استاد علڻ انصاري : ٻلهڙيجيءَ جو پروفيشنل فنڪار
چون ٿا ته جوانيءَ ۾ سندس هڪ ڳڀرو نوجوان سان اکيون اڙيون هيون، جن وڃي کيس حضرت هنباهه پهچايو، اتي سائين ولايت شاهه جو طالب ٿيو. راڳ ته اڳ ئي سکيل هو، سوز به حاصل ٿيس ۽ مٿان وري صوفين جي مستيءَ وارين محفلن هن کي تمام سٺو فنڪار بنائي ڇڏيو. صوفين جون مقبول ڪافيون استاد علڻ اهڙي ته دلڪش انداز سان ٻڌائيندو هو، جو وهه واهه ٿي ويندي هئي. هن جا ڪيترائي وڏا وڏا شوقين مداح هئا، جيڪي فقط هن جو راڳ ٻڌندا هئا، انهن ۾ خانصاحب غلام رسول ڦل ۽ سندس گرو صوفي ولايت به شامل هو. ان جي محفل ۾ تمام سٺا فنڪار موجود هوندا هئا پر جڏهن استاد علڻ پهچندو هو ته سائين ولايت شاهه اعلان ڪندو هو ته ”رهاڻ رڳو علڻ ڳائيندو.“
انسان خوبين، خامين، چڱائين، مدائين جو مجموعو آهي. استاد علڻ جو پنهنجو مزاج هو، ڪڏهن رونشي تي چڙهي ته کلي کلي ڪري پئي ۽ جي ڏمرجي ته الله پيو پناهه ڏئي. جيئن ته استاد ننڍي قد وارو هو ۽ اڪثر مست رهندو هو، ان ڪري رستي تي ٻن ڄڻن کي پاڻ ۾ کلندو ڏسي سمجهندو هو ته اهي مٿس کلي رهيا آهن، پوءِ کين اهڙيون ته ست سُريون ٻڌائيندو هو جو وڃي ٿيا خير، باقي هٿن سان جهيڙي جي بلڪل خلاف هو. جڏهن به ڪنهن ٻالڪ کي گليليءَ سان پکي ماريندي يا ڪنهن رولو ڪتي کي پٿر هڻندي ڏسندو هو ته جيڪا ”عزت افزائي“ ساڻس ڪندو هو، اها ان جي مالڪن سامهون به اُهڙي ئي زبان ۾ ڪندو هو.
اسان جڏهن ننڍڙا هئاسين ۽ اڃا ڳوٺ جي سڙڪ ڪچي هئي، ان وقت اسان سان سٽ ڪٽ کيڏندڙ ڪاسائين جا ٻار پري کان استاد علڻ کي ڏسي ايئن ڀڄي ويندا هئا، ڄڻ ڪانوَ کي ڪمان نظر اچي وئي هجي.
ننڍي هوندي کان درگاهه سخي شاهه جمال تي فقير يار محمد جي مئخاني تي ويندو هئس، جتي هر هفتي جي سومر رات لڳندي هئي، اتي استاد علڻ جو پنهنجي ڀيڻيوي ميهر فقير سان جهيڙو جاري رهندو هو. ميهر فقير جيئن ته يڪتاري تي ڳائيندو هو ۽ کيس چڱو خاصو صوفياڻي شاعري جو مواد هو، ان ڪري ان کي وڌيڪ ڳائڻ جي فرمائش ٿيندي هئي، جيڪا استاد علڻ کي چيڙائي وجهندي هئي. استاد علڻ ميهر فقير کي چوندو هو، ”تون وڃي ڳئون ڳئون ڪر، توکي ڪهڙي راڳ جي خبر آ“ اهڙي نموني ميهر کي سخن سڻائيندي ان کي ٻڌڻ ۽ پسند ڪرڻ وارن جي به لاک لاهي وجهندو هو. ڪاوڙ اها گهڙي، وري اهڙي جو اهڙو، ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ڪين هو.
ان دؤر ۾ آڪاشواڻيءَ تان ڪلاسيڪل موسيقيءَ جا پروگرام نشر ٿيندا هئا، جن ۾ خيال، ترانا ۽ ٺمريون پيش ٿينديون رهنديون هيون ۽ راڳ جا ڄاڻو فقير يار محمد، الله ڏنو مڱڻهار، ميهر فقير ۽ ٻيا جيڪو راڳ سمجهي نه سگهندا هئا ته استاد علڻ کي ان تي نالو رکڻ جو چوندا هئا. استاد علڻ ان تي جيڪو نالو رکندو هو، اهوئي صحيح ثابت ٿيندو هو. منهنجي ڳوٺ ٻلهڙيجي واسين جي اڪثريت استاد منظور علي خان ۽ استاد گلزار علي خان جي مداح آهي ۽ استاد علڻ انهن ٻنهي فنڪارن جي وڏي واڪ مخالفت ڪندو هو. اڪثر فنڪارن کي چکي ئي نه ڪندو هو پر مهدي حسن، استاد محمد جمن، محمد يوسف، سينگار علي سليم ۽ خورشيد علي خان کي گهڻو پسند ڪندو هو. سندس محفل ۾ جيڪڏهن ڪو بدمزگي پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو يا کلندو هو ته استاد علڻ ان وقت غلام حيدر گودڙئي جا بيت پڙهي کين ماٺ ڪرائي ڇڏيندو هو.
عاشق ويا اوڏهين، جاتي رڍ نه ڳئون
نڪي موت ملڪ ۾، نه ڪي ڍورن ڍئون
چوتين کي چؤ پئون، موڳن کي مال جي.
اسان 1990ع کان سندس دوستي ۾ آياسين، جڏهن هو ناچو ڇڏي ڳوٺ ۾ مئخانو وسائي ويٺو هو. اسان اڪثر سندس مئخاني ۾ هوندا هئاسين. هو اسان کي راڳ ٻڌائيندو هو پر افسوس جو ان دؤر ۾ مزنو فقير ماڇي گذاري چڪو هو ۽ ڀلي پڪوازي نه هئڻ جو استاد علڻ پٽڻو پٽيندو رهندو هو.
هاڻي هو ڪڏهن ڪڏهن شاديءَ جي دعوت يا لطيف سرڪار جي ميلي تي ويندو هو نه ته ڳوٺ ۾ ئي رهندو هو. ڳوٺ جا ماڻهو شاهه، سچل توڙي قلندر لال شهباز جي ميلي تي کوٽ ۾ کانئس قرض وٺندا هئا ۽ هڪ ٻه ڀيرا مون به کانئس قرض کنيو، جيڪو هو فصلن جي مند ۾ جنس جي صورت ۾ واپس وٺندو هو.
1980ع ۾ استاد علڻ کي پروڊيوسر فيض ٻگهئي پي ٽي وي جي پروگرام سنڌ سينگار ۾ موقعو ڏنو. ان وقت موسيقار فتح علي خان کي استاد علڻ کان آڊيشن وٺڻ جو چيو ويو. فتح علي خان استاد علڻ کي ڏسي وراڻيو ته هيءُ ننهن کان چوٽي تائين راڳ آهي. ان کان آڊيشن وٺڻ جي ضرورت ئي ناهي. هڪ ڀيري مخدوم خالد جي بنگلي تي گلشن حديد ۾ استاد محفل ڪري رهيو هو، جتي حنيف لاشاري ۽ استاد غفور سومرو به موجود هئا، جن استاد جي راڳ ۾ هڪٻئي ڏانهن ڏسي مرڪيو. پوءِ ته استاد علڻ باهه ٿي ويو ۽ ڏوهيڙن ڏيڻ ۾ ئي سندن چڱي خاصي مرمت ڪري ويو. جڏهن محفل پوري ڪيائين، تڏهن غفور سومري کيس بلهي شاهه جي ڪافي ”ڪيا جانين دم ڪوئي او يار“ لکي ڏيڻ جو چيو. استاد کيس چيو، ”سومرا قسم کڻي ٻڌاءِ، ته تو اها ڪافي اڳ نه ٻڌي آهي؟“ غفور سومري جواب ڏنو، ”نه استاد، اڳ ۾ به ٻڌي آهي.“ تڏهن استاد ٺهه پهه چيس ته ”پوءِ اڳ ۾ نه لکرايئه ۽ هاڻ ٿو لکرائين. معنيٰ توکي اها منهنجي آواز ۾ ئي وڻي آهي نه!”
استاد علڻ شرارتي به حد درجي جو هو. مون کي به هڪ ڀيرو چيڙائڻ جي نيت سان چيائين ته “اوهان هاڻ مسلمان ٿيا آهيو، اوهان سهتا آهيو ۽ ڄام هئي جو اولاد آهيو.” مون سندس هٿ وٺي پنهنجي اکين تي گهمائي چيو، ”استاد تنهنجا ٻچا جيئنِ، اسان جا وڏا هروڀرو پاڻ کي عرب ظاهر ڪري رهيا آهن، جن وارا لڇڻ اسان ۾ آهن ئي نه. اسان هن سنڌ ڌرتيءَ جا ماڻهو آهيون ۽ استاد اوهان به پاڻ کي حضرت ابوايوب انصاريءَ جو اولاد سڏائڻ بدران هنود ڪاسائيءَ جي خاندان جو سڏايو!“ منهنجي ڳالهه تي استاد علڻ کلي ڏنو.
استاد علڻ زندگيءَ جي آخري پنجن سالن ۾ ٻيهر ڀنگ پيئڻ شروع ڪئي. ان دؤر جا الهڙ ڇوڪرا کيس چوندا هئا ته “اسان سان پيالو نه پيءُ، تون پوڙهو مڙس آهين، اسان جوان آهيون، متان مري پئين.” استاد کين چوندو هو ته “مون سان اوهان ڇا پيالو پي سگهندؤ. مان توهان کي به ڪونڊي ۾ گهوٽي پي وڃان!” استاد کي نشا به اهڙا ٿيندا هئا، جو ڪافين جا مصرع وسري ويندا هئس. هلندي ڪري پوندو هو پر ڀنگ پيئڻ کان بس نه ڪيائين.
استاد علڻ آخري ڏينهن ۾ پنهنجي مئخاني ٻاهران سگريٽن جي مانڊڻي ڪڍي. اسان کانئس اوڌر تي سگريٽ وٺندا هئاسين. جيئن ته اهي بيروزگاري وارا ڏينهن هئا، ان ڪري استاد اسان کان ڏوڪڙ نه گهرندو هو پر جڏهن ڪڻڪ يا سارين جي ٻار کڻندا هئاسين ته چاچي کان، اسان کي ڏنل قرض وٺي ويندو هو. هڪ سومر جي رات استاد ڀرپور نشن ۾ پنهنجي مانڊيءَ تي ويٺو هو. اسان کيس چيو ته استاد اڄ دير ڪئي اٿو، هلو ته سومر رات تي هلون.“ استاد چيو، ”چڱو مان مانڊي بند ڪريان ته هلون ٿا.“ استاد تالو ڪڍيو ۽ پنهنجي جتيءَ جون ڪهيون ملائي ان ۾ تالو هنيو. اهڙي نموني هڪ دفعو کانئس اوڌر تي سگريٽن جو پاڪيٽ ورتم ۽ ان مان ڪجهه سگريٽ اتي ويٺل دوستن کي ڏنم. استاد دير ئي نه ڪئي، مهمانن جو به خيال نه ڪيائين ۽ چيائين ته “تو جهڙو خوشامدي مون ڪڏهن به نه ڏٺو آهي، هڪ سگريٽ وٺين اوڌر تي ۽ ٻيو ورهائي ڇڏين!“ اهڙي قسم جا گفتا استاد هر ماڻهوءَ سان ڪندو هو ۽ سچ چوڻ ۾ ڪنهن به قسم جي هچڪچاهٽ نه ڪندو هو.
استاد کي ٽي بي ٿي پئي، جنهن ڪري ڪراچيءَ جي اوجها سينيٽوريم ۾ داخل ڪيو ويو، جتي ڊاڪٽر کيس راڳ ڳائڻ کان منع ڪئي هئي پر استاد جيئن ئي ڳوٺ موٽيو ته راڳ کان بس نه ڪيائين ۽ اڃا به ڳالهه وڌائي ڇڏيائين. هو ٻلهڙيجيءَ جي مقرر وارن تي ته ڳائيندو رهيو پر اوسي پاسي ۾ جيڪي دوست هئس، انهن ڏانهن به ويو ۽ کين راڳ ٻڌائي آيو. هو بگي ڳوٺ جي ٻاهران حمر پير جي درگاهه تي به ڳائڻ ويو ۽ بگي ڳوٺ جي مدرسي جي مهتمم مولوي گل حسن ابڙي کي به راڳ ٻڌائي آيو. اها استاد جي خصوصيت هئي جو هو هر مڪتبه فڪر جي ماڻهن کي پنهنجي راڳ سان راضي ڪري ڇڏيندو هو. هُو اسان کي استاد بخاري، شيخ اياز، سرويچ سجاولي جا ڪلام به ٻڌائيندو هو ته اتي شاهه، سچل، بيدل، بيڪس، حمل، چيزل، ٻڍل، شاهه نصير ۽ ولايت شاهه جا الستي ٻول به ٻڌائيندو هو ته مدرسي وارن کي نعت ۽ مولود ٻڌائي ايندو هو.
وفات کان ٻه ڏينهن اڳ محمد خان جتوئيءَ کي سندس ڳوٺ محرابپور ۾ محفل ٻڌائي آيو ۽ ٻلهڙيجيءَ ۾ سيد بچل شاهه جيلانيءَ جي اوطاق تي به محفل ڪري آيو، ڄڻ کيس پروڻ پئجي ويا هئا ته هاڻ سندس جسم مان روح جو پکيئڙو پرواز ڪرڻ وارو آهي. ان ڪري هاڻي توڙ تائين راڳ پيو ڳائيندو.
استاد علڻ کي ٽي پٽ محمد موسيٰ، محمد عيسيٰ ۽ لياقت علي آهن، جن مان محمد موسيٰ راڳ ورونهن ڪندو رهندو آهي پر ان ۾ استاد علڻ وارو فن ناهي. سندس سڀئي پٽ صالح ۽ اخلاق وارا آهن.
استاد علڻ جان محمد ماڇي ۽ قربان کي پنهنجو شاگرد ڪيو ۽ ڳوٺ جي ڪجهه شوقيه نوجوانن کي به هارمونيم سيکاريو، جن ۾ اختيار پيرزادو به شامل آهي. جڏهن ته غلام رسول پيرزادي کي به راڳ جا بنيادي سبق استاد علڻ ڏنا، جيڪو پوءِ استاد گلزار علي خان جو شاگرد ٿيو ۽ هن حيدرآباد ريڊيو تي ڪيتريون ئي ڪافيون رڪارڊ ڪرايون.
استاد علڻ جڏهن مجازي محبت ۾ گرفتار ٿيو، تڏهن هن مشهور انڊين گانن جي طرزن تي ڪلام به ٺاهيا جيڪي پاڻ ۽ سندس شاگرد ڳائيندا رهندا هئا، جن جا ٻول هي هيا:
ڦري دل ويو دلبر، محبوب جاني
ڏکن ۾ ٿي گذري، منهنجي زندگاني
.................
منهنجي دلڙي ٿي توکي ساري، او سهڻا
وڃ منهڙو مونکي ڏيکاري...
مان استاد علڻ جو پرستار هئس جنهن جي کيس خبر هئي. اسان جڏهن به کيس راڳ ٻڌائڻ جي فرمائش ڪئي، تڏهن استاد اسان جي فرمائش پوري ڪئي. استاد جي آخري ڏينهن ۾ آئون ڪراچيءَ هئس. استاد ڪيترن ئي ماڻهن کان منهنجي پڇا ڪئي، ڄڻ هُو آڪاش ڏانهن اڏامڻ کان اڳ مونکي پنهنجو راڳ ٻڌائڻ پيو گهري. پنهنجي لاڏاڻي کان هڪ ڏينهن اڳ منهنجي ننڍي ڀاءُ انصار علي کي گهرايائين. ان کان منهنجو پڇيائين ۽ چيائين ته اقرار کي چئه ته ڳوٺ جو چڪر هڻي وڃي. استاد 1999ع ۾ رمضان مهيني جي تاريخ تي وفات ڪئي ۽ سندس پتلي کي سندس قائم ڪيل مئخاني ۾ ئي رکيو ويو آهي.