ڪٿا
ڪجهه ڏينهن کان روح اُٻاڻڪو اُٻاڻڪو پئي محسوس ٿيو. اندر ۾ اُنڌمانڌ هئي، ذهن هيبتناڪ خاموشيءَ جو مرڪز ٿي پيو هو. اڪيلائيءَ جو احساس دل کي ڪلر وانگر ڪوري رهيو هو. اهڙي ۾ ڀٽ ڌڻيءَ جي هڪ بيت جي هڪ سٽ جو پڙلاءُ رکي رکي ٻڌڻ ۾ پئي آيو.
”اڄ پڻ وايون ڪن، وڻجارا وڃڻ جون“
ڪنهن وڃڻ جون وايون ڪيون آهن! ڪنهن سفر جو سامان ٻڌو آهي! ڪنهن جي موڪلائڻ جي مهل جي ويل اچي ٿي آهي! ڪجهه سمجهه ۾ نه پئي آيو. خيالن جو ڀٽڪندڙ سلسلو ڊاڪٽر محمود حسين ڏانهن ڇڪجي ڇڪجي پئي ويو. پر پوءِ، وهلور ويچارن کي اهو چئي پرچائي پئي ورتم ته، نه ٻيلي، ڊاڪٽر محمود حسين جن نوبنا ٿي اٿندا. اڃا کين ته گهڻو ڪجهه ڪم ڪرڻو آهي. کين ”سنڌ صدين کان“ سيمينار ۾ پڙهيل مقالا ترتيب ڏيئي ڇپائڻا آهن. سنڌ جي تاريخ بابت املهه ڪتاب ظاهر ڪرائڻا آهن. هو ائين ماٺ ميٺ ۾ نه ويندا. نه نه، هو نه ويندا!
پر، ڊاڪٽر محمود حسين جن هليا ويا.(ڊاڪٽر محمود حسين هندستان جي صدر ڊاڪٽر ذاڪر حسين جو ننڍو ڀاءُ هو.) تڏهن مون کي وڻجارن جي وڃڻ واري سٽ جو مفهوم سمجهه ۾ آيو. ماڻهو مڻيادار. اُڀ وانگر بيداغ. سورج مکيءَ جيان سچ جي سج کي منهن ۾ ڀريندڙ! دل درويش. نيت صاف. اندر آئينو. ضمير بيدار! اهڙا ماڻهو ورهين کان پوءِ ڌرتيءَ کي پنهنجي علم، ادب ۽ ڏات جو خزانو ڏيڻ ايندا آهن. جنهن دور ۾ (1960) ڊاڪٽر صاحب جن ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ آرٽس فيڪلٽيءَ جا ڊين (Dean) هئا، مان تنهن دور ۾ ايڪنامڪس ڊپارٽمينٽ جو شاگرد هوندو هوس. راندين، ڊرامن ۽ مستين کان سواءِ ڪجهه نه ڪندو هوس. ڪرڪيٽ ۾ ڪرتب ڏيکاريندو هوس. راندين ۾ لوهي بال (Shot-put) کي سڀ کان پري اڇلائيندو هوس. بس، تنهن ڪري استادن کي وڻندو هوس. باقي ٿيا خير! ڪجهه وڌيڪ مهربان ٿيا، ته کڻي ڪرڪيٽ ٽيم جو ڪيپٽن ڪري ڇڏيائون. ڊاڪٽر صاحب جن مون کي ڏسي منهن تي مرڪ آڻيندا هئا. ڄڻ چوندا هجن، ”وڏو بدمعاش آهين!“ اهڙي جيئري، جاڳندي، ۽ ڳالهائيندڙ مرڪ مون ٻئي ڪنهن شخص جي منهن تي نه ڏٺي آهي.( ڊاڪٽر محمود حسين بعد ۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ جا وائيس چانسلر ٿيا هئا.)
پوءِ اوچتو ئي اوچتو اسان جي يونيورسٽيءَ جو ماحول رت ۽ باهه ۾ بدلجي ويو. ايوب جي گماشتن تعليمي درسگاهه کي بندوقن، سنگينن ۽ لانگبوٽن سان ڀري ڇڏيو. انهن ڏينهن ۾ ڊاڪٽر صاحب جن اُداس اُداس نظر ايندا هئا. مرڪ کانئن موڪلائي ويئي هئي. اسان جا ٺڳ شاگرد ليڊر نوڪرين جا آرڊر، ٻاهرين ملڪن لاءِ اسڪالرشپون، ۽ پرمٽون کيسي ۾ وجهي وڃي گهر ويٺا. شاگردن جي جدوجهد جا ترا نڪري ويا. جنهن يونيورسٽيءَ ۾ محبت ۽ دوستيءَ جا محراب کڙا ڪيا هئائون، تنهن يونيورسٽيءَ جي ايوانن ۾ رياڪاري ۽ فريب جون ديوارون اُڀرندي ڏٺيونسين. مان ايڪنامڪس ۾ ايم. اي ڪري نڪتس، ته اصل فقير ٿي نڪتس. (1961) پنهنجي ڪشتي ۾ آنڌ مانڌ، محرومي، ۽ يادگيرين جا منتشر لمحا کڻي نڪتس. ڊاڪٽر محمود حسين کان موڪلائڻ بنا، مون ڪراچي يونيورسٽي ڇڏي ڏني.
ٻارهن ـــ تيرهن سال گذري ويا. ڊاڪٽر صاحب جن سان وري ملاقات ٿي نه سگهي. گذريل فيبروريءَ ۾ هڪڙي ڏينهن راولپنڊيءَ ۾ مون کي ڊاڪٽر صاحب جن جو خط مليو. لکيو هئائون ته، سنڌ صدين کان سيمينار ۾ سنڌ متعلق مقالو اچي پڙهه.
مان سندن سڏ تي ڪراچيءَ کان وڃي نڪتس.
سيمينار ۾ مون کي ڏٺائون. منهن تي مرڪ تري آين، پر اوپري اوپري. مون کي نه سڃاتائون. پاڻ مون کي بيحد ٿڪل، ڪمزور ۽ اُٻاڻڪا نظر آيا. پر، ڪم ۾ اورچ ۽ پابند! ساڻن ڳالهائڻ جو موقعو ملي نه سگهيو. سيمينار ۾ مقالن پڙهائڻ، ڪاپيون تيار ڪرائڻ، ترتيب ڏيارڻ جو بار سندن ڪلهن تي هو.
ڊاڪٽر صاحب جن سان ڳالهائڻ جو موقعو مليو ڀٽ شاهه ڪلچرل سينٽر جي ريسٽ هائوس ۾. ”سنڌ صدين کان“ سيمينار ۾ آيل مهمانن لاءِ ڪلچرل سينٽر جي لان تي سائين مخدوم طالب الموليٰ جن طرفان منجهند جي مانيءَ جو بندوبست ڪرايل هو. ماني کائڻ کان پوءِ مهمانن کي هالا ڏانهن روانو ٿيڻو هو. رواني ٿيڻ کان اڳ، مان ڪنهن ڪم سانگي ريسٽ هائوس ۾ ويس. ڊاڪٽر صاحب جن آرامي هئا، پر جاڳي رهيا هئا. مون کي غور سان ڏٺائون ـــ ڄڻ سڃاڻڻ جي ڪوشش پئي ڪيائون. مون کين ٻڌايو، ”سر، اوهين جڏهن ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ آرٽس فيڪلٽيءَ جا ڊين هئا، تڏهن مان ايڪنامڪس ڊپارٽمينٽ جو شاگرد هوندو هوس، ۽ ڪرڪيٽ ٽيم جو ڪيپٽن هوس.“
ابهم عيسيٰ جي مرڪ جهڙي معصوم مرڪ ڊاڪٽر صاحب جن جي چپن تي تري آئي ڄڻ چوندا هجن، ”اڙي بدمعاش، تون ساڳيو جليل آهين!“
نٻل آواز ۾ پڇيائون، ”ڇا ڪندو آهين؟“
مون مختصر نموني کين پنهنجي باري ۾ ٻڌايو. پوءِ کانئن پڇيم، ”اوهين هالا نه هلندا؟“
تمام جهيڻي آواز ۾ جواب ڏنائون، ”مان ٿڪجي پيو آهيان، هلي نه سگهندس. ڊرائيور کي چئي ڇڏيو اٿم ته هالا کان موٽندي، مون کي کڻندو هلي.“
ڊاڪٽر صاحب جن اسان سان هالا نه هليا.
گذريل هفتي سندن خط مليو، لکيو هئائون، ”سنڌ صدين کان سيمينار ۾ پڙهيل مقالن ڇپائڻ جو بندوبست ٿي رهيو آهي. سيمينار ۾ ٿيل بحث مباحثن جي روشنيءَ ۾ تون پنهنجي مقالي ۾ جيڪڏهن ڪا ترميم ڪرڻ چاهين ٿو، ته 30 اپريل (1975) تائين پنهنجيون ترميمون موڪلي ڇڏ.“(سنڌ صدين کان Sindh Through the Centuries ذوالفقار علي ڀٽي جي خاص هدايتن تي مارچ 1975 ۾ ڪراچيءَ ۾ منعقد ٿيو هو.)
مون کين خط جو جواب ڏيڻ ۾ دير ڪئي. هو نه ترسيا. هليا ويا. آديسي اُٿي ويا.
1975