پيار جو پهريون پروفائيل : مهاڳ
سامهون ٻه ڪرسيون پيون آهن.
هڪڙي ڪرسيءَ تي مان ۽ ٻيءَ تي منهنجو دوست غني رند ويٺو آهي.
مان شروع وارا ڪجھه پنا پڙهي چڪو آهيان.
ٽيبل تي مسودي جي مٿان رکيل منهنجو چشمو مون جيان اداس آهي.
منهنجو دوست مسودو کڻي کولي ٿو ۽ ڪجھه صفحا اٿلائي پٿلائي هڪ پروفائيل پڙهڻ ٿو لڳي.
”ٿورو زور سان پڙهه ته مان به ٻڌان!“ مان چوانس ٿو.
هو وچوواڙِي باآواز بلند خاڪو خاڪو پڙهڻ ٿو لڳي ۽ مونکي ايئن ٿو لڳي ڄڻ منهنجي آڏو الف ليلوي داستان کلي ويو آهي!
ڄڻ هڪ هڪ ٿي سوين هزارين پُراسرار ڪردار وقت جي اونداهيءَ مان نڪري لفظن جي روشنيءَ ۾ نروار ٿيندا پيا وڃن.
منهنجو دوست خاڪا پڙهندو ويو. مان ٻڌندو رهيس. احساسن جي ڪيمسٽري تبديل ٿيندي وئي. من جي موسم مٽجي وئي. ٽيبل تي رکيل چانهه ٺري وئي. اسان جون چار اکيون ڪنهن مهل مرڪن جي آڪاس ۾ ترنديون ته ڪنهن مهل لڙڪن جي پاتال ۾ ٻڏنديون رهيون. اقرار جي تخليقي لکڻيءَ ۾ ڇا ته لطف آهي! ٻوليءَ جي حسناڪي، لفظن ۽ جملن جو جڙاءُ، وڻندڙ اندازِ بيان، ڪردارن جي چرپر، اظهار جي معصوميت ۽ بي باڪي ... زندگيءَ جا خواب ۽ خوشيون، ڏک، موت، جدائي، محبت، حادثا، مزاح جي بي پناهه حس ڇا چئجي؟ ڪنهن مهل کلي کلي پيٽ ۾ وٽ پئجي ٿا وڃن ته ڪنهن مهل ٻارن وانگر روئي ٿا ويهون. ڪردار نگاريءَ جي اهڙي اعليٰ صلاحيت دنيا جي ادب ۾ فقط چند اعليٰ اديبن ۾ ڏٺي وئي آهي.
پنهنجي دوست واتان اقرار جا اکرن سان اُڻيل پروفائيل ٻڌندي مان ڀرپور فقير سارئي، نانڪ فقير ماڇي، غلامو ٻالي، سيد يوسف شاهه، سيتل باگڙي، مائي پري ماڇياڻيءَ سان متعارف ٿيندو جنهن مهل چيز ٻُٽ جو خاڪو ٻڌان ٿو ته منهنجي خوشيءَ ڀري حيرت انتها کي پهچي وڃي ٿي ۽ مان بي ساخته دانهن ٿو ڪيان: ”او ماءِ گاڊ!.. ڇا ته پروفائيل آهي ... ڇا ته يگانو شخص آهي هي چيز ٻُٽ ... اڙي يار اقرار! تون ته ڪو جِن آهين ... جادوگر آهين ميان !!“
شام پوڻ کان ڪجھه پل اڳ منهنجي دوست جيڪو پروفائيل پڙهي پنا ٺپيا، اهو هو مينهين فقير ماڇيءَ جو خاڪو. (۽ دوستو، هِن ڪردار بابت اوهان کي ڪجھه ٻڌائڻ منهنجي وس ۾ نه آهي، جو هن وقت به منهنجون اکيون ڳوڙهن ۾ ترآهن ۽ هٿ جذبات جي شدت ۾ ڏڪي رهيا اٿم)
هِنن ڪردارن جي روح ۾ جهاتي پائڻ سان نواب شاهه جي شام تي ٻلهڙيجيءَ جا، لاڙڪاڻي جا ۽ موهن جي دڙي جا رنگ ڇانئجي ويا آهن!
آسپاس اقرار جي ڪردارن جي خوشبو ڦهلجي وئي آهي.
هِنن ڪردارن جي معرفت مان محض ٻلهڙيجي ۽ ان جي آسپاس جي تاريخ ئي نٿو ڏسان پر ڄڻ ساري سنڌ جو حُسن ڏسي ٿو وٺان. حُسن جيڪو موهن جي دڙي جي مٽيءَ جو خاصو آهي.
حُسن، جيڪو هزارين سالن کان هيءَ ڌرتي پنهنجي سيني ۾ سانڍيندي ۽ تاريخ جي چورن لٽيرن کان لڪائيندي آئي آهي. (حُسن جيڪو هاڻي بلڪ گھڻي وقت کان آهستي آهستي معدوم ٿيندو پيو وڃي)
حُسن، جنهن جي جھلڪ پاڻ واري ٽهيءَ ته رڳو ڪتابن ۾ ئي ڏٺي آهي. حقيقت ۾ ته رڳو ٻاروتڻ ۾ انهيءَ سونهن جا آخري منظر يا منظرن جا ڇيڙا ڏسي سگھيا هئاسين. اهو حُسن جنهن جو ذڪر پير برادران جي ڪلاسڪ ڪتابن ”اهي ڏوٿي اهي ڏينهن“ ۽ ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ ۾ پڙهيو هوسين ۽ هاڻي هن ڪتاب ۾ پڙهي رهيا آهيون ۽ هيءُ ڪتاب ”جن سين لنئون لاڳي“ ان سونهن جو سچو ۽ پڪو ثبوت ثابث ٿيڻ وارو آهي.
ڪجھه ڪتاب اهڙا هوندا آهن جن تي طويل مهاڳ لکيا/ لکرايا ويندا آهن. پوءِ پڙهندڙ خير سان پڙهندا به اهو ”پُرمغز“ مهاڳ آهن. ڪتاب جو اصلي مواد پڙهڻ جي ضرورت ئي محسوس نه ڪندا آهن. شايد اهو ان ڪري جو اهي ڪتاب هوندا ئي مهاڳ جا محتاج آهن. جيئن ڪو معذور بيساکين جو محتاج هوندو آهي!
پر ڪي ڪتاب مهاڳن ٻهاڳن جا محتاج نه هوندا آهن. اهي پنهنجو مهاڳ پاڻ هوندا آهن، پنهنجو تعارف پاڻ هوندا آهن ... ۽ اقرار پيرزادي جو هي ڪتاب انهن ٿورڙن ڪتابن مان هڪ آهي، جيڪي مهاڳن جا محتاج نه هوندا آهن! سچ کي ڀلا سورهن سينگار ڪرڻ جي ڪهڙي پرواهه؟ سچ خود سونهن آهي.
مان هن کي هڪ غير معمولي (Extra Ordinary) ڪتاب سمجھان ٿو. هن ڪتاب ۾ شامل خاڪن/پروفائيلن جا عنوان ئي افسانن جهڙا اُجرا اُجرا، منفرد ۽ پُراسرار آهن! (توڻي جو هي ڪردار خيالي/ افسانوي نه بلڪ حقيقي آهن. موجود آهن/ موجود هئا)
افسانا جيڪي پنهنجي پاڻ ۾ هڪ مڪمل ڪائنات آهن.
اقرار اگر هنن افسانن جهڙن منفرد ڪردارن کي کڻي ناول جي پيرائي/انداز ۾ لکي ها ته مان دعويٰ سان چوان ٿو ته اهو ناول سنڌي ادب جو هڪڙو شاهڪار ناول ثابت ٿئي ها. (توڻي جو خاڪن جي ڪتاب طور به هيءُ ڪتاب پنهنجو مٽ پاڻ آهي)
هي خاڪا عام زندگيءَ جي اُها خاص تصوير آهن جنهن کي ڏسندي اکيون نه ڍاپنديون آهن. اُهو ان ڪري جو هر ننڍڙو عمل پنهنجي جوهر ۾ دراصل وڏو عمل هوندو آهي.بشرطيڪه اُهو عمل positive هجي. هِنن ڪردارن مان ڪجهه ڪردار پنهنجي عمل ۾ بظاهر ناڪاري هوندي به دراصل هاڪاري آهن. سندن ناڪاريت ۾ معصوم سادگي آهي ۽ هاڪاريت ۾ ڪابه شخصي چالاڪي ۽ ذاتي مفاد نه آهي. سڀ ڪردار ڏاڍا اهم ۽ اڻ وسرندڙ آهن.
هن ڪتاب جي هڪ نه پر هڪ کان وڌيڪ خوبيون هي به آهن ته :
• هنن خاڪن جو ليکڪ ڪو ناليوارو اديب، شاعر، ڪهاڻيڪار نه آهي پر هو خود به هنن پروفائيلن جي ڪردارن جهڙو عام/مٽيءَ هاڻو ماڻهو آهي، جنهن زندگيءَ کي پنهنجي ڀرسان گذرندي ئي نه، پاڻ مٿان گذرندي ۽ پنهنجي اندر مان آرپار ٿيندي ڏٺو، محسوس ڪيو ۽ ڀوڳيو آهي. ان ڪارڻ ئي سندس لکڻي زندگيءَ جي ڏاڍو قريب آهي ۽ اجائي ادبي ٺاهه ٺوهه، لفاظي ۽ So called دانشوراڻي لٻاڙ کان آجي آهي. ذاتي پسند، ناپسند، بغض، نفرت ۽ ڏيکاء جي مرض کان به پاڪ آهي.
• ٻيو ته هن جيڪي به پروفائيل لکيا آهن، اهي تقريبن سڀ جا سڀ انهن شخصيتن جا آهن جيڪي ڪي گھڻيون مشهور، ڄاتل سڃاتل، High profile يا جڳ مشهور Personalities نه پر عام ۽ گھٽ سڃاتل آهن. اهي پهنجي وجود ۾ هڪ ڪائنات آهن پر ڪي خاص رعايت يافته يا مشهورِ زمانه شخصيتون نه آهن! ۽ اها هنن خاڪن جي خاص خوبي بڻجي وئي آهي.
• اهي ڪردار توڻي جو پنهنجي ٻاهرين سڃاڻپ (Objective
Identification) ۾ اڻ سڃاتل ۽ اڻ ڏٺل آهن پر پنهنجي داخلي سڃاڻپ (Subjective Identification) ۾ اسان جا بلڪل پنهنجا، ڄاتل سڃاتل، ڏٺل وائٺل ۽ ويجهڙا ويجھڙا آهن، هونءَ به وڏن ماڻهن تي ته هر ڪوئي لکي ٿو پر مٽيءَ هاڻن ماڻهن تي ڪو ڪو ئي لکندو آهي. ۽ هي سڀ مٽيءَ هاڻا ماڻهو در اصل پنهنجي سچائي، سادگي، جذبي ۽ نجپڻي (Originality) جي ڪري سڀني پڙهندڙن لاءِ هڪ وسيع پسمنظر ۾ هڪڙا اهم رول ماڊل ۽ اهڙا Mile Stone آهن جن وٽان سکڻ لاءِ گھڻو ڪجھه ملي ٿو. هونءَ به علم وارن ماڻهن کان ڪردار وارن ماڻهن جي اهميت وڌيڪ هوندي آهي. ڪردار بنا علم جي ڀلا ڪهڙي اوقات آهي؟
مان اقرار جي هن ڪتاب کي ”زندگيءَ جو ڪتاب“ سمجھان ٿو، زندگي جنهن جا انيڪ رنگ آهن.
مختلف موقعن تي ٻڌڻ ۾ ايندو رهيو آهي ته ٻلهڙيجيءَ کي پنهنجي علمي، ادبي، سياسي ۽ سماجي سجاڳي / روشن خياليءَ جي ڪري سنڌ جو Little Moscow سڏيو ويندو آهي ۽ اقرار جو هيءُ ڪتاب ان ڳالهه جو دليل آهي.
سچ ته آئون اقرار جو هيءُ ڪتاب پڙهي ايئن حيران رهجي ويو آهيان جيئن ڪافي وقت اڳ گارشيا مارڪيز جو ناول ”وبا ڪي دنون مين محبت“ پڙهي حيران ٿي ويو هئس ۽ جيئن هاڻي ويجھڙ ۾ پياري دوست منور سولنگيءَ پاران گفٽ ڪيل جپاني اديب، هاروڪو مورا ڪامي جو بلاڪ بسٽر ناول Kafka on the Shore پڙهي حيران رهجي ويو آهيان. ڄاڻايل ٻنهي افسانوي ڪتابن ۽ اقرار جي هن غير افسانوي ڪتاب ۾ هڪ عجيب تخليقي هڪجهڙائي آهي، جنهن کي محسوس ڪري سگهجي ٿو پر اظهاري نٿو سگهجي.
منهنجي حيرت پنهنجي جاءِ تي پر مان هيءُ ڪتاب پڙهي پريشان ڏاڍو ٿي پيو آهيان. اهو ان ڪري ته هي جو پياري علي حسن مونکي هن ڪتاب تي مهاڳ لکڻ جو حڪم ڪيو آهي، مان ان جي تعميل ڪيئن ڪيان، جو هڪ ته مان نه ڄاڻان مهاڳ لکڻ، نه ڪو امهاڳ ۽ مٿان وري سون تي سهاڳو هي ته اقرار جو هيءُ ڪتاب اهڙو آهي جهڙو ويروتار درياهه! جهڙو سانوڻ جو ٻنا ٻوڙ مينهن! جهڙي جابلو نئن! آخر آئون ان کي پنهنجي لفظن جي ننڍڙي ٻُڪ ۾ کڻان ته ڪيئن کڻان؟ اکرن جي ڀاڪر منجھه ڀريان ته ڪيئن ڀريان! جو مان پاڻ هن ڪتاب جي لهرن ۾ لڙهي لڙهي ويو آهيان.
ڪامريڊ ٺاري ماڇي، گلزار فقير، ناني نازي پٺاڻي، جانيئڙي سنڌي، قمر لاڙڪ، گلاب پيرزادي، سوڍي اوڏ، اڪن پيرزادي، وڏيري اِمن، نانگي آريجي جي دنيا کان ويندي درياهي چورن جي دنيا تائين، اقرار هڪ ڀرپور دنيا سان ڳنڍي ڇڏيو آهي مون سميت پنهنجي سڀني پڙهندڙن کي.
هيءَ درياهي چورن جي دنيا به ڇا ته دنيا آهي. هل پنهل! چورن ۽ چوريءَ جي هڪ بنهه الڳ ۽ منفرد دنيا ... ڌار ٻولي، ڌار اشارا ڪنايا، ڌار ٽرمنالاجي، چورين جا قسم ... لهرن سان لڙائي، درياهه بادشاهه سان جھيڙو، ڀاڳين سان ويڙهه، ڌٻڻيون، ڪُن، چڪڻيون، گُھور، باهين جا مچ، سياري جون ڳڱاٽيندڙ راتيون، قصا، ڪهاڻيون ... ۽ ٻيو به گھڻو ڪجھه.
هيءَ درياهي چورن جي دنيا جهڙي نيشنل جيوگرافڪ چينل جي شاهڪار ڊاڪيومينٽري!
ڪهڙا ڪهڙا نه منفرد ڪردار کڻي آيو آهي اقرار زندگي جي جھوليءَ مان! ۽ هر ڪردار پنهنجي پاڻ ۾ هڪ مڪمل دنيا، مڪمل ڪهاڻي. لکڻ جو نرالو وڻندڙ ۽ زنده انداز. هو، جنهن ڪردار تي قلم کڻي ٿو، ان جي شخصيت جا سمورا رخ (Dimentions) پڙهندڙن تائين پهچائڻ ۾ ڪامياب ٿو وڃي. هي خاڪا محض خاڪا نه آهن پر ڄڻ هر شخص جي هڪ مڪمل ڪهاڻي آهي. ڪيئي ڪٿائون آهن هي خاڪا. ڪٿائون جيڪي اقرار جي هنرمند آڱرين احساس جي آڏاڻي تي ويهي زندگيءَ جي سمفنيءَ جيان ڪمپوز ڪيون آهن.
ڪردارن کي سندن مڪمل ڏيک ويک، رنگ ڍنگ، اٿڻي ويهڻي ۽ روين سميت پورٽراءِ ڪرڻ جو اقرار وٽ فطري ڏانءُ ۽ تخليقي انداز آهي. مثال طور:
”ويڪري پيشاني، ڳاڙهيون لال اکيون، مٿو ويٺل، ڀريل بُت، چاپئين ڏاڙهي، وڏا شهپر، مٿي تي پٽڪو يا سنڌي ٽوپي، هٿ ۾ تسبيح. اهو هو منهنجو پيءُ اڪبر علي عرف اڪن پيرزادو، جيڪو سرڪاري رڪارڊ ۾ چور، ڌاڙيل ۽ هاڻوءَ طور مشهور هو ۽ سندس گرفتاريءَ تي سرڪار سڳوري 35 لک رپيا انعام به رکيو هو پر تر ۾ سندس ٻِي سڃاڻپ مهمان نواز، اوطاقي مڙس، ڀاڳئي ۽ ديندار شخص واري هئي.“
(پروفائيل ”اڪن پيرزادو“ جو شروعاتي ٽڪرو)
”مهين جي دڙي جي سِر سِر ڪعبي جي سِر وانگر مقدس آهي ۽ مهين جي مٽي خاڪِ شفا جيتري اهم ۽ اتم آهي.“
(پروفائيل”لطف پيرزادو“، لطف جا پنهنجا لفظ)
”امام بخش امو عرف نانگو آريجو وقت جو وتايو فقير هو. سنڌ ۾ اڪثر جھيڙا جھٽا گار تان ٿيندا آهن پر ماڻهو نانگي جي گار نه ٻڌن ته کين مزو ئي نه اچي. اڪثر ڪاري قميص ۽ گوڏ ٻڌندو هو. قدآور ۽ خوبصورت انسان هو. راڳ رنگ ۽ ميلن ملاکڙن جو شوقين هو. سندس دوستن جو دائرو به وسيع هو، جنهن ۾ هر مڪتبه فڪر جا ماڻهو شامل هئا پر انهن ۾ ڪو به اهڙو ماڻهو نه هوندو، جنهن نانگي آريجي جي گار نه کاڌي هجي.“
(پروفائيل ”نانگو آريجو“ )
”مينهون ماڇي جذبات ۾ ڳائيندو هو. سندس انداز ڍول فقير وارو هو. اصل يار جون هڪلون پيون پونديون هيون. ڄڻ راڳ سان جھيڙو ڪندو هجي. گھڻو ڪري انگوڇي جي گوڏ ۽ اجرڪ جو پٽڪو ٻڌندو هو. راڳ ڳائيندي جذبات ۾ اچي اٿي کڙو ٿيندو هو، ان وقت اسان جو مامو مرحوم غلام شبير پيرزادو کيس رڙ ڪندي چوندو هو: ”چاچا اگھاڙو ٿو ٿِين،“ تڏهن همراهه يڪتارو ڇڏي ٻئي هٿ گوڏ ۾ وجھي ويهي رهندو هو ۽ محفل ۾ هوڪرا پئجي ويندا هئا.“ (پروفائيل”مينهو ماڇي“)
اقرار جو اسان سڀني پڙهندڙن تي احسان آهي جو هو مٽيءَ ۾ لڪل لعل ڪڍي تخليق جي ٿالهه ۾ وجھي، ڪنهن وينجھار جيان اسان وٽ کڻي آيو آهي. ڪهڙا ڪهڙا نه ڪردار آهن ۽ ڪِرتون آهن، عمل آهن، ڳالهيون آهن، حوالا آهن جيڪي اقرار جي قلم ڇهيا آهن: ٻنيون ٻارا، ڍور ڍڳا، مال متاع، ڀاڳيا ڀاڻ، چور، ڪاٽڪو، ڌاڙيل، پيراڍا، ناچو، ڳائڻا، راڳي ويراڳي، منگتا مڱڻهار، اديب، شاعر، فنڪار، اداڪار، موسيقار، صحافي، قصاگو، پير فقير، سيد، گادي نشين، مرشد، مريد، درويش، مجذوب، عالم، پيش امام، ملان، مولوي، مولودي، مدحي، شڪاري، خفتي، ملهه، گھوڙيسوار، سگبان، ڌنار، طالب، مطلوب، عاشق، معشوق، موالي، چرسي، ڀنگوڙي، شرابي، ٺرائي، مئخانا، مڌ، متوارا، اوطاقون، اوتارا، مهمان، سخي مرد، محفلون، راڳ ويراڳ، سيلاني، رولاڪ، آواره گرد، گاريانڊا، چرچائي، چريا کريا، مست الست، لاهوتي، زوار، حاجي، صوفي، جلالي، حلالي، حرامي، اگھا سگھا، جنوني، ماڇي، مهاڻا، قومپرست، ڪميونسٽ ۽ ٻيو به گھڻو ڪجھه، جيڪو فقط هيءُ ڪتاب پڙهڻ سان پروڙي سگھجي ٿو.
منهنجي قلم کي اها طاقت ناهي جو مان هن ڪتاب جو سمورو حسن ته ڇا، ان حسن جون ڪجھه جھلڪيون به اوهان تائين پهچائي سگھان. سچي ڳالهه هيءَ آهي ۽ (اعتراف ڪرڻ ۾ ڪو حرج ناهي) ته اقرار جي هِنن انساني جذبي جهڙين زنده، گرم، توانين ۽ ڀرپور لکڻين تي لکندي مون کي پنهنجا لفظ مئل ٿا محسوس ٿين. هڪڙي اعليٰ ڪتاب کي ته مهاڳ جي پٽاڙ ۾ پوڻ بجاءِ پهرين نهار ۾ ئي پنهنجي اصلي مواد سان پڙهندڙن جي هٿن ۾ هجڻ گھرجي. ان ڪري هاڻي آئون پنهنجي پين روڪي واپس ٽيبل تي رکان ٿو. مسودي وٽ رکيل پنهنجو چشمو کڻي پايان ٿو ۽ اقرار پيرزادي کي پنهنجو پيار ڀريو Tribute پيش ڪرڻ لاءِ، هيٺ جھڪي پنهنجا هٿ سندس قدمن تي رکان ٿو.
منور سراج
نوابشاهه، گرم ٻپهري
12 جولاءِ 2015