪاح ۾ ٻين کي ڏنيون هيون.خود قرآن پاڪ ۾ به نڪاح کي جائز قرار ڏنو ويو آهي.“
ان سلسلي ۾ حل تلاش ڪندي نذير پنهنجي خط ۾ لکيو آهي ته اهڙن خاندانن جو سوشل بائيڪاٽ ڪيو وڃي. اهڙن خاندانن ۾ پنهنجيون نياڻيون نه پرڻايون وڃن. معاشري کي ان خراب رسم کان متنفر ڪرڻ لاءِ بحث مباحثا ڪرايا وڃن. اخبارن ۽ رسالن ۾ ليک ۽ ڪهاڻيون ڏنيون وڃن وغيره.
مان سمجهان ٿو حق بخشائڻ جو رواج طبقاتي وڇوٽين سبب وجود ۾ آيو آهي. طبقاتي وڇوٽين سبب حق بخشائڻ ئي نه، بلڪه انيڪ بد رواج وجود ۾ آيا آهن. ڄاڻ، علم، ادب ۽ خود آگاهيءَ کان پوءِ جڏهن سنڌ مان طبقاتي ويڇا ختم ٿيندا، تڏهن انهن ويڇن سبب وجود ۾ آيل مسئلا به ختم ٿي ويندا. پر ان جو مطلب اهو ناهي ته سماجي انقلاب جي انتظار ۾ مٿي هيٺان ويهاڻو ڏيئي ڇڏجي.سماجي انقلاب لاءِ اسان سڀني کي (اديبن، شاعرن، شاگردن، معاشري جي حساس ماڻهن، هارين ۽ مزدورن) کي هٿ هٿ ۾ ڏيئي ڪم ڪرڻو آهي.
اديب جڏهن ڪنهن مسئلي تي الر ڪري اچي ٿو تڏهن ان مسئلي جي راکن جا بنياد لوڏيو ڇڏي. مون کي ياد ٿو پوي ته ڪجهه سال اڳ ماڻڪ جي هڪ ڪهاڻي ”حاويليءَ جا راز“ سهڻي رسالي ۾ شايع ٿي هئي ـــ ان ڪهاڻيءَ ۾ ماڻڪ دل کولي سنڌ جي هٿ ٺوڪين مقدس حاويلن جا راز فاش ڪري ڇڏيا هئا. ڏاڍي هاءِ گهوڙا ٿي هئي. مانڌاڻ متو هو. طارق اشرف کي ايڊيٽر سهڻيءَ جي حيثيت ۾ ڌمڪين ۽ گارين جا سوين خط مليا هئا. تڏهن مون محسوس ڪيو هو ته ماڻڪ جو تير ٺڪاڻي تي لڳو هو.
بهرحال، اسين جڏهن عملي طرح طبقاتي ويڇن کي ختم ڪرڻ لاءِ پاڻ پتوڙي رهيا آهيون، تڏهن اڻ سڌي طرح انهن بد رواجن خلاف پڻ جدوجهد ڪري رهيا آهيون،جيڪي طبقاتي وڇوٽين سبب وجود ۾ آيا آهن.
1975