تاريخ، فلسفو ۽ سياست

سنڌنامو

هي ڪتاب ”سنڌنامو“ نامياري ليکڪ، ڪهاڻيڪار ۽ دانشور امر جليل صاحب جو لکيل آهي، جنهن ۾ تاريخ جا نوان پراڻا ورق، اولڙا ۽ عڪس شامل آهن. امر جليل لکي ٿو : ”مان وهمي ناهيان. پر، مان آهُن ۽ دانهن جي اثر جو منڪر به نه آهيان. ويجهڙائيءَ واري تاريخ ۾ مان سنڌ جي عبرتناڪ زوال جو اکين ڏٺو شاهد آهيان، عيني گواهه آهيان.”

  • 4.5/5.0
  • 5544
  • 2592
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • امر جليل
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book Sindhnamo

باب پنجون

باب پنجون

1843ع ۾ انگريزن سنڌ فتح ڪئي. ان کان پوءِ، انتظام هلائڻ لاءِ انگريزن سنڌ کي بمبئي پريزيڊنسيءَ سان ڳنڍي ڇڏيو. ان کان پوءِ، چَوَن ٿا ته سنڌ کي بمبئي جي انتظامي بندوبست کان آجو ڪرائڻ لاءِ سنڌين وڏي جدوجهد ۽ جاکوڙ ڪئي. جدوجهد ۽ جاکوڙ دوران اسان جي ابن ڏاڏن جيڪي ڪارناما سرانجام ڏنا، ان باري ۾ مون کي ڪا خاص خبر ڪونهي. هڪ دفعو ٻيهر تاريخ جا پُراڻا ورق اُٿلائي ڏسندس. مون کي تعجب ٿيندو آهي اِن بيان تي ته بمبئي جي انتظامي بندوبست کان آجو ڪرائڻ لاءِ سنڌين، يعني اسان جي ابن ڏاڏن مثالي جدوجهد ڪئي هئي!
جيئن سنڌ انگريزن جي ماتحت هئي، انگريزن جي حڪومتي ڍانچي جو هڪ حصو هئي، تيئن بمبئي به انگريزن جي حڪومت هيٺ هئي. انگريزن جي حڪومتي ۽ انتظامي ڍانچي جو هڪ حصو هئي. سنڌ جڏهن بمبئي پريزيڊنسيءَ جي انتظام هيٺ هئي، تڏهن به انگريزن جي ماتحت هئي. 1936ع ۾ بمبئي جي انتظامي امور کان جدا ٿيڻ کان پوءِ به سنڌ انگريزن جي ماتحت رهي. ته پوءِ، جدوجهد، ۽ جاکوڙ ڇاجي لاءِ هئي! الوحيد اخبار ڪهڙي خوشيءَ ۾ سنڌ آزادي نمبر شايع ڪيو هو! آزادي! ڇاجي آزادي! ۽ ڪنهن کان آزادي! غلاميءَ ۾ ڪهڙي آزادي! جيل مڙيو ئي جيل هوندو آهي ـــ پوءِ جيل کڻي ڪراچيءَ جو هجي، لاهور جو هجي، يا کڻي پشاور جو هجي! سنڌ سڳوري 1936ع کان اڳ به انگريزن جي غلام هئي؛ 1936ع کان پوءِ به سنڌ انگريزن جي غلام رهي. ته پوءِ آزادي ڪنهن کان! ۽ ڪهڙي آزادي!
چَوَن ٿا، 1936ع ۾ ”آزاديءَ“ کان پوءِ سنڌي ڏاڍا خوش ٿيا هئا. جشن ملهايا هئائون. گد گد ٿيا هئا. پر، سنڌ ايڊوائيزري ڪائونسل جي پهرين اجلاس ۾ سنڌي ان ڳالهه تان پاڻ ۾ وڙهي پيا هئا.
سنڌ جو انتظام هلائڻ لاءِ انگريز بهادرن پنهنجي سنڌ ايڊوائيزري ڪائونسل ٺاهي هئي. ڪائونسل جو پهريون اجلاس جون جي 9 کان 11 تائين، 1936ع ۾ ٿيو هو. ڪائونسل جو چيئرمين هو، سر غلام حسين هدايت الله، جنهن کي تاريخ ۾ مسلم ليگ جو وڏو ليڊر ڄاڻايو ويو آهي. ايڊوائيزري ڪائونسل جا خاص خاص ميمبر هئا:
خانبهادر الله بخش
سردار بهادر الله داد خان
مير بنده علي خان ٽالپر
سر شاهنواز ڀٽو
خانبهادر شير محمد خان بجاراڻي
محمد هاشم گذدر
پير غلام حيدر شاهه
خانبهادر محمد ايوب کهڙو
سيد ميران محمد شاهه
سردار بهادر ڄام جان محمد خان
سنڌ ايڊوائيزري ڪائونسل جا هندو ميمبر هئا:
مکي گو بندرام پريتمداس
ديوان بهادر هيرانند کيم سنگهه
ديوان بهادر ايسر سنگهه
ڪرپالاڻي
پرمانند ڪندن مل
ايس ايس ٽولاڻي
اجلاس شروع ٿيو. سيد ميران محمد شاهه سنڌ ايڊوائيزري ڪائونسل جي چيئرمين کان هڪ قرارداد پيش ڪرڻ جي اجازت گهري جنهن ۾ بمبئي جي انتظامي ڍانچي کان سنڌ جي آزاديءَ تي سنڌ جي ماڻهن ۽ برطانيه حڪومت کي مبارڪون ڏنيون ويون هيون.
چيئرمين چيو: قرار داد جيڪڏهن متفقه آهي، ته پوءِ ٺيڪ آهي، ورنه نه.
ان موقعي ته ڪائونسل جي هڪ ميمبر، پرمانند ڪندن مل اعتراض اٿاريو. هن چيو ته بمبئيءَ جي انتظام کان سنڌ جي عليحدگي متنازعه آهي.
چيئرمين هڪدم چيو: قرار داد پيش ڪرڻ جي اجازت ڏيئي نه ٿي سگهجي.
ٻئي ڏينهن، يعني 10 جون 1936ع تي جڏهن اجلاس شروع ٿيو ته چيئرمين ڪائونسل جي ميمبرن کي مخاطب ٿيندي چيو: ڪالهه شام مون کي محمد هاشم گذدر وٽان قرارداد جو مسودو مليو هو. مسودي ۾ لکيل آهي ته سنڌ کي خودمختار صوبي جي حيثيت ڏيڻ واري فيصلي تي سنڌ ايڊوائيزري ڪائونسل سنڌ جي عوام ۽ برطانيه حڪومت کي مبارڪباد پيش ڪري ٿي. ڪالهه قرارداد تي پرمانند اعتراض ڪيو هو. اڄوڪي اجلاس ۾ پرمانند موجود نه آهي. ٻئي ڪنهن ميمبر جي قرارداد تي اعتراض آهي ڇا؟
مکي گو بندرام چيو: ها، مون کي اعتراض آهي.
چيئرمين هڪدم فيصلو ڏيئي ڇڏيو ـــ قرارداد جي نه حق ۾ ۽ نه مخالفت ۾. چيائين: اِهو چَوَڻ قطعي غلط آهي ته سنڌ جي سموري عوام کي بمبئيءَ کان سنڌ جي علحيدگيءَ تي خوشي ٿي آهي. اها ڳالهه متنازعه ٿي چڪي آهي. ان فيصلي تي سنڌ جا ڪجهه ماڻهو خوش ٿيا آهن، ۽ ڪجهه ناخوش. تنهنڪري، محمد هاشم گذدر کي صلاح ڏجي ٿي ته پنهنجي قرارداد واپس وٺي.
سنڌ صوبو، عجب صوبو آهي. هن صوبي تاريخ جي ڪنهن به دور ۾ يڪجهتي ۽ اتفاق جي شڪل نه ڏٺي آهي.
1991