استاد عيدل خان سومرو : استاد، شاعر، ڊراما نويس، اداڪار ۽ رانديگر
سائين عيدل استاد هئڻ سان گڏ شاعر، ڊراما نويس، اداڪار ۽ بهترين رانديگر به هو. سائينءَ جو جنم 1931ع ڌاري ڳوٺ سخي شاهه جمال ۾ ٿيو. 1936ع ۾ وڏي ٻوڏ اچڻ ڪري سندس خاندان به ڪچي مان لڏي موجوده ٻلهڙيجي ڳوٺ ۾ اچي رهيو، جتي مسلم اسڪول مان فائنل پاس ڪري 1948ع ۾ نائب ماستر مقرر ٿيو.
سائين عيدل خان سومرو گھڻو عرصو ڳوٺ ۾ رهيو ۽ ڪجھه سال شهدادڪوٽ ۽ ڪاراڻي ۾ به استاد ٿي رهيو. سائين شاگردن کي فائنل جي تياري ڪرائيندو هو. سنڌي ستن درجن واري فائنل پاس ڪرڻ ان وقت وڏي ڳالهه هئي، جنهن ۾ ادب، جاگرافي، حساب، تاريخ ۽ ٻيا مضمون پڙهايا ويندا هئا. فائنل جي تياري ڪندڙ شاگردن کي رات جو ٽائيم ڏيندا هئا ۽ صبح جو سوير به سندن ڪلاس ورتا ويندا هئا. ان وقت بجلي نه هئي، شاگردن ۾ ايتري مالي طاقت به نه هئي جو اهي گاسليٽ يا تيل خريد ڪري سگھن، تنهن ڪري رات جو وڏا مچ ٻاري ويهي پڙهندا هئا. ان لاءِ شاگردن کي رڳو ڪاٺيون ڪرڻيون پونديون هيون. استاد عيدل شاگردن کان ان تياريءَ جو ڪو به معاوضو نه وٺندو هو. حالانڪه اها سندس ڊيوٽيءَ ۾ شامل نه هئي.
استاد عيدل شاعر به هو، زماني جي گردش ڪري سندس لکيل شعر هينئر محفوظ نه رهيا آهن. ڪاڪي انور صاحب جي 1968ع ۾ لکيل ڊائريءَ مان پتو پوي ٿو ته هُو ان وقت سنڌي ادبي سنگت جي ڪلاسن ۾ شريڪ ٿيندو هو. ان ڊائريءَ ۾ انور صاحب جو چوڻ آهي ته ”اسان سنڌي ادبي سنگت کي ترقي پسند جماعت بڻائڻ چاهيون ٿا، جڏهن ته سائين عيدل ۽ سائين لال بخش ان کي ٻئي طرف وٺي هلڻ ٿا چاهين.“سائين عيدل خان سومرو ان وقت جي روايتي شاعرن جي تقليد ڪندو هو ۽ ديوان حافظ، ديوان بلبل جهڙا ڪتاب شوق سان پڙهندو هو. سائين عيدل اسڪول ۾ ٻارن کان ڊراما به ڪرايا جيڪي ڪجھه هن پاڻ لکيا ۽ ڪجھه ٻين ليکڪن جا هئا. هن شيڪسپيئر جو هڪ ڊرامو به اسٽيج ڪيو. ڳوٺ ۾ سائين عيدل جي ڪوششن سان ڪيترائي اسٽيج ڊراما ٿيا جن ۾ سائين پاڻ اداڪاريءَ جا جوهر ڏيکاريا جنهن کي تمام گھڻو پسند ڪيو ويو.
سائين عيدل والي بال جو به سٺو رانديگر هو، سينٽر تي کيڏندو هو. عمر جي آخري ڏينهن ۾ رانديون ڏسڻ ويندو هو. والي بال، ڪرڪيٽ، ڪوڏي ڪوڏي ۽ ملهه به شوق سان ڏسندو هو ۽ اهڙيون رانديون ڪرائيندڙ نوجوانن سان هر قسم جو سهڪار به ڪندو هو.
اسڪولن وچ ۾ ضلعي ۽ تعلقي سطح تي تقريري، تحريري توڙي نعتن جا مقابلا ٿيندا هئا ته سائين عيدل پنهنجا تيار ڪيل شاگرد وٺي ويندو هو، جن کي انعام به ملندا رهندا هئا. اهڙي نموني کيس ليڪچر ڪرائڻ لاءِ به گھرايو ويندو هو. سائين عيدل انور صاحب ۽ قربان صاحب جن کي به پڙهايو ته مونکي، غوث ۽ مسرور کي به پڙهايو. توڙي جو هن پنجٽيهه ورهيه تعليم کي ڏنا ۽ اڃا به سندس رٽائرمينٽ ۾ ٻه چار سال هئا، جو هن رٽائر ڪري ڇڏيو. چئي:”ميلو متو ڇڏجي.“ سائين عيدل 1984ع ۾ رٽائر ڪيو. ان کان پوءِ هن پنهنجو هلڪو سلڪو ڪاروبار ڪيو، جنهن مان کيس فائدو نه پهتو. سائين شڪار جو به شوقين هو. هن پاڻ کي پوڙهو ڪڏهن سمجهيو ئي نه هو. ان ڪري سدائين جوانن جي جھرمٽ ۾ رهندو هو. هن تتر به ڌاريا ته ڪڏهن ڪڏهن ڪڪڙ به سندس بغل ۾ڏسڻ ۾ ايندو هو.
سڄي ڄمار ڪنهن سان ٻاڙو نه ٻوليائين. هڪ دفعي سندس پٽن سان هڪ اوباش نينگر جو جھيڙو ٿي پيو، جيڪو سائين عيدل جو شاگرد ٿي رهيو هو. سمجھائڻ تي استاد شاگرد جو رشتو وساري سائين عيدل کي به گھٽ وڌ ڳالهائڻ شروع ڪيو، جنهن تي ٻيا ماڻهو کيس پادر هڻڻ لاءِ تيار ٿي ويا پر سائين عيدل کين ٻانهون ٻڌي ان ڇوڪري کي ڇڏايو ۽ ماڻهن کي چيو ته ”هي به مونکي پٽن جهڙو آهي، پٽ جون گاريون پيءُ کي نه لڳنديون آهن.
عمر جي آخري ڏينهن تائين سائينءَ جون ڪچهريون قائم رهيون. سائين عيدل پنهنجي ڌيءُ سان گڏ پڙهائيندڙ ماسترياڻين کي گھرايو، کين ماني کارائي. کانئن حال احوال ورتا ۽ ساڻن ڪچهري ڪندي سندس جسم مان روح جو پکيئڙو پرواز ڪري ويو. سائين عيدل کي ٽي پٽ ۽ ست ڌيئرون آهن، جن مان چار نياڻيون ۽ هڪ پٽ درس و تدريس سان لاڳاپيل آهن.