قمر لاڙڪ : يارن جو يار
هن جي دوستيءَ جو هڪ قصو ٻڌائڻ ضروري ٿو سمجهان: ڏاڏي قمر لاڙڪ جي ولي محمد ”ولو“ پنهور سان دوستي هئي. ولو پنهور ضلعي نوشهروفيروز جو رهندڙ هو. هو هڪ روپوش دوست سان قمر لاڙڪ وٽ پهتو ۽ ان جي ٻانهن کيس ڏيندي چيائين: هي به منهنجو تو وانگر ڀاءُ آهي. پنهنجي ملڪ ۾ مفرور آهي. اهو مهمان وٽن ڪجهه وقت رهيو. پوءِ قمر جو ننڍو ڀاءُ ظفر ان مهمان کي ڏوهه لاءِ وٺي ويو، جتي کين جهجهو مال هٿ آيو، جنهن ڪري ظفر جي دل ۾ بيماني ۽ لالچ پيدا ٿي وئي ۽ هن درياهه جي ڀر تي ماني کائيندڙ پنهنجي مهمان کي بندوق جو فائر ڪري لاش سنڌوءَ جي لهرن حوالي ڪري ڇڏيو. مهمان کي غائب ڏسي قمر جا هوش خطا ٿي ويا ۽ هن سندس ڳولا شروع ڪري ڏني. نيٺ خبر پئجي ويس ته اهو سڄو ڪم سندس ننڍي ڀاءُ ڪيو آهي. قمر پنهنجي ننڍي ڀاءُ کي گرفتار ڪرايو ۽ هر حاضريءَ تي سندس خلاف شاهدن سميت حاضر ٿيندو رهيو. نيٺ خون جي ڏوهه ۾ ظفر کي عمر قيد جي سزا ملي. جڏهن ولو پنهور سڄي وارتا کان واقف ٿي وٽس پهتو ته لڄ کان قمر سندس سامهون ئي نه پئي ٿيو. نيٺ هڪ هنڌ تي وڃي کيس هٿ ڪيائين ۽ ڀاڪر ڀري چيائين: ”اڙي، دوستي ختم نه ڪنداسين، اهو ته ڪجهه به ناهي.“
ٻنهي جي دوستي مرڻ گهڙيءَ تائين قائم رهي. اسان ٻنهي کي اٽڪل 60 ورهين جي ڄمار ۾ ڏٺو، تڏهن به هڪ ٻئي سان ٻارن وانگر چرچا ڪندا هئا. ظفر جا ان وقت ٻارڙا ننڍا هئا، انهن کي به قمر پاليو. پنهنجي پٽ کي سندس نياڻيءَ سان پرڻايائين ۽ پنهنجي نياڻي ظفر جي پٽ کي ڏنائين. 20 ورهيه بند جا ڪاٽي جڏهن ظفر ٻاهر آيو ته قمر نه ساڻس مليو ۽ نه ئي وري قمر جي سامهون ٿيڻ جي ظفر کي جرئت ٿي. هو ڏهه ورهيه پوءِ به زنده رهيو، جڏهن مري ويو ته به قمر سندس منهن نه ڏٺو.
قمر لاڙڪ چور نه هو پر پنهنجي ڪجهه اصولن جي ڪري تر جي وڏيرن کي ناپسند هو. سنڌ جي وڏيري جو وڏو هٿيار ٿاڻو رهيو آهي، ان ڪري وڏيرا کيس ٿاڻن تي گهلرائيندا رهندا هئا. ڏاڏو قمر پنهنجي عمر جا 20 سال کن جيلن ۾ رهيو. منهنجي پيءُ سان به جيل ۾ دوستي ٿيس پر اڳتي هلي هو منهنجي پيءُ کان وڌيڪ منهنجي چاچي جانيئڙي سنڌيءَ جو دوست بڻجي ويو. مون کيس پهريون ڀيرو 1985ع ۾ گورنمنٽ فروٽ فارم ميرپورخاص ۾ ڏٺو، جتي هو چوڪيدار هو. ميرپورخاص جي ڪوارٽر ۾ مون مڪمل سامياوادي نظام ڏٺو. جيئن ته منهنجو چاچو قومپرست سياست ۽ سائين جي ايم سيد سان عشق جي حد تائين چاهه رکندڙ آهي، ان ڪري سندس محبت ۾ هو به قومي خيالن وارو بڻجي ويو.
ميرپورخاص جي ان ڪوارٽر ۾ يڪتارو، گهاگهر ۽ ڍولڪ رکيل هئا، جتي سڀئي همراهه ڳائيندا به رهندا هئا. قمر لاڙڪ گهڙي وڄائڻ جو ماهر هو. ان سان گڏ شاعري به شروع ڪيائين. اهو جنرل ضيا جي مارشل لا جو دؤر هو. ان وقت هن، جنرل ضياء جي خلاف هڪ شعر ٺاهيو:
توکي ڪرسيءَ تان هاڻي لهڻ کپي
توکي ڦاسيءَ تي هاڻي چڙهڻ کپي،
جي شمرا توکي شرم هجي
هڪ منٽ نه توکي رهڻ کپي.
جانيئڙو سنڌي اهو گيت اسٽيج تي اڪثر ڳائيندو رهندو هو. توڙي جو هو ان وقت سرڪاري نوڪريءَ ۾ به هو. اهڙي طرح قمر لاڙڪ سائين جي ايم سيد جي شان ۾ به ڪجهه گيت لکيا، جيڪي جانيئڙو سنڌي، سڄڻ سنڌي ۽ ٻيا قومي فنڪار جيئي سنڌ جي اسٽيجن تي ڳائيندا رهندا هئا.
سيد سنڌ ۾ ٻيا به گهڻا پر واهه سيد سن وارو آ
واهه سيد سن وارو آ، سنڌين جو ته سهارو آ.
جڏهن 1988ع ۾ سنڌ جي شهرن ۾ سنڌين جو قتل عام شروع ڪيو ويو ۽ سنڌ جي ورهاڱي جا نعرا هنيا پئي ويا، تڏهن قمر لاڙڪ هي ڪلام ٺاهيو:
سنڌ جو کائي وڙهين، نمڪ اٿئي اٽڪيل نڙي
بي نوس آن، نه نڪ ٿئي، ٿڪ ٿئي ڙي ٿڪ ٿئي.
الڳ علائقا ٿو گهرين ۽ سنڌ ٿو ٽڪرا ڪرين
واپس وڃڻ جو شوق ٿي، يا موچڙن جي سڪ ٿئي.
قمر لاڙڪ جي شاعري نعري بازيءَ واري هئي جيڪا سيد جي ڏنگن ٻارن کي گهڻي وڻندي هئي. هن جا آخري ڏينهن ڪراچي، ميرپورخاص ۽ ٽنڊي ڄام ۾ گذريا. سندس وڏو پٽ عبدالستار واڍڪي ڪم جو شاهه ڪاريگر هو، جيڪو 25 ورهين جي ڦوهه جوانيءَ ۾ لاڙڪاڻي شهر ۾ بجليءَ جي ڪرنٽ لڳڻ سبب فوت ٿي ويو. پٽ جي جدائي قمر کي جهوري وڌو پر مڙس جي همت کي سلام آ، جو نه ڳوڙهو ڳاڙيائين، نه رنو ۽ نه پار ڪڍيائين. سندس اندر اڌ هو، تڏهن به چرچا گهٻا ختم نه ڪيائين. مون سان سندس جهيڙو جاري رهندو هو.
قمر لاڙڪ جي ڪجهه دوستن مواڇ ڳوٺ ڪراچيءَ جي ڀرسان ڪاڇيلو ڳوٺ ۾ پلاٽ ورتا. ڪاڪي قمر چيو ته آئون اهو پلاٽ مفت ۾ وٺندس. ڪاڪي قمر هڪ رات چلو ڪڍيو ۽ ٻئي ڏينهن تي ڳوٺاڻن کي ٻڌايو ته هتي هڪ پير بابا برڪت علي شاهه مدفون آهي. ڳوٺاڻن جو اتي زمين کي کوٽيو ته اتان پٿر نڪتا، جيڪي خوشبودار هئا. هڪدم سيد برڪت علي شاهه جي بُٺي ٺهي وئي. ان تي سُکائون باسجڻ لڳيون. پوءِ ڪن همراهن ڪاڇيلن کي ٻڌايو ته اهو سڄو قمر جو ٽڪساٽ آهي ۽ اتي ڪوبه پير درويش پوريل ناهي. ڪجهه جوشيلن جوانن ٽيڪم هڻي پير برڪت شاهه جي قبر مبارڪ ڊاهي ڇڏي. اتفاق سان هفتي کن اندر ڪاڇيلن جي هڪ همراهه جو ايڪسيڊنٽ ٿي پيو. ٻيو ته هنن جو پنهنجي ذات وارن سان جهيڙو هلندڙ هو، اهي به وينون ڀرائي کين ڳوٺ ۾ ڏنڊا هڻي ويا ۽ سندن ٻه همراهه گرفتار به ٿي پيا. پوءِ ته ڪاڇيلا ٻارين ٻچين ڳچيءَ ۾ ڳارو وجهي پير برڪت شاهه کي پرچائي سندس بُٺي ٻيهر ٻڌي ويا پر پوءِ ڪاڪي قمر جي پِير برڪت مان دلچسپي ختم ٿي وئي.
ڏاڏي قمر عمر جا آخري ڏهاڙا مواڇ ڳوٺ ڪراچيءَ ۾ پنهنجي هڪ دوست جي ڪارخاني تي چوڪيداري ڪندي گذاريا. سندس ميرپورخاص واري سنگت ڇڙوڇڙ ٿي وئي هئي. هاڻ سندس صحبتي سگهڙ هئا ۽ انهن جي صحبت ۾ شعر چوڻ شروع ڪيائين. مٿس دادن فقير جو به چڱو اثر هو.
گڏهه جهڙي زناور کي به ڪيڏي نه عزت آ گاڏن ۾
سدا سهڻيون وتن سڙنديون، گنجيون گدليون به لاڏن ۾
ڇڏي مينهون ڀليون ڀوريون، وجهن ٿا ونگ پاڏن ۾
ٿين ٿا ظلم پيا ظاهر، فنا جي ڦوڪ ته به ناهي
خبر ناهي الائي ڇاهي.
1998ع ۾ ڏاڏي قمر کان آئون سندس شاعريءَ جو نوٽ بوڪ کڻي آيس. کيس چيم ته اهو اوهان کي ڪمپوز ڪري واپس ڏيندس. مون ان وقت جي ڪجهه اخبارن روزاني برسات ۽ جاڳو ۾ قمر جا ڪجهه شعر به شايع ڪيا. هڪ ڏينهن فون ڪري چيائين ته مونکي منهنجو بوڪ واپس ڏي. کيس چيم ته ڏاڏا اوهان کي غلط فهمي ٿي آهي. نه اوهان مونکي اهو بوڪ ڏنو آهي ۽ نه ئي وري منهنجي اوهان سان ٻن سالن ۾ ڪا ملاقات ٿي آهي. فون تي سٺي عزت افزائي ڪيائين پر همراهه جي زندگيءَ جي پونجي فقط اهو بوڪ هو، ان ڪري ڪراچيءَ کان ڪاهه ڪيائين ٻلهڙيجي. مان به اتفاق سان ڳوٺ آيل هئس. اتي سڄي سنگت سان منهنجي شڪايت ڪيائين. اتي به کيس چيڙائڻ لاءِ ٿوري پڪائي ڪيم پر سڄي سنگت اُکين تي کڻي ڏنو. پوءِ کيس چيم ته اهو ڪتاب اوهان کي ڪراچيءَ ۾ ملي ويندو. ڪراچيءَ ۾ کيس ڪتاب ڏيڻ ويس. ان وقت ٿورو بيمار هو. چيائين: ايوب (سندس پٽ) چوي ٿو ته هاڻ چوڪيداري ڇڏ ۽ هلي مون سان ڳوٺ رهه... پر هنن يارن کي ڪو اهڙو ماڻهو نه ملندو. ڪيئن ڪريان؟
ڏاڏي قمر 2005ع ۾ وفات ڪئي. کيس سندس گهر ٻاهران مٽي ماءُ حوالي ڪيو ويو.