اڄ نه اوطاقن ۾ تازا پٿر ڪک
سائين، دوست هجي ته حميد آخوند جهڙو ــ جيڪو دوستيءَ جو دم به ڀريندو هجي، ۽ اندران ئي اندران دوست جو ترو ڪڍڻ جي ترڪيب به سوچيندو رهي.
ترو بالٽيءَ کي ٿيندو آهي، ماڻهوءَ کي نه، پر تنهن هوندي به ترو ماڻهوءَ جو نڪرندو آهي، بالٽيءَ جو نه، اتفاق سان، يا قضا الاهيءَ سان جيڪڏهن بالٽيءَ جو ترو نڪري ويندو آهي، ته اُهو ترو ٻيهر لڳي به سگهندو آهي. پر ماڻهوءَ جو نڪتل ترو لڳي نه سگهندو آهي، ڇو جو قدرت طرفان ماڻهوءَ لاءِ اسپيئر پارٽ ايجاد نه ٿيا آهن.
جن ماڻهن جو ترو نڪرندو آهي، سي اصل ۾ ماڻهو نه، بلڪه بالٽي هوندا آهن. هوٽلن وارا تغاريءَ ۾ گوشت پچائيندا آهن، ۽ ان کي بالٽي گوشت جو نالو ڏيئي وڪڻندا آهن. بالٽي گوشت پاڪستان جي مشترڪه ثقافت آهي. لاهور جا ماڻهو قدامت پسند آهن. هو بالٽي گوشت کي ڪڙهائي گوشت سڏيندا آهن. اسين تغاريءَ ۾ پڪل گوشت کي بالٽي گوشت قبول ڪندا آهيون.
هڪڙي دور انديش مون کي ٻڌايو هو، ته هر انسان کي هڪ عدد ترو مليل هوندو آهي، جيڪو ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن، ڪنهن دوست هٿان نڪري ويندو آهي. دشمن اسان جو ترو ڪڍي نه سگهندو آهي، تري ڪڍڻ جو نيڪ ڪم سڄڻ ڪندا آهن.هڪ انسان ان وقت تائين بالٽي رهندو آهي، جيستائين پنهنجي حالت بدلائڻ جو ڪوشش نه ڪندو آهي. جن ماڻهن کي تري نڪرڻ جو انديشو هوندو آهي، سي ماڻهو پنهنجي حالت هڪدم بدلائي ڇڏيندا آهن.
تري نڪرڻ واري اصطلاح ٻڌڻ کان پوءِ مون کي پنهنجي تري جو خيال آيو هو. مون پنهنجي حالت هڪدم بدلائڻ جو فيصلو ڪيو، ۽ پوءِ مان بالٽيءَ بدران چمچو ٿي پيس. منهنجو ذاتي تجربو آهي، ته جيڪي ماڻهو بالٽيءَ مان چمچو يا چمچي جي ڪٽنب جو ڪو ڀاتي جهڙوڪ ڏوئي، کرپي يا ڪفگير ٿي پوندا آهن، سي مزي ۾ رهندا آهن، ۽ ڪڏهن به سندن ترو نڪري نه سگهندو آهي. سندن ترو ان ڪري نه نڪرندو آهي، جو چمچي کي ترو نه ٿيندو آهي.
تنهن ڪري دوستو، حميد آخوند منهنجي تري ڪڍڻ جي ترڪيب ته سوچي آهي، پر حميد کي شايد خبر ڪونهي ته مان چمچو آهيان ۽ چمچي کي ترو نه ٿيندو آهي. حميد منهنجو ترو ڪڍڻ لاءِ مون کي شاهه عبداللطيف جهڙي تخريبڪار علاقائي ۽ صوبائي شاعر تي مقالو پڙهڻ جي دعوت ڏني آهي. پر يقين ڪريو دوستو، مان نادان نه آهيان. مان حميد آخوند جي وڇايل ڄار ۾ نه ڦاسندس. مان هڪ علاقائي شاعر جي باري ۾ مقالو نه پڙهندس. ها، حميد مون کي جيڪڏهن اهڙي ڪنهن شاعر تي مقالو پڙهڻ لاءِ گهرائي ها، جنهن جو مڙهه مقام ڏيساور ۾ هجي ها، ته هوند مان هڪ عدد مقالو اهڙي شاعر تي ضرور پڙهان ها. اهڙو شاعر جنهن جو مڙهه مقام ڏيساور ۾ هوندو آهي سو شاعر پاڪستاني شاعر سڏائڻ ۾ ايندو آهي، ڇو جو سندس مڙهه مقام شاهه عبداللطيف وانگر پاڪستان جي ڪنهن حصي ۾ نه هوندو آهي. اهڙي غير ملڪي شاعر جي ذڪر سان علاقائيت ۽ صوبائيت نه ڦهلبي آهي.
شاهه عبداللطيف متعلق مون سان ويجهڙائيءَ ۾ هڪ دلچسپ واقعو پيش اچي چڪو آهي.
اسلام آباد جي پاڪستان سينٽر ۾ شاهه لطيف جو ڏينهن ملهائڻ جو اهتمام ڪيو هئائون. مان اڄڪلهه اسلام آباد ۾ ڍَوَ تي آهيان. پاڪستان سينٽر پاران اردوءَ جي مشهور شاعر احمد فراز مون کي شاهه تي مقالي پڙهڻ جو سڏ ڏنو. مون هاڪار ڪئي. کيس چيم ته مان شاهه لطيف تي اردوءَ ۾ ڪجهه لکڻ جي ڪوشش ڪندس. پر، ان کان اڳ جو مان شاهه لطيف تي اردوءَ ۾ مقالو لکان ۽ مقرر ڏينهن تي وڃي پاڪستان سينٽر ۾ پڙهان، خدا جي ڪنهن نيڪ بندي احمد فراز کي منهنجي باري ۾ سڀ ڪجهه ٻڌائي ۽ ڊيڄاري ڇڏيو. احمد فراز کي ٻڌايو ويو ته جنهن شخص کي شاهه لطيف تي اردوءَ ۾مقالو لکڻ لاءِ چيو اٿئي، تنهن شخص جو نالو امر جليل آهي. هو بدنام ڌاڙيل محرم جانوريءَ جو فرار ٿيل ساٿي آهي ــ اديب وغيره ناهي. هو سنڌ ۾ پوليس کي ڪيترن ڌاڙن، خونن ۽ اغوا جي ڪيسن ۾ گهربل آهي.
احمد فراز جا طاق لڳي ويا. هن تصديق ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ته خدا جي ڪنهن ٻئي نيڪ بندي کيس پڪ ڏياري ته امر جليل اڄڪلهه روپوش ٿي اسلام آباد پهچي ويو آهي، يا نامعلوم عرصي تائين سنڌ مان Out ڪيو ويو آهي. يعني سنڌ بدر ڪيو ويو آهي. اهڙي هسٽري شيٽر کان شاهه تي مقالو پڙهائڻ جوکم جو ڪم آهي.
اسلام آباد واري پاڪستان سينٽر جا ڪارندا ڏاڍا نيڪ آهن. معذرت ڪندي مون کي چوائي موڪليائون ته يار اسين مسڪين، ٻچڙي وال آهيون. اسان کان گناهه سرزد ٿيو آهي، جو توکي شاهه لطيف تي مقالي پڙهڻ جي دعوت ڏيئي ويٺا آهيون ــ يار اسان جي حال تي رحم ڪر ــ اسان کي معاف ڪر ــ اسان تنهنجو نالو مقالا پڙهڻ وارن جي فهرست مان خارج ڪري ڇڏيو آهي. مون کي احمد فراز تي رحم آيو. مون مقالو نه پڙهيو، احمد فراز کي چوائي موڪليم، اب کے بچھڑے تو شاید کہ خوابوں میں ملیں۔
احمد فراز واري ڳالهه کي ٽيهه ڏينهن گذري ويا آهن. مون کي شاهه لطيف تي مقالي پڙهڻ جو سڏ مليو آهي. اهو سڏ سنڌ مان آيو آهي. مهراڻ آرٽس ڪائونسل جي طرفان آيو آهي. سنڌ جو سڏ ٻڌي دل هٿن مان نڪري ويئي. مان عاشق زهر پياڪن جي ٽٽل قافلي جو گمنام مسافر آهيان. اسين وري مڙنداسين. وري گڏباسين، ۽ زهر جا ڍڪ ڀري درد جي صحرا جو سفر جاري رکنداسين. مون دل جي ڪعبي جا سمورا بت ڀڃي فقط هڪ معبود کي سجدو ڪيو آهي. منهنجو سڱ سنڌوءَ سان آهي. سنڌوءَ جي حوالي کان سواءِ مان بي معنيٰ ۽ بي مقصد آهيان. اسان جو عشق عبادت آهي. اسين پنهنجي اڻ ٿائينڪي زندگيءَ ۾ فقط هڪ عشق ڪندا آهيون، ۽ فقط هڪ عبادت ڪندا آهيون. اسين وصل جي بهارن ۾ ڪومائجي منتشر ٿي ويندا آهيون، ۽ وڇوڙن جي خزائن ۾ ٽڙي پوندا آهيون. اسين. عشق جي نئين دستور جا ڪاتب آهيون. اسين چاهتن جي نئين رسم جا خالق آهيون. مان اٺيتاليهن ڪلاڪن لاءِ هتي آهيان، اٺيتاليهن ڪلاڪن کان پوءِ، سنڌوءَ جي پيرن جي پڻي مٿي ۾ وجهي، ۽ جدائيءَ جا زخم تازا ڪري مان هتان هليو ويندس.
اسلام آباد کان سنڌ تائين پهچڻ تي ڳاٽي ڀڳو خرچ ايندو آهي. اسان جا ڳاٽا هونءَ ئي ڀڳل آهن. اُهي ڪي نصيبن وارا هوندا آهن، جيڪي نوڪري ته اسلام آباد ۾ ڪندا آهن، پر مائٽن سان ملڻ لاءِ هر هفتي سنڌ جي ٽوئر ڪڍندا آهن. ڀاڙو ڀتو سرڪار جو، ماني مائٽن تي! مون به ان قسم جي ٽوئر لاءِ پئي واجهايو، پر داءُ نه لڳو. منهن ڀيلڙو ڪري، ڀڳل ڳاٽي تي هٿ رکي ويهي رهيس. پر پوءِ، اوچتو غيب مان امداد پهتي. چيائون حيدرآباد جي مهراڻ آرٽس ڪائونسل ۾ شاهه جي ورسي پيا ملهائين جنهن ۾ توکي شاهه لطيف تي هڪ عدد مقالو پڙهڻو پوندو. بس سائين، اشاري جي دير هئي. دعوت ڇا هئي، ڄڻ ٽوئر نڪري آئي. ڀاڙو ڀتو مهراڻ آرٽس ڪائونسل جو، ۽ ماني ٽڪي دوستن تي! هاڪار ڪيم. هليو آيم. ۽ اڄ اوهان آڏو شاهه لطيف تي مقالي نه لکڻ لاءِ پنهنجي صفائي پيش ڪري رهيو آهيان.
پاڪستان ۾ يارن چئن ثقافتن جو ڦٽاڪو اهڙي عمدي نموني ڇوڙيو آهي، جو شاهه لطيف شاعر نه بلڪه سنڌو ديش تحريڪ جو گوريلو محسوس ٿيڻ لڳو آهي. منهنجيءَ ڳالهه تي يقين نه اچيوَ، ته سندس هيءُ شعر ٻڌو ۽ پوءِ انصاف ڪريو:
سورهيه مرين سوڀ کي، ته دل جا وهم وسار،
هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍال مَ ڍار،
مٿان تيخ ترار، مار ته متارو ٿئين.
شاعر ته ساغر و مينا، گل و بلبل، آفتاب و ماهتاب جون ڳالهيون ڪندا آهن. هيءُ ڪهڙو خونخوار شاعر آهي جيڪو پنهنجي ڪلام ۾ وڙهڻ، ڀالن هڻن، تلوارن هلائڻ ۽ سوڀ جون ڳالهيون ٿو ڪري! مٿيون شعر شاهه لطيف جو نه، بلڪه چيگيوارا ۽ ياسر عرفات جو معلوم ٿو ٿئي.
هڪ هنڌ لطيف چوي ٿو:
اڄ نه اوطاقن ۾،سندي جوڳن ذات
ساري سنياسن کي، رنم ساري رات،
مون تن جنين جي تات، سي لاهوتي لڏي ويا.
ٻُڌوَ بيت ــ هاڻي ڪريو خبر.
شاعر شاهه لطيف ڪنهن کي ٿو ساري، ڪنهن کي ٿو ياد ڪري! ڪٿي لڏي ويل هندن کي ته ياد نه ٿو ڪري! پر، لڳي ته ائين ئي ٿو، واڻين لاءِ روئي ٿو، رڙي ٿو. مٿئين شعر مان شاهه لطيف مون کي ته هندستان جو ايجنٽ ٿو محسوس ٿئي. مان محب وطن آهيان. مان شاهه لطيف جهڙي غدار شاعر تي مقالو نه پڙهندس.
ثقافتي ڦٽاڪي کان پوءِ جهڙي طرح شاهه لطيف سنڌو ديش جو گوريلو محسوس ٿيڻ لڳو آهي، تهڙي طرح بلها شاهه پنجابي قومي تحريڪ جو باني، رحمان بابا پختونستان جو حامي، ۽ غلام فريد سرائيڪي صوبي جو سياستدان محسوس ٿيڻ لڳا آهن.
اسين پاڪستان کي سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جي متحده صورت سمجهندا هئاسين. اسين سنڌ، بلوچستان، سرحد ۽ پنجاب جي گڏيل ۽ متحده نالي کي پاڪستان سڏيندا هئاسين. سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جي ثقافن، شاعرن، اديبن ۽ فنڪارن کي پاڪستاني ادب ۽ ثقافت جو گڏيل ورثو ۽ سرمايو سمجهندا هئاسين. پر، ويجهڙائيءَ ۾ اسان جي سوچ کي درست ڪيو ويو آهي. يارن جو شل خدا ڀلو ڪري، اسان کي ٻڌايو ويو آهي، اسان کي يقين ڏياريو ويو آهي ته شاهه لطيف، سچل سرمست، بلها شاهه، سلطان باهو، غلام فريد، رحمان بابا، خوشحال خان، ۽ مست توڪل پاڪستاني شاعر ناهن. هو پاڪستاني شاعر سڏائڻ جي لائق نه آهن ــ هو سڀئي علاقائي يا صوبائي شاعر آهن.
اسين جيئن ته علاقائيت ۽ صوبائيت جي خلاف آهيون، ۽ علاقائيت کي قومي ٻڌيءَ جي خلاف سمجهندا آهيون، تنهن ڪري مان شاهه عبداللطيف ڀٽائي نالي ڪنهن علاقائي شاعر تي مقالو پڙهي علاقائيت کي هوا نه ڏيندس. ها، شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ کي جيڪڏهن پاڪستاني شاعرظاهر ڪيو وڃي ها، ته خدا ٿو ڄاڻي، مان ٺهه پهه مٿس هڪ ريڊي ميڊ مقالو لکي ڇڏيان ها!
هونءَ به مان ٺهه پهه ريڊي ميڊ مقالن لکڻ جو ماهر آهيان.
ڪجهه عرصو اڳ امير خسروءَ کي جڏهن پاڪستان ۾ سرخرو ڪيو ويو هو، تڏهن ”طوطي شڪر مڪال“ کان ناواقف هئڻ جي باوجود مون امير خسروءَ جي ست سئو سالن واري جشن ۾ وڏيءَ دلچسپيءَ سان حصو ورتو هو. تڏهن، مون ڪجهه ساز وڄائڻ جي به ڪوشش ڪئي هئي، پر اُهي ساز بي آواز هئا. اڄ تائين شاهه لطيف، بلها شاهه، غلام فريد ۽ رحمان بابا وغيره جا ست سئو سالن وارا جشن ان ڪري نه ملهايا ويا آهن، جو اِهي شاعر پاڪستاني شاعر ناهن. اهي شاعر علاقائي ۽ صوبائي شاعر آهن. شاهه لطيف اتفاق سان سنڌ ۾ ڄائو هو. تنهن ڪري هو صوبائي شاعر آهي. پاڪستان کان ٻاهر پيدا ٿئي ها، ته جيڪر پاڪستاني شاعر سڏائي ها، ۽ پوءِ اسين سندس ست سئو سالن وارو جشن ملهايون ها، جيتوڻيڪ کيس وفات ڪئي فقط اڍائي سئو سال ٿيا آهن! خميره گائو زبان ابريشم ارشد والا معتدل مقوي قلب وانگر استعمال ڪرڻ سان هڪ فائدو اِهو به ٿيندو آهي جو اڍائي سئو سالن وارو شاعر اسان کان وسري ويندو آهي ۽ ست سئو سالن وارو ڏيسارو جو شاعر ياد رهندو آهي! ان سلسلي ۾ مون کي شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ سان همدردي آهي ــ ويچارو!
پاڪستان ٽيليويزن وارا ڏاڍا ڦڙت آهن. هو محمد علي جي ٺونشيبازي خلائي سيٽلائيٽ ذريعي سڌو سنئون ڪوالالمپور ۽ ڪنشاسا مان ريلي ڪري اسان کي ڏيکاريندا آهن ۽ اسان کي متاثر ڪندا آهن. ڀٽ شاهه ڪوالالمپور ۽ ڪنشاسا کان ٿورڙو پري آهي، وڌيڪ نه. پر اهو نه سمجهجو ته ڀٽ شاهه جو ميلو ٽيليويزن جي سڌي سنئين ريلي کان ٻاهر آهي. هرگز نه. ٽيليويزن وارا شاهه لطيف جو ميلو فقط ان ڪري ريلي نه ڪندا آهن، جو شاهه لطيف پاڪستاني شاعر ناهي، شاهه لطيف علاقائي شاعر آهي. اهي سموريون ڳالهيون ثابت ڪن ٿيون ته شاهه لطيف ان قابل ناهي جو سندس ڪلام تي قومي سطح جا مذاڪرا ڪرائجن.
علاقائي ۽ صوبائي شاعرن کي سندن علائقن ۽ صوبن تائين محدود رکڻ مان هڪ فائدو اهو به ٿيندو آهي، جو هڪ صوبي جا هم خيال ماڻهو ٻئي صوبي ۾ پنهنجا هم خيال ماڻهو تلاش ڪري نه سگهندا آهن. اهڙي طرح وڏي پيماني تي خيالن جي هم آهنگيءَ کي روڪي سگهبو آهي. خيالن جي هم آهنگيءَ سبب معاشرتي ۽ سماجي انقلاب ايندا آهن. اسان کي اسان جي سياستدانن ٻڌايو آهي ته اسان جو معاشرو نهايت پاڪ صاف آهي، ۽ اسان کي ڪنهن به معاشرتي ۽ سماجي انقلاب جي ضرورت نه آهي. اهو ئي سبب آهي، جو ٽيهه سال گذرڻ کان پوءِ به (1977) سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جا ماڻهو هڪ ٻئي لاءِ اجنبي آهن.
اسلام آباد ۾ يونيورسٽيءَ جي هڪ مائي پروفيسر مون کان پڇيو، ته سنڌ ۾ لعل موري پت رکيو ڀلا کان سواءِ ٻئي ڪا موسيقي به آهي، يا ٿيو ڀلو؟
تڏهن مون پاڪستان ۾ پاڪستان جي لازمي حصن جي هڪٻئي کان دوريءَ کي محسوس ڪيو. اسين پاڪستان ۾ هڪٻئي کي قياس آرائين وسيلي سڃاڻون. انهن قياس آرائين جا ٻه رخ آهن. پهرين رخ مطابق سنڌ ۾ فقط هڪ فنڪاره آهي، جنهن جو نالو ربينه آهي ۽ هوءَ لعل موري پت رکيو ڀلا ڳائيندي آهي. سرحد وٽ مهه جبين آهي، جيڪا هڪ پشتو لوڪ گيت ۾ پنهنجي محبوب سان پشاور جي مساڪ آڻڻ جي فرمائش ڪندي آهي. بلوچستان وٽ فيض محمد بلوچ آهي، ۽ هو غمگين ۽ ڏک جا راڳ نچي نچي ڳائيندو آهي. ۽ پنجاب وٽ عالم لوهار آهي ۽ هو پنجاب جي جگني ڳائيندو آهي. هڪ سڃاڻپ ته آهي اِها. پاڪستاني صوبن جي هڪ ٻئي لاءِ قياس آرائي تي ٻڌل ٻئي سڃاڻپ وڌيڪ مزيدار آهي. ان سڃاڻپ موجب هر هڪ بلوچ جي هٿ ۾ بندوق آهي. ۽ هو جبلن تي ويٺو آهي. هر ڪنهن پٺاڻ جي وَرَ ۾ هڪ بم آهي ۽ هو ڌماڪا ڪري رهيو آهي. هرڪو سنڌي غدار آهي ۽ سنڌوديش ٺاهي رهيو آهي. ۽ هر هڪ پنجابي مظهر شاهه آهي ۽ رڙ ڪري چئي رهيو آهي اوئے میں تواڈے چھوڈے لادیاں گا۔ انهن قياس آرائين سبب هڪ صوبي جي ماڻهن جا ٻئي صوبي جي ماڻهن سان درد جا رشتا ٽٽي پيا آهن ــ هڪ صوبي جي مظلومن جا ٻئي صوبي جي مظلومن سان عذابن جا ناتا ڇڄي پيا آهن. هڪ صوبي جا ڏتڙيل ۽ چيڀاٽيل ماڻهو، ٻئي صوبي جي ڏتڙيل ۽ چيڀاٽيل ماڻهن کان پري ٿي ويا آهن. ڏکن جي ڏيهه جا ماڻهو هڪٻئي لاءِ اوپرا ۽ اجنبي ٿي پيا آهن. شاهه لطيف، بلها شاهه، خوشحال خان، ۽ مست توڪل صوبائي ۽ علاقائي شاعر ٿي ويا آهن.
دنيا جا عظيم شاعر ۽ اديب پنهنجي وقت تي حاوي هوندا آهن. هو پنهنجي دور جا زنده ۽ جاويد ڪاتب ٿيندا آهن ــ هو حالتن، حادثن، واقعن ۽ سياسي، سماجي ۽ معاشرتي اٿل پٿل کي قلمبند ڪندا آهن ــ پنهنجي ادب ۾ تاريخ کي قلمبند ڪندا آهن. هنن جو ماضيءَ سان مستحڪم رشتو هوندو آهي. هو حال تي حاوي هوندا آهن. ۽ پوءِ جڏهن ويندا آهن، تڏهن ايندڙ نسلن لاءِ پنهنجي ادب تي عظمت جي ڇاپ ڇڏي ويندا آهن.
شاهه لطيف 1690 ۾ ڄائو هو ۽ 1752 ۾ اسهيو هو. سندس زندگيءَ جا 62 سال ننڍي کنڊ جي تاريخ جا نهايت اهم سال هئا. اندروني سازشن ۽ ڌارين جي حملن ملڪ کي نيست ۽ نابود ڪري ڇڏيو هو. استحڪام ڪاهه ڪندڙ فوجن جي تلوارن جو بک ٿي ويو هو. امن گهوڙن جي سنبن هيٺان تباهه ٿي ويو هو. اهڙي دور ۾ آزاديءَ غلاميءَ جا زنجير پائڻ جي تياري ڪري ڇڏي هئي. نادر شاهه، احمد شاهه ابدالي، مدد خان پٺاڻ جي فوجن، ۽ سکن ۽ مرهٽن جي هٿيار بند منظم گروهن ملڪ کي رت ۽ باهه ۾ ٻوڙي ڇڏيو هو.
شاعر ۽ اديب تخليقي ڪم ڪندا آهن، ۽ بيحد حساس ٿيندا آهن. هو تاريخ ساز ٿيندا آهن ــ تاريخ جي ارتقا جو حصو ٿيندا آهن. ڪوبه تاريخي واقعو سندن گرفت کان آجو ٿي نه نڪرندو آهي. هِڪُ ذهين ۽ سجاڳ فنڪار پنهنجي ماحول کان غافل نه ٿيندو آهي. هو پنهنجي تخليقي قوت حالتن جي ڳوڙهي اڀياس مان حاصل ڪندو آهي. هو جيڪي ڪجهه ڏسندو آهي، تنهن کي پنهنجي بي پناهه تخليقي صلاحيتن سان قلمبند ڪري ايندڙ نسلن لاءِ امانت طور ڇڏي ويندو آهي.
اسين شاهه لطيف کي عظيم شاعر ۽ فنڪار سمجهندا هئاسين. اسين سندس ڪلام کي علامتي تخليق ڄاڻندا هئاسين. مثال طور جڏهن سندس هيءُ بيت پڙهندا هئاسين، تڏهن مدد خان ۽ نادر شاهه سان مدِ مقابل ٿي وِڙهڻَ جو درس ٻڌندا هئاسين:
ڀڱو آءٌ نه چوان، ماريو ته وسهان
ڪانڌ منهن ۾ ڌڪڙا، سيڪيندي سونهان
ته پڻ لڄ مران، هونِس پٺ ۾.
هڪ هنڌ چيائين:
گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا
ڪڏهن منجهه ڪوٽن، ڪڏهن واهي رڻ جا.
مان سمجهان ٿو مٿيون بيت مير عبدالله تي ٺهڪي اچي ٿو، جنهن بکر وٽ مدد خان جي خونخوار فوجن کي ٽوٽا چٻارايا هئا.
پر پوءِ، خدا ڀلو ڪري دانشورن جو، جن اسان جي سوچ کي سنئين دڳ لاتو. هنن اسان کي سمجهايو ته شاهه لطيف وڏو، عظيم يا حساس قسم جو شاعر وغيره نه هو. شاهه لطيف پير هو. ڪاني ڪرامتن جو صاحب هو.
اول ته دانشورن جي دعويٰ جو اعتبار نه ڪيوسين. پر پوءِ جڏهن سموري معاملي جو مطالعو ڪيوسين تڏهن سندن دعويٰ کي صحيح مڃيوسين. شاهه لطيف شاعر وغيره نه آهي. يقين نه اچيوَ ته ڀٽ شاهه تي وڃي ڏسوس. سندس مقبري جي اڱڻ ۾ هڪ وڻ آهي، جنهن جي ٽارين تي طرحين طرحين قسم جون رنگين اڳڙيون ٻڌل آهن. ماڻهو شاهه لطيف کان پُٽَ پنندا آهن. ڪيسن کٽڻ، نوڪريءَ ۾ ترقيءَ جي دعا گهرندا آهن. ڪوبه سندس شعر جي معنائن ۾ ٽٻي هڻي، مطلب جا موتي ڪڍي نه ايندو آهي. پر ٽٻي هڻڻ جي آخر ضرورت به ڪهڙي آهي! سڀ خير آهي. اسان کي دانشورن جي ڳالهه تي ڳنڍ ڏيڻي آهي. شاهه لطيف جا جيڪي بيت معنيٰ جا ڀنڊار لڳندا هئا، هينئر رواجي، ۽ علاقائي شعر محسوس ٿيڻ لڳا آهن. مثال طور:
کپر گاروڙين سين، وڏو وڌوءِ وير
نانگ نه ويندين نڪري، تو ڏر مٿي پير
هيءُ تينن جو دير، جن جهونا ڳڙهه جلائيو.
ڪير کپر، ڪير گاروڙي؟ اجايو نفرت ٿو ڦهلائي. سندس سمورو ڪلام علاقائي نفرت ۽ منافرت سان ڀريل آهي. هڪ هنڌ چوي ٿو:
ويا مور مري، هنج نه رهيو هيڪڙو
وطن ٿيو وري، ڪوڙن ڪانئرن جو
ڪيڏو نه سياسي، ۽ باغي شعر آهي! شروعات ۾ اسين مٿئين بيت کي شاهه لطيف جو علامتي بيت سمجهندا هئاسين. هيءُ بيت اُن دور جو آهي، جڏهن سنڌ جي وڏيرن، ڪامورن، بلڙيءَ جي سيدن، ۽ ملن اسان جي رهبر ۽ رهنما، انقلاب جي پيغمبر صوفي شاهه عنايت خلاف مغلن جي چرچ ۽ هستيءَ تي ڪفر ۽ غداريءَ جي فتوا ڏيئي ڇڏي هئي. هنن جديد هٿيارن سان صوفي شاهه عنايت ۽ سندس ساٿين تي حملو ڪيو. شاهه عنايت ارادي جو پختو هو. هو ذلت جي زندگيءَ تي عزت جي موت کي ترجيح ڏيندو هو. هن ظلم خلاف جنگ جوٽي. لاڳيتو نوي ڏينهن ۽ راتين تائين منظم، هٿيار بند، پگهار دار فوج خلاف گوريلا جنگ ڪندو رهيو. انگريز سامراجي منافق آهن، جن گوريلا جنگ جي اوائلي ذڪر ۾ شيوا جي مرهٽي جو حوالو ته ڏنو آهي، پر صوفي شاهه عنايت کي نظر انداز ڪري ويا آهن. اُن جنگ ۾ ظالمن، ڏاڍن ۽ ويڪائو وڏيرن خلاف وڙهندي شاهه عنايت صوفي ساٿين سميت شهيد ٿي ويو هو.
ايڏو وڏو واقعو، اسين نادان سمجهندا هئاسين، لطيف کان، لطيف جي ڏات کان بچي نه نڪتو هوندو ــ ۽ هن چيو هوندو:
اڄ نه اوطاقن ۾ تازا پٿر ڪک
آديسي اُٿي ويا، پيئي اُڏامي رک
سامي کڻي سنک، وڄائي واٽ ٿيا.
پر نه، اسين ڀليل هئاسين. اسان کي، اسان جي سوچ کي درست ڪيو ويو آهي. اسان کي ٻڌايو ويو آهي ته شاهه لطيف الغوزي تي لوڪ ڌنون وڄائيندو هو، ۽ پنهنجي دور جي سياسي، سماجي ۽ معاشرتي ارتقا سان دلچسپي نه رکندو هو. اها ڳالهه جيڪڏهن سچ آهي، ته پوءِ سائين، شاهه لطيف عظيم شاعر ۽ فنڪار ناهي. ڪو به ليکڪ، اديب، شاعر يا فنڪار تيستائين اهميت جو حامل ٿي نه سگهندو، جيستائين پنهنجي همعصر تاريخ تي حاوي نه ٿيندو. تنهن ڪري، اسين شاهه لطيف جا شعر سندس دور جي تاريخي حوالي کان ڪٽي ڌار ڪري جڏهن پڙهئون ٿا، تڏهن شاهه جي ڪلام مان علاقائيت ۽ صوبائيت جا اهڃاڻ ملن ٿا. مثال طور:
هنجن سين هيڪار، جي ڳڻ ڪري نهارين.
ٻگهن سين ٻيهار، ٻيلهه نه ٻڌين ڪڏهين.
مٿئين شعر کي جيڪڏهن شاهه لطيف واري دور جي تاريخي حوالي کان ڌار ڪري پڙهجي، ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪجي، ته پوءِ ڪو ٻڌائي سگهندو ته شاعر موجوده حالتن پٽاندڙ ڪنهن کي هنج ۽ ڪنهن کي ٻگهه سڏيو آهي!
سمورو ادب پنهنجي دور جي تاريخي حوالي کان سواءِ معنيٰ وڃائي ويهندو آهي. پر، خدا ڀلو ڪري يارن جو، هنن اسان کي ٻڌايو آهي ته شاهه جي ڪلام جو تاريخ سان ڪو به واسطو ڪونهي. ان لحاظ کان مان سمجهي نٿو سگهان ته هيٺين بيت ۾ شاهه لطيف ڪنهن کي سنها سپ ۽ ڪنهن کي جُنگ جوان سڏيو آهي ۽ جوکي مان سندس مراد ڪهڙي آهي:
سنها ڀانءِ مَ سپ، سڪا جنين جا پيٽ،
تنين جي جهپٽ، جنگن کي جوکي ٿئي.
ان قسم جا لاتعداد تخريبي بيت شاهه جي رسالي ۾ موجود آهن. سندس ڪلام کي اُن دور جي تاريخي حوالي کان سواءِ، ڪٽي ڌار ڪري ڏسجي ٿو، ته نهايت باغي ۽ انقلابي ڪلام محسوس ٿئي ٿو. چوي ٿو:
هڻڻ هڪلڻ، ٻيلي سارڻ، مانجهيان اي مرڪ
وجهن تان نه فرق، رڪ وهندي راند ۾.
موجوده دور ۾ شاهه لطيف ڪنهن کي تلوارن هلائڻ، ۽ ٻيلي سارڻ جي تلقين ڪئي آهي! هن ڪهڙي رڪ وهندي راند، يعني جنگ جو ذڪر ڪيو آهي! ڪٿي ائين ته ناهي، شاهه لطيف سنڌ جي نوجوان نسل، ۽ شاگردن کي هٿيار بند جدوجهد جي هشي ڏيئي رهيو آهي!.
هاڻي توهين پاڻ ٻڌايو، ته شاهه لطيف جهڙي تخريبي، علاقائي ۽ صوبائي شاعر تي مقالو لکڻ مناسب آهي ــ ۽ سو به مون جهڙي بدنام شخص لاءِ؟
هڪ هنڌ لطيف چوي ٿو:
بهادر گڏيا بهادرين، کُڙڳ کِلول ڪن،
وجهن ڌڙ ڌڙن تي، هاڪارين هڻن،
ڪرن، ڪنڌ نچن، رڻ گجيو، راڙو ٿيو.
الا امان! اهڙو تخريبي، رت ۽ باهه سان ڀرپور بيت! منهنجي وس هجي، ته مان اول جيڪر شاهه لطيف خلاف هڪ وائيٽ پيپر شايع ڪرايان، سندس رسالي تي بندش وجهرايان ۽ پوءِ کيس ڊي پي آر ۾ بند ڪرايان.
مون کي دوستن سان ملڻو هو ــ ساٿين سان ملڻو هو ــ پنهنجي ڌرتيءَ تي سيس نوائڻو هو ــ مٽيءَ جو محراب مٿي تي ٺاهڻو هو ــ مان هليو آيس ــ مان معافيءَ جو طلب گار آهيان، جو شاهه لطيف تي ڪجهه نه لکي آيو آهيان.
مان خاص طرح سان پنهنجي مهربان ۽ مشفق سائين ايڇ ايم خوجا صاحب ۽ پنهنجي سنگتيءَ حميد آخوند کان معافيءَ جو طلبگار آهيان ــ ڇو جو هنن مون کي شاهه تي مقالو پڙهڻ لاءِ گهرايو هو، ۽ مان شاهه تي مقالو نه لکڻ جي معذرت کڻي آيو آهيان. يار حميد، اسين هڪ ته دل هٿان مجبور آهيون، ۽ مٿان وري عشق جا اُچايل آهيون. پر هينئر وڌيڪ مصيبتن سهڻ جي سگهه نٿو ساريان. مان شاهه لطيف جهڙي علاقائي ۽ صوبائي شاعر تي ۽ سندس ڪلام تي هڪ ڀرپور ۽ علمي مقالو لکي نه سگهيو آهيان.
1977