سڄڻ سفر هليو
گذريل هفتي مون پنهنجي ڪنهن ڪالم ۾ عبدالمالڪ ادا جو ذڪر ڪيو هو. هڪ دور ذهن ۾ جاڳي اٿيو هو. پراڻين يادگيرين پاسو ورايو هو. اُها شخصي آزادي جيڪا هينئر مون کان کسجي چڪي آهي، تنهن جو مون کي شدت سان احساس ٿيو هو.
ادا عبدالمالڪ جو ذڪر ڪندي مون کان سڀ کان اهم ڳالهه وسري ويئي هئي. ان ڳالهه جو فقط منهنجي ذات سان تعلق نه آهي. ان ڳالهه جو تعلق علم ادب سان آهي.
عبدالمالڪ ڦوهه جوانيءَ ۾ لاڏاڻو ڪيو. اسين کيس پنهنجن هٿن سان ڌرتيءَ ماءُ جي هنج ۾ آرامي ڪري آياسين، پر تنهن هوندي به ذهن عبدالمالڪ جي لاڏاڻي کي قبول ڪرڻ کان نابري واري ويٺو. يقين نه پئي آيو ته عبدالمالڪ ڪوچ ڪيو آهي ـــ اعتبار نه پئي آيو ته سڄڻ سفر هليو آهي! پر، هو وڃي چڪو هو. انهن ڏينهن ۾ مون رائيڊر هيگرڊ جو ناول ”شي“ (She) پڙهيو هو. ناول جي نائڪا ٽن هزار سالن کان ڪنهن جي منتظر هئي. ٽن هزار سالن جي انتظار کان پوءِ ڪو جنم جنم جي پيڙا مان پار پئي هن وٽ اچي ٿو. عبدالمالڪ اوچتو آسمانن ڏانهن اُڏامي ويو. هو پنهنجي پويان پنهنجي اڻپوري محبت ڇڏي ويو. هن کي ڪنهن سان محبت هئي ـــ بيپناهه محبت هئي. مون کي اڄ تائين محسوس ٿيندو آهي ته عبدالمالڪ پنهنجي اڻپوري محبت کي مڪمل ڪرڻ لاءِ موٽي ايندو ـــ هوءَ ٽن هزار سالن تائين هن جو انتظار ڪندي ـــ هن جي موٽڻ لاءِ منتظر رهندي.
اسين، جيڪي اڻٿانئيڪا آهيون، پنهنجي گذريل ڪنهن جنم ۾ اڻپوري محبت ڇڏي ويندا آهيون. ان اڻپوري محبت کي مڪمل ڪرڻ لاءِ اسين بار بار ڌرتيءَ تي موٽندا رهندا آهيون. پر اڻپوري محبت کي مڪمل ڪرڻ کان اڳ وري دنيا مان موٽي ويندا آهيون. اهو منهنجو ذاتي رايو آهي. مان پنهنجو رايو ڪنهن تي مڙهڻ نه ٿو چاهيان. مون گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي باري ۾ ائين ئي محسوس ڪيو آهي ـــ مان پنهنجي اڻپوري محبت کي مڪمل ڪرڻ لاءِ بار بار موٽندو رهيو آهيان ـــ پر هر دفعي پنهنجي محبت مڪمل ڪرڻ کان اڳ مان واپس ورندو رهيو آهيان. مون کي لڳي ٿو، هن دفعي پڻ مان پنهنجي اڻپوري محبت مڪمل ڪرڻ کان اڳ هتان هليو ويندس. ڪجهه عرصي کان پوءِ مان وري جنم وٺندس، موٽي ايندس، ۽ پنهنجي اڻپوري محبت کي مڪمل ڪرڻ جي آرزو ۾ اڻٿانئيڪي زندگي گذاري هليو ويندس. اهو سلسلو ازل کان شروع ٿيو هو، ۽ ابد تائين جاري رهندو.
جڏهن عبدالمالڪ لاڏاڻو ڪيو ۽ ذهن آهستي آهستي سندس جدائي کي قبول ڪيو، تڏهن عبدالمالڪ جي اديب دوستن عبدالمالڪ جي ياد ۾ هڪ رسالو ڪڍڻ جو فيصلو ڪيو. رسالي ڪڍڻ ۾ ٽن ماڻهن جون ڪوششون شامل هيون ـــ قمر شهباز، گل محمد چنا، ۽ نور عباسي.
مان ڪراچيءَ موٽي ويو هوس. قمر شهباز مون کي خط لکيو ته اسين عبدالمالڪ جي ياد ۾ هڪ رسالو ڪڍي رهيا آهيون ـــ رسالي جو نالو ”ادا“ رکيو اٿئون.پهريون پرچو آگسٽ 1956ع ۾ ايندو. پهرين پرچي لاءِ عبدالمالڪ جا گهرا دوست لکي رهيا آهن ـــ تون به ڪجهه نه ڪجهه لکي موڪل ـــ ڪا ڪهاڻي لکي موڪل.
تڏهن مون پنهنجي زندگيءَ جي پهرين ڪهاڻي لکي ـــ ”اندرا“ ۽ اها ”ادا“ جي پهرين پرچي ۾ شايع ٿي. اها منهنجي ادبي زندگيءَ جي ابتدا هئي. ان کان پوءِ 1960ع تائين مون ڪجهه نه لکيو ـــ ۽ ڪرڪيٽ راند ڪندو رهيس. بهرحال، ادا رسالو ڏهه ٻارهن پرچا ڪڍي خاموش ٿي ويو ـــ پر سنڌ ۾ سنڌي ترقي پسند ادب لاءِ راءِ هموار ڪري ويو.
1977