تون منهنجي آس پاس آهين
ڪجهه ڏينهن کان دل چوي ٿي خاموش رهان ـــ اڪيلائين ۾ رلندو رهان ـــ ڪنهن سان ڪجهه نه ڳالهايان. گذريل سال ڊسمبر 1976ع جي مهيني ۾ آمريڪا ۾ هوس. اتي ڪنهن جنتريءَ ۾ پڙهيو هوم ته جنوري 1977ع ۾ ڪو مون کان هميشه لاءِ ڌار ٿي ويندو. مان اعتقادن ۽ اعتبارن جي معاملي ۾ وڏو خبيث آهيان. سمجهو ته گنهگار آهيان. جنتريءَ جي پيشنگوئيءَ کي چرچي ۾ اُڏائي ڇڏيم. جنوريءَ 1977ع ۾ پاڪستان موٽي آيس. ۽ پوءِ جنوريءَ ۾ ئي ڪو مون کان هميشه لاءِ ڌار ٿي ويو. مون کي جنتريءَ تي اعتقاد ناهي. مان ان کي فقط اتفاق سمجهان ٿو. پر، حقيقت ۾ ڪو مون کان هميشه لاءِ ڌار ٿي ويو آهي.
مان آمريڪا مان ٽيليويزن لاءِ ٽي ڊراما لکي آيو هوس ٻه ڊراما مڪمل هئا. ٽيون ڊرامو تجرباتي هو. مڪمل نه هو. پهريون ڊرامو ”مائي مستاني“ منظورقريشيءَ کي ڏنم، ۽ ساڻس ذڪر ڪيم ته هڪ تجرباتي ڊرامي تي ڪم ڪري رهيو آهيان ـــ جلد مڪمل ڪري پروڊڪشن لاءِ ڏيندس.
تجرباتي ڊرامي جي مرڪزي ڪردار لاءِ غزاله رفيق منهنجي ذهن ۾ هئي. مان غزاله کي ذهن ۾ رکي ڊرامي تي ڪم ڪري رهيو هوس. مون ٽيليويزن لاءِ ٽيهه ـــ پنجٽيهه ڊراما لکيا آهن. انهن مان اڪثر ڊرامن ۾ غزاله مرڪزي ڪردار ڪيو هو. هڪ دفعي، ”ماءُ“ ڊرامي لاءِ ميڪ اپ ڪرائڻ کان پوءِ منهنجي آڏو اچي بيٺي. هوءَ ”ماءُ“ جو مرڪزي ڪردار ڪري رهي هئي. مون کان پڇيائين، ”ڏس، مان ماءُ لڳان ٿي؟“
مون غور سان ڏانهس ڏٺو پڇيائين، ”ڊرامو لکڻ مهل ماءُ جو جيڪو تصور تنهنجي ذهن ۾ هيو، مان ان جهڙي لڳان ٿي؟“
هوءَ منهنجي تصور واري ماءُ جهڙي پئي لڳي.
پهرين منظر جي رڪارڊنگ کان پوءِ مون کان پڇيائين، ”مان تنهنجي تصور واري ماءُ وانگر ڳالهايان ٿي ـــ ان وانگر عمل ڪريان ٿي؟“
ان وقت دل چاهيو هو ته غزاله جي قدمن کي ڇوهي، سندس پيرن جي پڻي اکين کي لائي روئي پوان! هوءَ منهنجي تصور کي حقيقت ۾ بدلائي رهي هئي ــ هوءَ منهنجي درد کي اظهار جو ذريعو ڏيئي رهي هئي. ان ڊرامي جي رڪارڊنگ دوران هوءَ روئي پئي هئي. ريڊيو ۽ ٽيليويزن سان منسلڪ رهڻ سبب مون ڏهه ـــ ٻارهن سال غزاله کي ويجهڙائيءَ کان ڏٺو هو. هوءَ نه فقط تمام وڏي فنڪاره هئي. پر، ان کان وڌيڪ هوءَ تمام وڏي، تمام عظيم شخصيت هئي، تمام عظيم عورت هئي. ”ماءُ“ جي رڪارڊنگ دوران غزاله لاءِ منهنجو تقدس ماءُ جي تقدس سان همڪنار ٿي ويو ـــ هوءَ جيتوڻيڪ مون کان عمر ۾ ننڍي هئي، پر تنهن هوندي به، ”ماءُ“ ڊرامي کان پوءِ هوءَ جڏهن به منهنجي سامهون آئي مون کي ماءُ محسوس ٿي. ڊرامي جي اسڪرپٽ سبب نه، بلڪ غزاله جي پرفارمنس سبب ڊرامي ”ماءُ“ کي ڪنهن بين الاقوامي مقابلي لاءِ چونڊيو ويو هو. پر پوءِ، الاءِ ڇو مقابلي لاءِ موڪليو نه ويو. ڊرامي کي رول آف آنر Role of Honour مليو هو.
اسلام آباد ۾ رهڻ سبب مان پنهنجا لکيل ڪجهه ڊراما ڏسي نه سگهيو آهيان. انهن مان هڪ ڊرامو آهي، ”ڳوليان ڳوليان مَ لهان.“ ان ڊرامي ۾ چون ٿا ته غزاله بهترين پرفارمنس ڏنو هو ـــ خاص ڪري مرڻ واري منظر ۾ هن ناظرين کي روئاري ڇڏيو هو. مون کي ڪنهن ٻڌايو آهي ته ڊرامي جي رڪارڊنگ دوران مرڻ واري منظر ۾ جڏهن هن مڪالمو ڳالهائيندي چيو، ”منهنجي مرڻ کان پوءِ مون کي ياد ڪندين؟“ تڏهن سڏڪا جهلي نه سگهي هئي ـــ ۽ هوءَ سچ پچ روئي پيئي هئي.
”منهنجي مرڻ کان پوءِ مون کي ياد ڪندين؟“
”توکي وسارڻ منهنجي وس ۾ نه آهي.“
”ڪيستائين؟“
”جيستائين جيئرو رهندس، ۽ ڊراما لکندو رهندس توکي ياد ڪندس. جڏهن به عورت جي عظمت جو ذڪر ايندو، مان تنهنجو حوالو ڏيندس.“
هميشه لاءِ هلي وڃڻ جي باوجود غزاله منهنجي آس پاس موجود آهي.
1977