استاد ربنوا ز چنو : ملهه پهلوان، قصاگو ۽ اوطاقي مڙس
اڄ نه اوطاقن ۾ سندي جوڳين جوڙ
ساري سنياسين کي، کامي ٿيس کوڙ
من جنين سين موڙ، سي لاهوتي لڏي ويا.
اوطاقن جي اهڙين محلفن ۾ سنڌ پنهنجي جوڀن ۽ جمال سان نکري نروار ٿي بيهندي آهي. انهن ڪچهرين ۾ سنڌ جي ڪلچر جا مختلف رنگ نظر ايندا آهن. جتي ڳجھارت، ڏٺ ۽ پرولي به ملندي ته پيار ۽ پريت جا قصا ۽ ڪهاڻيون به بيان ٿينديون آهن. چنگ، بين، بوڻينڊي، بانسري ۽ مرليءَ جا مڌر سُر به ڪن پوندا آهن ته صوفين جون سرمستيءَ سان ڀريل ڪافيون ۽ ڪلام به ٻڌڻ ۾ ايندا آهن. اهڙين اوطاقن ۾ استاد ربن جي عمر گذري هئي. اها انهن اوطاقي، صالح ۽ سڄاڻ انسانن جي تربيت هئي جو ٺپ اڻپڙهيل استاد ربن جڏهن ڪنهن به مسئلي ۽ موضوع تي ڳالهائيندو هو ته دانشور به دنگ رهجي ويندا هئا.
ملهه پهلوان هئڻ ڪري استاد ربنواز چني کي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ گھمڻ جو ته موقعو مليو پر هو سرائيڪي وسيب ۽ بلوچستان تان به ڀيرا ڪندو رهيو. هن روايتي ملهه پهلوانن وانگر چلولايون ڪندي وقت نه گذاريو پر هر هنڌ تان، ڪٿان ماسو ته ڪٿان تولو ميڙي پنهنجي سيني ۾ لوڪ ادب جو خزانو سانڍيو هو. استاد ربن چنو اهڙين محفلن ۾ مومل راڻو، سسئي پنهون، هير رانجھو، ليلان چنيسر، سورٺ راءِ ڏياچ، عمر مارئي ۽ دودي چنيسر سميت ڪيترائي قصا کڻندو هو ته رات وهامي ويندي هئي. هر قصي ۽ موقعي جي مناسبت سان شاهه سائين، سانوڻ فقير، حمل فقير، حفيظ تيوڻي ۽ ٻين سگھڙن ۽ شاعرن جا بيت به پڙهندو ويندو هو.
استاد ربنواز چنو 1946ع ڌاري خيرپور ضلعي جي ڪچي واري علائقي ۾ پنهنجي پيءُ جي نالي تي قائم ڪيل ڳوٺ ”ولڻ جا ڀاڻ“ ۾ پيدا ٿيو. اهو ڳوٺ سڳين ۽ موهن دڙي جي وچ تي سنڌوءَ جي کاٻي ڪپ تي محمود چنا ٿاڻي جي ڀرسان هو، جتان هو 1980ع ۾ لڏي درياهه جي ساڄي ڀر تي مهين جي دڙي جي پيرانديءَ کان ڳوٺ ڀليڏنو بهڻ ۾ اچي ويٺو. سندس والد ولڻ چنو تر جي مشهور ڀاڳئي ۽ ملهه پهلوان سان گڏ مشهور شاعر ۽ راڻيپور جي بزرگ سيد ابو صالح شاهه جو خليفو به هو. استاد 14 ورهين جي عمر کان ملهه وڙهڻ شروع ڪئي. ملهه اها واحد راند آهي جيڪا سرڪاري سرپرستي نه هجڻ باوجود ترقي ڪندي رهي آهي. ان جو سبب اهو آهي ته سنڌ جي عوام بک ڏک تي رهندي به هن راند کي بچايو آهي. ان دور ۾ اسان جي تر ۾ ٿيندڙ شادين جي ڪاڄن توڙي خيراتن ۾ ملاکڙو ٿيندو هو، جنهن ۾ سڄي تر جا پهلوان حصو وٺندا هئا. استاد ربن شروعات ۾ اهڙن مقابلن ۾ حصو ورتو ۽ پوءِ سنڌ جي تمام سريلي پهلوان استاد غلام قادر لغاريءَ کان ڌاڳو ٻڌرائي ان جي شاگرديءَ ۾ آيو. جيئن ته همراهه روايتي ملهه پهلوانن وانگر سماجي براين جو شڪار نه هو، جنهن ۾ نشو، جوا وغيره شامل هوندا آهن، تنهن ڪري هن سڄو ڌيان پنهنجي صحت ۽ فن تي ڏنو. ان ڪري هو ٻئي جوڙ جو اهڙو پهلوان ٿي اڀريو، جنهن جو سندرو جھلڻ ئي ملهن لاءِ مسئلو ٿي پيو.
مون کي مرحوم مولابخش ڏهر هڪ دفعي ٻڌايو هو ته ”اسان جڏهن سرائيڪي وسيب جي علائقن ۾ ملاکڙن تي ويندا هئاسين ته ڪوشش ڪري ربن کي ضرور ساڻ کڻندا هئاسين، ڇو جو ان وقت سرائيڪي پهلوان چوندا هئا ته ”ماني مک نال، ملهه ڌڪ نال“ تنهن ڪري اسان کي ڪاريگرن کان وڌيڪ اهڙن ٿلهن متارن پهلوانن جي ضرورت هئي جيڪي پنجابين جي سندري جي ڇڪ به برداشت ڪري سگھن ۽ ڌڪ به پچائي وڃن.“
سڄي دنيا ۾ ملهه راند ٿوري گھڻي فرق سان اڄ به موجود آهي پر سنڌ واري ملهه ٻين جي ڀيٽ ۾ باقاعدي آرٽ ۽ ماهراڻي وندر آهي، جنهن ۾ سندرا ٻڌي ملهن کي مضبوط هٿ وجھرائي مقابلو ڪرايو ويندو آهي. سندري ڇڪڻ تان مون کي ياد آيو ته جڏهن دادو ضلعي جي مشهور پهلوان علي نواز ڊکڻ جو مرحوم غلام سرور جتوئي سندرو ڀريو ته ڊکڻ جهڙو پهلوان پيرن تي بيهي نه سگھيو ۽ هن ان ئي ڏينهن رٽائر ٿيڻ جو اعلان ڪيو. ننڍي قد جا علي نواز ۽ منير ڊکڻ اهڙا ته جادوگر پهلوان هئا جيڪي ڪاريگريءَ سان اجگر جيڏن پهلوانن کي دسڻ ۾ دير ئي نه ڪندا هئا. ملهه ۾ حرفت سان گڏ طاقتور هجڻ به ضروري آهي.
استاد ربنواز چني هونئن ته شاهه سائين، قلندر لال شهباز، سچل سرمست، سمن شاهه ۽ ٻين ميلن ۾ ملهه جا جوهر ڏيکاريندي ڪيترائي سرٽيفڪيٽ ۽ شيلڊون حاصل ڪيون پر سندس يادگار ملاکڙو بهاولپور ۾ ٿيو، جتي پهرئين جوڙ جي پهلوانن رستمِ سنڌ سيد شمن شاهه، غلام سرور جتوئي، بکر شيدي، جان محمد صابري ۽ قمبر حاجاڻي جهڙا پهلوان مارجي ويا. فقط استاد ربنواز چنو ئي اهڙو پهلوان هو جيڪو چئن سرائيڪي پهلوانن کي ماري فائنل ۾ پهتو هو. فائنل ۾ هن جو مقابلو پهلوان بشير احمد ڌانڌي سان ٿي رهيو هو. بشير ڌانڌو هر لحاظ کان استاد ربنواز کان زبرو هو ۽ هو سيد شمن شاهه ۽ سرور جتوئيءَ جهڙن پهلوانن کي وارا ڪري ماري چڪو هو. ان ڪري سنڌ واسي سوني ٻلي جي اميد لاهي ويٺا هئا. بس هٿ پوڻ جي دير هئي. استاد ربن ٻنهي ملهن ۾ ساڳيو ئي وارو ڪري بشير ڌانڌي کي سوگھو ڪري، منڍي منڍيءَ سان ملائي اهڙي ته چٿ ڏني جو نعرا لڳي ويا. ايئن سنڌ جا پهلوان بهاولپور مان سونو ٻلو ماڻي سرخرو ٿي سنڌ وريا. استاد ربن ٻڌايو ته ”مان بشير ڌانڌي جون ملهون ڏسي، ڄاڻي ورتو هو ته هيءُ ئي وارو کيس ڪيرائي وجھندو.“
اڳوڻي ملهه پهلوان ۽ تمام وڏي شوقين وڏيري نواب خان ابڙي مرحوم جڏهن ٻلهڙيجيءَ جي سيد ملوڪ شاهه جي درگاهه تي 1982ع ۾ ملاکڙا لڳرايا، تڏهن استاد ربنواز چنو جواني گھاري چڪو هو. ان وقت ٻئي جوڙ جا تمام سٺا پهلوان هوندا هئا پر پهرئين جوڙ ۾ استاد ربن، استاد سومر ميربحر، استاد سومر مرکنڊ ۽ ڪجھه ٻيا جھونا پهلوان هوندا هئا، جن جو وزن وڌي چڪو هو. تڏهن مان سيد شمن شاهه جي استاد سومر مرکنڊ جي ڪاميابيءَ لاءِ ڌڻي در ٻاڏائيندو هيس، ڇاڪاڻ جو ملهه مارڻ کانپوءِ استاد سومر مرکنڊ جسماني شاعري يعني ملهه پهلوانن جي پنهنجي انداز واري جُھمر جا اهڙا ته جوهر ڏيکاريندو هو جو واهه واهه ٿي ويندي هئي. 60 ورهين جي ڄمار ۾ به هن جو انگ انگ وڄ جيان وراڪا ڏيندو هو پر چئن ملهن مان ڪا هڪ ملهه استاد سومر مرکنڊ کي هٿ ايندي هئي. اهڙي ئي هڪ ميلي ۾ رستم سنڌ سيد شمن شاهه ٻلهڙيجي پهچي استاد ربن کي ملهه لاءِ للڪاريو. ان وقت سيد شمن شاهه جي ملهه ۾ اها حيثيت هئي جيڪا ڪنهن زماني ۾ باڪسر محمد علي ڪلي کي باڪسنگ ۾ حاصل هئي. خبر پئي ته سوڀي ديري ڀرسان هڪ ميلي ۾ استاد ربنواز، سيد شمن شاهه کي ملهه ماري هئي، جنهن ڪري سيد صاحب ٻيا سمورا ملهه نظرانداز ڪري، استاد ربن سان پلاند لاءِ ڪيترن ئي ميلن ۾ ويو ۽ استاد ربن جي نه ملڻ تي سندس پڇائون ڪندي اسان جي ڳوٺ ٻلهڙيجي پهتو هو. هتي هنن ٻنهي پهلوانن ۾ سخت مقابلو ٿيو. استاد ربن پڪو ٿي ساڻس وڙهيو. توڙي جو ٻئي ملهون سيد شمن شاهه استاد ربن کي ماري ويو، تنهن هوندي به سيد سڳوري جي دل نه ٺري.
استاد ربنواز چنو”سنڌ ملهه ايسوسيئيشن“ جو بنيادي ميمبر ۽ 10 سال لاڙڪاڻي ضلعي جو صدر ٿي رهيو. سندس شاگردن ۾ علي حسن شيخ، غلام سرور چني، غلام سرور بهڻ، غلام حيدر چني، شفيع محمد چني، محمد سِهڙي ۽ سڪندر قريشي جهڙا پهلوان شامل آهن. استاد ربنواز ڪرڪيٽ راند جو به وڏو شوقين هو. 1999ع واري ڪرڪيٽ جي عالمي ڪپ جون ميچون ٽي وي تي ڏسندو هو پر عالمي ڪرڪيٽ جي فائنل ۾ پاڪستاني ٽيم جي ناقص ڪارڪردگي ڏسي ڪرڪيٽ ڏسڻ تان ارواح ئي کڄي ويس پر پوءِ به لوڪل رانديگرن جي راند ڏسڻ لاءِ ضرور ايندو هو ۽ انهن جي همٿ افزائي ڪندو هو.
استاد ربنواز چنو جوانيءَ ۾ پکين جو به وڏو شڪاري ۽ ماهر توبچي هو. کيس دونالي بندوق هوندي هئي. جڏهن ته ميلن ملاکڙن ۾ هاڪي هٿ ۾ کڻندو هو. عمر جا آخري ٻه ورهيه معذوريءَ ۾ گذاريائين. شگر جي مرض سبب سندس هڪ پير ڪٽيو ويو، جنهن ڪري سندس گھڻو وقت گھر ۾ رهڻ ٿيندو هو پر ميلن ملاکڙن ۽ مهمانن جي اچڻ ڪري ويل چيئر تي ٻاهر ايندو هو. اهو ئي مٺو سريلو آواز، ساڳيون قرب ڪچهريون، قصا ۽ ڪهاڻيون هونديون هيس. افسوس اهو آهي جو سندس قصا رڪارڊ ٿي نه سگھيا ۽ ساڻس گڏ دفن ٿي ويا.
هن ڏک سک ۽ بيماري بڙيءَ ۾ دوستن مهربانن ۽ قدردانن جي پرگھور لهڻ ۾ ڪڏهن به وسان نه گھٽايو پر افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته ناچاڪيءَ واري وقت ۾ کيس وساريو ويو.
استاد ربنواز چني 10 مئي 2013ع تي شام جو پساهه پورا ڪيا ۽ ٻئي ڏينهن صبح جو (11 مئي تي) جنهن وقت سندس مڙهه کي لحد ۾ لاٿو پئي ويو ته ان وقت قوم انهن ماڻهن کي چونڊڻ ۾ مصروف هئي جن پنهنجي ڌرتي ۽ ان جي هيرن جهڙن ماڻهن لاءِ ڪجھه به ناهي ڪيو. افسوس جو اخبارن هن گولڊ ميڊلسٽ جي لاڏاڻي جي سنگل ڪالم خبر به هلائڻ گوارا نه ڪئي. ربنواز کي هڪ پٽ آهي، جنهن وٽ سندس سونو ٻلو محفوظ آهي، باقي شيلڊون ۽ ٽرافيون زنگجي ويون آهن. استاد ربن جي لاڏاڻي بعد اسان جي تر ۾ اوطاقي ڪچهرين جو باب هميشه لاءِ بند ٿي ويو آهي.
ويا مور مري، هنج نه رهيو هيڪڙو
وطن ٿيو وري، ڪوڙن ڪانئرن جو.
(شاهه)