علامه آءِ آءِ قاضي جو قصو
هڪڙي پياري دوست سان ملي آيو آهيان. کانئس علامه آءِ آءِ قاضيءَ جون پياريون پياريون ڳالهيون ٻڌي آيو آهيان. دل چوي ٿي علامه صاحب جون ڳالهيون توهان سان ڪريان. علامه صاحب جيڏا وڏا دانشور، عالم ۽ فلسفي ڪنهن به هڪ يا ڪجهه ماڻهن جي ميراث نه ٿيندا آهن. هو سموري قوم جو گڏيل سرمايو هوندا آهن. علامه آءِ آءِ قاضيءَ تي ڪجهه ماڻهن قبضو ڪري ورتو آهي. کين اسان تائين، يعني عام ماڻهوءَ تائين پهچڻ نه ڏنو آهي. علامه صاحب کي نوجوان نسل کان، ۽ نوجوان نسل کي علامه صاحب کان جدا رکيو ويو آهي. مان پنهنجي رايي ۾ پختو آهيان. ورنه، اهي شخص جيڪي علامه آءِ آءِ قاضيءَ جن کي ويجها هئا، ۽ سندن مريديءَ جو دم ڀريندا هئا، ۽ ڀريندا آهن، سي اڄ تائين، علامه صاحب جن جون تحريرون، قول ۽ فلسفو ڇپرائي پڌرو ڪن ها. علامه صاحب جن کي وفات ڪئي پنج ـــ ڇهه سال ٿي ويا آهن، پر سندن ڪنهن به مريد ۽ معتقد سندن سوانح نه لکي آهي. هتي لکڻ مان منهنجي مراد شايع ڪرائي، ڪتابي صورت ۾ عام ماڻهن تائين پهچائڻ آهي. مان سمجهان ٿو علامه صاحب جن جي ٻن انگريزي ڪتابن جو به سنڌيءَ ۾ ترجمو نه ڪيو ويو آهي. ڪيپٽن ايسٽ وڪ جو ترجمو ڪيو ويو آهي، پر علامه صاحب جن جي ڪتابن جو نه.
بحرحال، مان علامه آءِ آءِ قاضي صاحب جي مريدن ۽ معتقدن سان بحث ۾ نه آهيان. مان پنهنجن دوستن، ساٿين ۽ پڙهندڙن سان ڳالهائي رهيو آهيان. مختصر ملاقات ۾ علامه صاحب جن جون ٻه ٽي ڳالهيون، جيڪي پنهنجي پياري دوست کان ٻڌي آيو آهيان سي ڳالهيون اوهان کي ٻڌائيندس.
علامه صاحب جن وقت جا پابند هوندا هئا. ڪنهن ملاقاتيءَ علامه صاحب جن کان فون تي ملاقات لاءِ وقت گهريو. علامه صاحب جن قربائتي نموني کين چيو، ته بابا وقت ٻڌائي ڇڏيو؛ ان وقت مان اوهان جو انتظار ڪندس. هليا اچجو. ان صاحب تڪڙ ۾ وراڻيو، ته سائين اڄ شام 5 يا ساڍي پنجين لڳي ايندس. علامه صاحب جن پياري نوع ۾ کيس چيو ته ابا، تون هڪڙو ڄڻو ٻن وقتن تي ڪيئن اچي سگهندين ـــ هڪ ماڻهو هڪ ئي وقت ۾ پنجين لڳي اچي سگهي ٿو، يا ساڍي پنجين لڳي، ۽ ٻيو ته تون پنجين ۽ ساڍي پنجين جي وچ ۾ ايندين ته ان وچ ۾ مان ڇا ڪندس! تنهن ڪري، اوهين پنجين اچو يا ساڍي پنجين.
علامه صاحب جن مهمانن کي هميشه در تائين ڇڏڻ ويندا هئا، پوءِ ڪو مهمان ڀل ته عمر ۾ کانئن ننڍو کڻي ڇو نه هجي، پاڻ در تائين ضرور ويندا هئا. هڪ دفعي هڪ ليڪچرار علامه صاحب سان ملڻ ويو. ملاقات کان پوءِ جڏهن وڃڻ لڳو، تڏهن علامه صاحب جن عادت مطابق کيس ٻاهرين در تائين ڇڏڻ لاءِ اٿيا. ليڪچرار احترام وچان علامه صاحب کي ايلاز ڪرڻ لڳو ته قبلا مون رواجي ماڻهوءَ کي اوهين در تائين ڇڏڻ نه هلو. علامه صاحب جن ڏاڍي پيار مان نوجوان ليڪچرار کي چيو ته بابا مون کي چڱين عادتن کان ڇوٿو محروم ڪرين. مان مهمانن کي در تائين ڇڏڻ ويندو آهيان. خوشي محسوس ڪندو آهيان. تون مون کي خوشين کان ڇوٿو محروم ڪرين؟
هڪ دفعي چيائون ته سائنس ۽ علم ۾ واڌاري سبب پراڻن اصطلاحن کي بدلائڻ بابت زبان جي ماهرن کي سوچڻ گهرجي. وضاحت ڪندي چيائون، ته اڳ جڏهن جاگرافيءَ جي علم کان واقف نه هئاسين تڏهن سج جو اڀرڻ يا سج جو لهڻ سمجهه ۾ ايندو هو. جاگرافيءَ جي علم مطابق سج پنهنجيءَ جاءِ تي بيٺل آهي. نه لهندو آهي، نه چڙهندو آهي! سج جي لهڻ ۽ سج جي اڀرڻ بدران زبان جي ماهرن کي ڪو نئون اصطلاح سوچڻ گهرجي. علامه صاحب اها ڳالهه انگريزيءَ ۾ ڪئي هئي ۽ Sun set ۽ Sun rise جي حوالي سان خيالن جو اظهار ڪيو هو.
1975