سون جهڙو سچو
1973 ۾ طارق اشرف پنهنجي تاريخ ساز رسالي ”سهڻي“ پاران امر جليل نمبر شايع ڪيو هو. ايڊيٽر جي حيثيت ۾ طارق ادب ۾ نئين روايتن جو حامي هو. هُن جنسي موضوعن کان وٺي سياسي ۽ مذهبي موضوعن تائين هر ليکڪ کي مڪمل، بلڪه ضرورت کان زياده آزاديءَ سان لکڻ لاءِ ڇوٽ ڇڏي ڏنو هو. ڪڏهن به ڪنهن ڪهاڻيءَ يا تحرير کي ايڊٽ نه ڪندو هو. نتيجن جي قطعي پرواهه نه ڪندو هو. پاڻ سيد هو، پر ماڻڪ جي ڪهاڻي ”حويليءَ جا راز“ شايع ڪري هن سنڌ جي سيدن کي بِر ڪري ڇڏيو. شريف ۽ عزتدار ته ماٺ ڪري ويهي رهيا، باقي ڏنڊئي ۽ داداگير قسم جا سيد سندس جان جا دشمن ٿي پيا. کيس ڌمڪيون ۽ دڙڪا ڏنائون. ڪڏهن ڪڏهن ته کوکر محلي (حيدرآباد) ۾ جٿا ڪري هليا ايندا هئا. پر، چَئهُ جو اسان وارو يار مُڙي، سچو ۽ کرو ماڻهو جُهري ته پوندو آهي، پر جهڪندو ناهي. هن پنهنجي لاءِ يگاني واٽ چونڊي ورتي هئي. مرڻ گهڙيءَ تائين هو اُن واٽ تي هلندو رهيو. جُهري پيو. پر جهڪيو نه.
سٻاجهو. شريف النفس. قول ۽ فعل ۾ سُپتيو. ضد جو پڪو. جنهن سان دوستي ڪيائين، تنهن سان توڙ نڀايائين. دوستي ايڏي شدت سان ڪندو هو جو ٻوسٽ محسوس ٿيندي هئي. کيس پنهنجي ڪنهن دوست جو اهڙي ڪنهن شخص سان لهه وچڙ ۾ اچڻ، ۽ اُٿڻ ويهڻ اصل نه وڻندو هو، جنهن کي هو ناپسند ڪندو هو. اِن لحاظ کان طارق اشرف انتها پسند هو. سچ ڳالهائڻ جو ايڏو جنون هوندو هوس جو کيس خبر ئي ته پوندي هئي ته منهن تي سچ ڳالهائيندي، هو اڳئين جي ٽوپي لاهي وجهندو هو. ائين کانئس سادگيءَ ۾ ٿي ويندو هو. پنهنجي پسند ۽ ناپسند لڪائي نه سگهندو هو.
ايڊيٽر جي حيثيت ۾ طارق مختلف ليکڪن لاءِ مختلف محاورا يا لقب يا خطاب مخصوص ڪري ڇڏيا هئا. مثال طور، فلاڻو سنڌي ادب جو سرموڙ ڪهاڻي ڪار آهي. فلاڻو ليکڪ سنڌي ادب ۾ ڪهاڻيءَ جو شهنشاهه آهي. فلاڻو ڪهاڻيڪار سنڌي ڪهاڻيءَ جو بادشاهه آهي ــ فلاڻو ليکڪ وڏو ڪهاڻيڪار آهي. فلاڻي ليکڪ سنڌي ڪهاڻيءَ کي نئون موڙ ڏنو آهي. فلاڻو عظيم ڪهاڻيڪار آهي وغيره.
مان ڏاڍو خوشنصيب آهيان جو طارق اشرف جي درجه بنديءَ ۾ منهنجي لاءِ ڪابه گنجائش نه هئي. مان ڪنهن به خوشفهميءَ ۾ گرفتار ٿيڻ کان بچي ويس. وزني لفظن جي بار هيٺان دٻجي دفن ٿي وڃڻ کان بچي ويس. مون پنهنجي لاءِ جيڪا واٽ ڳولي ورتي هئي، تنهن واٽ تي هلندو رهيس، ۽ اڃا تائين هلي رهيو آهيان. ڪي به ٻه ليکڪ هڪ جهڙي انداز ۾ نه لکندا آهن. جيئن اسان جا منهن مهانڊا هڪٻئي کان مختلف هوندا آهن، ۽ سوچ سمجهه الڳ الڳ هوندي آهي، تيئن اسان جي زباني، ڪلامي، ۽ تحريري اظهار جو طريقو به هڪٻئي کان مختلف هوندو آهي. طارق کي منهنجين ڪهاڻين ۾ ڪردارن جو ڳالهائڻ بنهه نه وڻندو هو. ان راءِ ۾ طارق اڪيلو نه هو. اُن دور جا انيڪ ليکڪ طارق جي ان راءِ سان شامل هوندا هئا. مون کي اِها ڳالهه اصل سمجهه ۾ نه ايندي هئي ته ڪهاڻين جا ڪردار گونگا ڇو هجن! ٻوڙا ڇو هجن! هنن جي ڳالهائڻ تي بندش ڇو هجي؟
مان ادب جو لاڳيتو شاگرد آهيان. پرائڻ جي عمر ڪڏهن پوري نه ٿيندي آهي ـــ پرائڻ واري عمر ليکڪ جي پوئين پساهه سان پوري ٿيندي آهي. مسلسل اڀياس ۾ مون انيڪ ڪهاڻين ۾ ڪردارن کي ڳالهائيندي، سوچيندي، ۽ متحرڪ ڏٺو آهي. اوهين جيڪڏهن ڪنهن گونگي ڪردار جي ڪهاڻي لکي رهيا آهيو، ته پوءِ اوهان جو ڪردار نه ڳالهائيندو. جيئرا جاڳندا ڪردار ضرورت پٽاندڙ ڳالهائيندا آهن. اوهين تجربو ڪري ڏسو. ٽيليويزن ڊرامو ڏسندي، يا ٽيليويزن تان فلم ڏسندي، ٽيليويزن سيٽ جو واليوم (آواز) بند ڪري ڇڏيو. پوءِ ويهي گونگو ڊرامو يا فلم ڏسو! ڇا ٿا سمجهو؟ ڪيتري دير تائين اوهين گونگي فلم يا گونگو ڊرامو برداشت ڪري سگهندا؟
بنا مڪالمن جي لکيل ڊرامي جي صنف کي انگريزيءَ ۾ Mime چوندا آهن. پر، مائيم ڊرامي ۾ به مڪالمن جي غيرموجودگيءَ کي صوتي اثرات ۽ پس پرده موسيقيءَ سان ڀريو ويندو آهي. ساهه وانگر، آواز زندگيءَ جي علامت آهي.
اصولن تي سختيءَ سان پابند رهڻ واري طارق ڪڏهن به مڪالمن جي ڪري، يا ٻئي ڪنهن سبب ڪري منهنجي ڪا ڪهاڻي شايع ڪرڻ کان انڪار نه ڪيو. هو اختلافِ راءِ جو ڏاڍو احترام ڪندو هو. طارق کان وڌيڪ سون جهڙو سچو ۽ کرو ماڻهو مون زندگيءَ ۾ ورلي ڏٺو. قول ۽ فعل جو پڪو ـــ اهڙو پڪو ڄڻ مذهبي عقيدو هجيس! هڪ دفعو چئي ڇڏيائين ته سهڻيءَ ۾ لکڻ لاءِ توتي ڪا جهل پل ناهي ـــ جيڪي وڻيئي، جيئن وڻيئي، لک ـــ مڪمل آزاديءَ سان لک. هن آخر تائين واعدو وفا ڪيو. پاڻ روزي نماز جو پابند ۽ ڏاڍو نيڪ هوندو هو.پر، هن مذهبي موضوعن تي لکيل منهنجي ڪنهن به ڪهاڻيءَ تي اعتراض نه ڪيو. ”پلصراط“ ۽ ”منهنجو پٽ مهدي“، جهڙيون ڪهاڻيون اکيون بند ڪري شايع ڪري ڇڏيندو هو.
نازڪ ۽ نفيس طارق ڏاڍو دلير هو. اختلافِ راءِ جي باوجود ٻئي جي حق جي حفاظت ۽ توڙ تائين دوستيون نڀائڻ، طارق جي وصف ۾ برداشت، Tolerance جي انتها جو ثبوت هيون. ڏٻري جسم ۾ ايڏي اخلاقي سگهه مهاتما گانڌيءَ جهڙن کي ملندي آهي.
هڪڙا هوندا آهن اديب ۽ شاعر جن جو نصب العين هوندو آهي لکڻ، پڙهڻ، ۽ اندر جي اظهار جي اپٽار. هنن کي نوس نوس ڪرڻ، ۽ جهيڙن جهٽن لاءِ وقت ئي نه ملندو آهي. ٻيا هوندا آهن ادب ۾ خارجي ڪردار. هڪ ٻه ڪهاڻيون، هڪ ٻه شعر لکي کپ کوڙي ادب جي پاڙ ۾ ويهي رهندا آهن. ڪي خارجي ڪردار ڪجهه به نه لکندا آهن، پر اديبن ۽ شاعرن جا هم پياله ۽ هم نواله ٿي پوندا آهن. هنن جو ڪم هوندو آهي، گلا غيبت ڪري اديبن جا جهيڙا ۽ دنگل ڪرائڻ ـــ اديبن کي هڪٻئي سان وڙاهڻ ـــ اديبن جي باري ۾ افواهه ڦهلائڻ. منهنجو اديبن سان اٿڻ ويهڻ نالي ماتر آهي. پر، دعا سلام سڀني سان آهي. تنهن ڪري ادب ۾ خارجي ڪردارن جي تخريبڪارين کان گهڻي حد تائين محفوظ رهيو آهيان. پر، هڪ موقعي تي مان سندن ور چڙهي ويو هوس. هنن مَتَل مَمَڻ جو پورو پورو فائدو کڻي ورتو هو. هنن طارق اشرف ۽ منهنجي وچ ۾ ڏڦير وجهڻ کان ڪين گهٽايو هو.
ممڻ متو هو ڪهاڻي ”سرد لاش جو سفر“ شايع ٿيڻ کان پوءِ (1973). ڪهاڻيءَ جو ترجمو هندي ۽ انگريزيءَ ۾ شايع ٿيڻ کان پوءِ پاڪستان ۾ طارق ۽ منهنجي خلاف رڻ ٻري پيو. سهڻيءَ تي بندش پئجي ويئي. طارق اشرف کي گرفتار ڪيائون. مان انڊر گرائونڊ ٿي سڌو وڃي اسلام آباد پهتس. اتي ڇا وهيو، ڇا واپريو ان جو احوال آتم ڪٿا جي هن قسط جي ٻئي حصي ۾ ڪندس. يارن پرپٺ هُلائي ڇڏيو ته پيپلز پارٽيءَ جي اخبار هلال پاڪستان جي ايڊيٽر سراج (سراج الحق ميمڻ) وچ ۾ پئي، پنهنجي چيف ڪالمسٽ (امر جليل) کي ذوالفقار علي ڀٽي کان معافي ڏياري آهي. يارن اهو به هُلائي ڇڏيو ته امر جليل توبهه تائب ٿيو آهي. هن سرڪار سان واعدو ڪيو آهي ته وري قلم هٿ ۾ نه کڻندو. لکڻ ڇڏي ڏيندو. لُڙ مان مزو وٺڻ وارن ڪجهه دير لاءِ طارق جي دل ۾ منهنجي خلاف وهم گمان وجهي ڇڏيا هئا، پر اُهي وهم گمان جٽائدار نه هئا. جٽائدار هئي اسان جي دوستي.
2010