ڍولو مل
منهنجن مائٽن ناياب قلمي ڪتابن سان ڳوڻيون ڀرائي سنڌو درياهه ۾ لوڙهائي ڇڏيون هيون ــ (هنن پنهنجي پر ۾ گهرن کي ڪتابن جي گندگيءَ ۽ غلاظت کان پاڪ ڪيو هو). روهڙيءَ ۾ اسان جي مائٽن وٽان علم ائين ويو، ڄڻ سج هو، ۽ هميشه لاءِ لهي ويو. روهڙيءَ ۾ اسان جي پاڙي ۾ اوندهه آهي. جتي گهر گهر ۾ لائبريريون هونديون هيون، اُتي ورلي ڪو ڪتاب ڏسڻ ۾ ايندو! لوڙهيل ۽ تڙيل ڪتابن جو پاراتو آهي ـــ قيامت تائين نه لهندو.
مون ان واقعي جو ذڪر پنهنجي هڪ دوست سان ڪيو. هن مون کي مرزا قليچ بيگ سان پيش آيل واقعو ٻڌايو.
مرزا صاحب کي خبر پيئي ته حيدرآباد ۾ ڍولي مل نالي ڪنهن شخص وٽ پنهنجي عاليشان لائبريري آهي. قليچ بيگ صاحب ڪتابن جو عاشق هو. کيس ڍولي مل سان ملڻ ۽ سندس ڪتاب ڏسڻ جو شوق ٿي پيو. پاڻ هڪڙي ڏينهن ڍولي مل سان ملڻ ويا. ڍولي مل کي مٽيءَ ۾ ڀڀوت ڏٺائون. پڇڻ تي ڍولي مل کين ٻڌايو، ته هو پنهنجي ڪتابن تي ساهه ڏيندو آهي، ۽ هر آچر تي ڪتابن جي ڇنڊ ڦوڪ ڪندو آهي، ۽ ٻئي ڪنهن کي ڪتابن کي هٿ لائڻ نه ڏيندو آهي.
مرزا قليچ بيگ صاحب جن ڍول مل جي جذبي ۽ ڪتابن لاءِ احترام کان ڏاڍو متاثر ٿيا. ۽ پوءِ مرزا صاحب جن جي ڍولي مل سان دوستي ٿي ويئي.
ڪجهه عرصي کان پوءِ ڍولو مل گذاري ويو. مرزا قليچ بيگ صاحب جن حيدرآباد کان ٻاهر هئا. ڍولي مل جي وفات جو ٻڌي حيدرآباد آيا. سڌو ڍولي مل جي گهر ويا اُتي کين زندگيءَ جو وڏو صدمو رسيو. ڍولي مل جي پٽ ٽڪي سير جي حساب سان ڍولي مل جا سمورا ڪتاب وڪڻي ڇڏيا هئا، ۽ رديءَ وارا گڏهه گاڏن تي بيدرديءَ سان ڪتاب ڍوئي رهيا هئا.
مرزا صاحب جن ڍولي مل جي پٽ کي چيو، ته ٻيلي هيءُ ڪهڙو قهر ڪيو اٿئي!
تڏهن ڍولي مل جي پٽ جواب ڏنو، ته سائين مرزا صاحب، ڪتابن جي ڪچري سان سمورو گهر ڀرجي ويو هو. ڪتاب گهر مان ان لاءِ ڪڍيا اٿم، ته جيئن عذر خواهي لاءِ ايندڙ ماڻهو ويهي سگهن.
تڏهن مون کي زندگيءَ ۾ پهريون دفعو خيال آيو، ته اهوئي سبب آهي جو هلاڪو خان اسان جي لائبريرين کي تباهه ڪرڻ جي تڪليف نه ورتي هئي. اسين پنهنجين لائبريرين کي تباهه ڪرڻ لاءِ پاڻ هلاڪو خان آهيون!
1974