اياز ۽ سنڌ يونيورسٽي
مون کي سنڌ يونيورسٽيءَ جي ”باغي“ شاگردن طرفان هڪ پمفليٽ موڪليو ويو آهي. پمفليٽ اياز جي خلاف آهي، ۽ تمام واهيات، غليظ ۽ ڪريل لهجي ۾ لکيل آهي. پمفليٽ پڙهي ائين ٿو محسوس ٿئي، ڄڻ ڪو وڏيرو پنهنجي اوطاق ۾ سنڌ جي دانشورن خلاف ڳالهائي رهيو آهي. ساڳيو انگ، ساڳيو رنگ، ساڳيو ڍنگ! پمفليٽ جنهن به پڙهيو هوندو، تنهن جي تصور ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي شاگرد جو عڪس ميسارجي ويو هوندو. مون کي پڪ آهي، ته سنڌ يونيورسٽيءَ جي سمورن شاگردن جو ان پمفليٽ ۾ هٿ نه آهي. اهو پمفليٽ انهن ڪڍايو آهي، جن کي علم سان، تعليم سان، ڄاڻ سان ۽ معلومات سان ازلي وير آهي. هو پاڻ ته آهن وڏيرا ۽ پيٽ ڍاوا، تنهن ڪري نٿا چاهين ته عام سنڌيءَ جو غريب ۽ مفلس اولاد پڙهي پوي. تنهن ڪري هنن سنڌ يونيورسٽيءَ لاءِ اهڙو ماحول پيدا ڪيو آهي، جيئن علم ڪن ڪپائي ڪيمپس مان ڀڄي وڃي.
مان هيرو ورشپ (Hero Worship) جو انڌو تقليدي نه آهيان. شيخ اياز فرشتو ناهي. هر انسان وانگر شيخ اياز ۾ چڱايون آهن، ته لنڱايون به آهن ـــ هن ۾ گڻ آهن، ته اَوگڻ به آهن ــ شيخ اياز غلطين ڪرڻ کان آجو ٿيل ناهي. پر، هڪڙي ڳالهه واضح آهي، ته اِهو شيخ اياز ئي آهي جنهن جي ڪلام مايوسين جي ٻاٽ اوندهه ۾ اميد جي مشعل روشن ڪئي هئي. اڄ جيڪي شاگرد ليڊر اياز خلاف واءُ واويلا ڪري رهيا آهن، ۽ اياز لاءِ تمام بازاري لهجو استعمال ڪري رهيا آهن، تن تڏهن هوش به نه سنڀاليو هوندو، جڏهن اڄ کان ڏهه ــ ٻارهن سال اڳ اياز ظالمن ۽ جابرن جي دور ۾ لکيو هو، ”جل جل، مشعل جل جل.“
مون کي ذاتي طرح شيخ اياز لاءِ ان ڪري به عقيدت آهي، جو مون اياز کي مشهور ۽ نامور شاعر مان اُڀري، پنهنجيءَ حياتيءَ ۾ ئي Legend ٿيندي ڏٺو آهي. روح رهاڻ رسالي جا 1962 کان 1968 تائين جا پرچا شاهد آهن، ته اياز نه صرف آمرن جي ڏاڍاين خلاف لکيو، پر هن سنڌي ادب کي نئون اسلوب به عطا ڪيو. خاص طرح سان سنڌي شاعريءَ تي سندس ڇاپ لڳي ويئي آهي. ٻن ـــ چئن شاعرن کي ڇڏي، شايد ئي ڪو اهڙو شاعر هجي، خاص ڪري نئين نسل جو، جنهن غير شعوري طرح اياز جي شاعريءَ جو اثر قبول نه ڪيو هجي. اهو سلسلو اڄ تائين جاري آهي. تنهن ڪري، شيخ اياز کي جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر مقرر ڪيو ويو، تڏهن مون محسوس ڪيو هو ته سنڌ يونيورسٽيءَ جو اُجڙيل آستانو ٻيهر آباد ٿيندو ـــ نئين لاٽ روشن ٿيندي، ۽ اسان جو ٽڙيل پکڙيل قافلو اُماوس جي ڪارين راتين ۾ درد جي صحرائن مان اُڪري پار پوندو.
مان سنڌ يونيورسٽيءَ کان هزار ميل پري ويٺو آهيان. مان يقين سان ڪجهه به چئي نٿو سگهان ته شيخ اياز ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جي شاگردن جي وچ ۾ اختلاف ڪهڙين ڳالهين تان شروع ٿيو آهي. مان فقط هڪ ڳالهه پڪ سان چئي سگهان ٿو ته شيخ اياز جي سنڌ سان سچائي ڪنهن به شڪ ۽ گمان کان بالاتر آهي. هن پنهنجي حياتيءَ جا ٽيهه ــ چاليهه سال سنڌ ۽ سنڌي ادب کي ڏيئي ڇڏيا آهن. ايڏي وڏي عرصي تان اياز هٿ کڻي نه سگهندو. ها، هڪڙي ڳالهه سمجهه ۾ اچڻ جهڙي آهي. شيخ اياز نه فقط بي انتها ذهين آهي، پر هن دنيا جي سياسي ادب جو ڳوڙهو اڀياس ڪيو آهي. مان سمجهان ٿو، اسان جا نوجوان شاگرد دوست شيخ اياز جي حڪمت عملي کي سمجهي نه سگهيا آهن. سموري گڙٻڙ غلط فهميءَ مان پيدا ٿي آهي.
مون کي سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته شيخ اياز ۽ شاگرد سڌي سنئين مذاڪري بدران بيانن تي ڇو لهي ِآيا آهن! ڇا اِهو ممڪن نه هو ته بازاري لهجي ۾ پمفليٽ ڪڍڻ بدران شاگرد پنهنجي اندر جو احوال شيخ اياز سان اورين ها. شيخ اياز ڪو ڌاريو ته ناهي! هن سان ڳالهائي سگهجي ٿو. ڪالهه اياز جي جنهن وائيءَ کي اسان جا نوجوان دوست تراني وانگر ڳائيندا هئا، اڄ ان وائيءَ کي فلمي گانو چئي مذاق اُڏائي رهيا آهن ۽ اهڙي طرح مسئلن جو حل تلاش ڪري رهيا آهن!
تنهن ڏينهن ڪجهه رجعت پرستن حيرت انگيز رايو ڏنو هو. چيو هئائون ته سنڌ جي جنهن به اهم شخصيت کي ڊاهڻو هجي، تنهن کي سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر ڪري ڇڏجي ــ اياز ڊهي رهيو آهي ــ اياز کان پوءِ به ڪنهن عزت لائق شخص کي سنڌ جو وائيس چانسلر مقرر ڪيو ويو، ته ٽن مهينن اندر سنڌ جا شاگرد سندس شخصيت جو بت ڀڃي ڀورا ڪري ڇڏيندا.
شيخ اياز پنجن ــ اٺن شاگردن جي موافقت ۽ مخالفت جو محتاج ناهي. اياز پنهنجي ذات ۾ تحريڪ آهي. منهنجو ذهن اهو قبول ڪرڻ کان منڪر آهي ته اياز سنڌ جي باري ۾ پنهنجو موقف بدلايو آهي. شيخ اياز جڏهن به سنڌ جي موقف تان ڦريو، ته مان سندس سڀ کان وڏو دشمن ٿي پوندس. پوءِ اياز کي مون کان وڌيڪ خطرناڪ ويري سموريءَ سنڌ ۾ نظر نه ايندو. اهو منهن جو وچن آهي ويڙهيچن سان، سانگين سان، ۽ سنڌ جي مٽيءَ سان ـــ سنڌ جي شاگردن سان.
جنهن شاگرد دوست مون کي اياز خلاف پمفليٽ موڪليو آهي، تنهن پمفليٽ جي پٺئين پاسي لکيو آهي، ”ٿڪ اٿئي مڇن ۾، دلا.“ اهڙي قرب لاءِ مان سندس ٿورائتو آهيان.
1976