باب يارهون
زندگي اِئين گذري آهي، جو ڪجهه خوابن تي حقيقت جو، ۽ ڪجهه حقيقتن تي خواب جو گمان ٿيندو رهيو آهي. جولاءِ 1991ع جي ٻي تاريخ گذري ويئي. لياقت لائبريريءَ واري شام تي ڪڏهن خواب جو، ۽ ڪڏهن حقيقت جو گمان ٿيندو رهيو آهي.
ڪجهه ڪچين ڦڪين ڪهاڻين، ڪالمن ۽ تحريرن جي عيوض ايڏي پيار، ۽ قرب جي اُپٽار جو مان حقدار نه هوس. ٻُڌو هوم، ۽ سچ پڇو ته اعتبار به ڪري ويهندو هوس، ته اسين سنڌي مُئي پڄاڻان هڪٻئي کي پڏائيندا آهيون، ۽ جيئري هڪٻئي جي ٽوپي لاهيندا آهيون. جولاءِ جي ٻي تاريخ واري شام جيڪڏهن خواب آهي، ته پوءِ منهنجو اعتبار مستند آهي. ۽ جيڪڏهن، جولاءِ جي ٻي تاريخ واري شام حقيقت آهي، ته پوءِ منهنجو اعتبار انومانن تي مبني آهي ـــ ناقص آهي. دوستن ۽ پيارن وٽان ايڏو پيار مليو، جو رکي رکي خيال پئي آيو ته مان مري ويو آهيان ــ منهنجو چاليهو آهي ـــ منهنجي ورسي آهي! منهنجي مُئي پڄاڻان دوست پير ڀرڻ آيا آهن، ۽ چاهت جا گل چاڙهڻ آيا آهن!
مان ڪهڙي مُنهن چوان ته اسين جيئري هڪٻئي جي پڳ لاهيندا آهيون! هڪٻئي سان پيار نه ونڊيندا آهيون! مون کي دوستن وٽان اَڻميي پيار جي ايڏي پالوٽ ملي جو مان سودائي روئي ويٺس. مان خِزائن جو ليکڪ آهيان. بهارن ۾ روئي پوندو آهيان. پَراون آڏو پٿر، پر پنهنجن آڏو ڀِتر وانگر ڀُري پوندو آهيان.
ويهه ـــ ايڪويهه سال اڳ، جڏهن لکندي مون کي ڏهه سال کن ٿيا هئا، حميد آخوند هڪ شام لاءِ پاڪستان نيشنل سينٽر حيدرآباد ۾ گهرايو هو. پاڻ نيشنل سينٽر جو ڊائريڪٽر هو. دوست ميڙو ڪري مڙي آيا هئا. ايڏو پيار ڏنائون جو وائڙو ڪري ڇڏيائون. ۽ پوءِ، اُنهن ئي ڏينهن ۾ منهنجي بدلي اسلام آباد ڪري ڇڏي هئائون.
ان ڳالهه کي پنج ڇهه سال کن مس گذريا هئا، جو حميد آخوند مهراڻ آرٽ ڪائونسل ۾ شاهه لطيف جو ڏينهن ملهائڻ جو اهتمام ڪيو. انهن ڏينهن ۾ منهنجي پرپٺ سنڌ ۾ منهنجن ڪتابن ۽ ڪجهه ڪهاڻين تي وڏي ڏي وٺ پئي هلي، ۽ مقدمه پئي هليا. وقت اهڙو آيو هو، جو پاڇي به ساٿ ڇڏي ڏنو هو. حميد آخوند عجيب مولائي مڙس آهي. سڏ ڏنائين ته هليو آءُ، ۽ شاهه سائينءَ تي مقالو اچي پڙهه! سڏ جي دير هئي. سڌو وڃي حيدرآباد کان ٺڪاءُ ڪيم. آڌر ڀاءُ، آجيان. اڌوگابرو مقالو پڙهي پورو ڪيم. دوستن پيار ڏنو. اڳ کان اڳرو ۽ وري هِن دفعي، لوڪ ميلي جي موقعي تي حميد آخوند، نيشنل سينٽر حيدرآباد ۾ پهرين شام کان ويهه ايڪويهه سال پوءِ، مون کي ٻئي جولاءِ 1991ع تي ڪراچيءَ ۾ هڪ شام لاءِ گهرايو.
اصل ۾ ڳالهه ڇاهي، جو ڪجهه دوستن مون سان وڏا قرب ڪيا آهن. طارق اشرف سهڻيءَ جا، ۽ حميد سنڌيءَ روح رهاڻ جا صفحا منهنجي لاءِ وقف ڪري ڇڏيا هئا. دوستن چواڻي، مون به ڪهاڻين سان مَٽَ ڀري ڇڏيا هئا. مَٽَ ۾ هٿ وجهي ڪهاڻي ڪڍي کين اُماڻيندو ويم، ۽ ٻئي يار اکيون بند ڪري ويا ڪهاڻيون شايع ڪندا. ڪا پرواهه نه ڪيائون ته ڪو سرڪار سڳوري ناراض ٿيندي! يا، پڙهندڙ اهڙيون سخت ۽ اگريون ڪهاڻيون پڙهي ناراض ٿيندا! طارق اشرف ۽ حميد سنڌي وڏا ضدي، ۽ بي نياز مڙس هئا، بلڪه آهن. ضد ٻڌي بيهي رهيا ته امرجليل جيڪي لکي ڏيندو، سو بنا ڪنهن رَدِ ڪَدِ جي پنهنجن رسالن ۾ شايع ڪندا. ۽ ٻنهي يارن ائين ڪيو. ويندي ايستائين جو منهنجي هڪ ڪهاڻي جي ڪري 1968 (اڻويهه سئو اٺهٽ) ۾ روح رهاڻ تي بندش پئي ۽ 1973 (اڻويهه سئو ٽيهتر) ۾ هڪ ڪهاڻيءَ سبب سهڻيءَ تي بندش پيئي. روح رهاڻ واري ڪهاڻيءَ جو عنوان هو ”هڪ لاش ۽ راتين جا رولاڪ“، ۽ سهڻيءَ واري ڪهاڻيءَ جو عنوان هو ”سرد لاش جو سفر.“ ٻنهي دوستن دوستيءَ جو حق ادا ڪيو. پنهنجا پنهنجا رسالا بند ڪرائي ڇڏيائون پر مون کي شايع ڪرڻ کان ڪڏهن نه ڪيٻايائون.
مٿان مليو سراج. هلال پاڪستان ۾ ڪالم لکڻ جي آڇ ڪيائين ۽ پوءِ اهڙا اهڙا ڪالم شايع ڪيائين جو اقتدار جي ايوانن کي ناراض ڪري ڇڏيائين، پر ڪو ڪالم روڪي مون کي ناراض نه ڪيائين. اُٽلندو اميرن وزيرن کي ڪاوڙائي ڇڏيائين، پر مون سان ڪيل، مڪمل آزاديءَ سان لکڻ وارو واعدو آخر تائين نڀايائين.
۽ حميد آخوند! انگريزي ادب جو عاشق، ۽ انگريزيءَ جي ڪلاسڪ ۽ آرٽ فلمن جو ماهر! مون مولائي سنڌي ليکڪ جي الاءِ ڪهڙي ڳالهه وڻي ويس جو گوشه نشينيءَ جي دز مان ڪڍي، ڇنڊي ڦوڪي ويٺو منهنجي لاءِ مجلسون مچائي. ماڻهو سمجهائڻ تي، پر حميد ڪو مُڙڻ جو آهي! دم دوستيءَ جو ڀريندا آهيون، پر ڪنهن ڪنهن وقت حميد مون کي ننڍي ڀاءُ وانگر لڳندو آهي.
سارو منڊل دوستن جو مچايل آهي، ۽ مٿان مون کي لکڻ لاءِ حالتون نهايت مناسب مليون آهن. تعزيزات، بندشون، پابنديون، گُهٽ، ٻوسٽ، وٺ پڪڙ! اِن کان وڌيڪ، لکڻ لاءِ مون کي ٻيو ڪهڙو مناسب ۽ موزون ماحول گهرجي! وِههُ ڏسي وهسڻ گهڻو. عام رواجي حالتن ۾ مان لکي نه سگهندو آهيان. ابتر حالتون، ظلم، ڏاڍائي، ۽ ناانصافي مون کي لکڻ لاءِ ڦتڪائي وجهڻ واريون حالتون آهن. مون راجيش کي وساريو ناهي. مان راجيش جو انتقام آهيان. مان هِن جنم ۾ جيڪڏهن ناڪام ٿيس، ته ايندڙ جنم ۾ راجيش جي قاتلن جو پيڇو ڪندس. منهنجي هر تحرير راجيش جي خونين خلاف فتويٰ آهي. شهيد ٿيڻ کان اڳ ۽ شهيد ٿيڻ کان پوءِ راجيش منهنجي لاءِ مظلوميت جي علامت آهي. اسين سڀئي پنهنجي پنهنجي ڪربلا، ۽ پنهنجا پنهنجا شهيد سيني ۾ سانڍي بي معنيٰ زندگيءَ جي رڻ ۾ ماتم ڪندا آهيون. اُڀرندڙ سج ۾ لهي ويل سج جي نوحي جو آخري بند ڏسندا آهيون. مان اهڙين ئي ابتر حالتن جي پيداوار آهيان.
1991