ليمون فقير جت : سنڌ جو مشهور مولودي ۽ مداحي
ليمي ۽ جانڻ جي مقبوليت جو اندازو هن ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته سندن جوڙ هاڻ ته اصطلاحي معنيٰ ۾ ڪم اچڻ لڳو آهي: جيئن ٻه ڄڻا ڪنهن ڳالهه کي وڌائي چڙهائي پيش ڪن ته چوندا آهن ”صفا ليمون جانڻ لڳا پيا آهن!“ ليمون ۽ جانڻ هئا به اهڙا ئي. ڇا ته سندن آواز هو! ٻئي ڄڻا جڏهن اسٽيج تي بيهندا هئا ته ماڻهن کي منڊي ڇڏيندا هئا. ٻنهي جي هٿن ۾ بنديون هونديون هيون، جن تي ڪافيون ۽ انهن جي مصرعن جي مناسبت سان ڏوهيڙا لکيل هوندا هئا. هڪ ڏوهيڙو ڏئي بس ڪندو هو ته ٻيو شروع ٿي ويندو هو. ڳائڻ دوران مصريءَ جون تڙون ۽ ڪارا مرچ به چوسيندا ۽ چٻيندا رهندا هئا.
سازن تي ترتيب سان ڳاتو ويندو آهي. ساز هيٺ کان شروع ٿي مٿي چڙهندا ويندا آهن پر مولودين وٽ قصو ابتو آهي. شروع ۾ ئي ڪن تي هٿ رکي اهڙي ته دانهن ڪندا جو ماڻهوءَ جو ڏيل ئي ڏاري وجھندا آهن. مان يقين سان چوان ٿو ته سنڌ ۾ ليمي جيڏو وڏو آواز ڪنهن به فنڪار کي ناهي.
ليمون فقير جت 1944ع ڌاري ڳيريلي ڀرسان زهراڻي جتن جي ڳوٺ ۾ پيدا ٿيو. سندس والد انتهائي غريب ماڻهو هو، جيڪو تنگدستيءَ سبب کين پڙهائي نه سگھيو، جنهن ڪري ليمون فقير ڳوٺ وارن جون ماهواڙ تي ٻڪريون چارڻ لڳو. ان وقت سندس ويجھا عزيز گل محمد ۽ سونو خان مولود ڳائيندا هئا، جن کي ٻڌي ٻڌي هن به جھنگ ۾ ٻڪرين سان جهونگار شروع ڪري ڏني. قدرت کيس سٺي آواز سان نوازيو هو. ٻڪرارن وٽان کيس گھڻو داد مليو پر اسٽيج تي بيهي ڳائڻ اڃا به سندس وس کان وڏو هو.
نيٺ 1960ع ۾ هڪ ڏينهن يارهين شريف جي محفل لاءِ ڳيريلي شهر جي جامع مسجد پهچي ويو. ان محفل ۾ سوني خان ۽ گل محمد کان سواءِ ڪيترائي تر جا مداحي به موجود هئا. ليمون فقير لاڳيتو پنج مولود چئي ويو، جنهن سڀني ماڻهن کي حيران ڪري ڇڏيو، ڇاڪاڻ جو هن کان اڳ بنا ساهيءَ پنج مولود ڪنهن به نه چيا هئا. پوءِ گل محمد ۽ سوني کيس ڪجھه راڳڻيون سيکاريون. پنهنجي آواز ۽ سٺي سڀاءُ جي ڪري ليمون فقير جلد ئي شهرت جي بلندين تي پهچي ويو. ليمي فقير ٻڪريون چارڻ ڇڏي ڏنيون ۽ سڄو ڌيان پنهنجي فن تي ڏنو. سندس فن ۾ پختگي تڏهن آئي، جڏهن 1970ع ۾ مشهور نعت خوانن حاجي غلام نبي مهيسر ۽ جانڻ ابڙي جي صحبت ۾ آيو. غلام نبي مهيسر مولود ۽ نعت گو سان گڏ عوامي شاعر به هو. هو ويٺي ويٺي ڪنهن به واقعي تي شعر لکي وٺندو هو. هي الله، رسول، پنجتن پاڪ ۽ پيرن فقيرن جي ثنا سان گڏ معاشرتي براين خلاف به شعر لکندو رهندو هو. 1973ع جي مها ٻوڏ تي شعر چيائين، جنهن ۾ درياهه جي دهشت جو به ذڪر هو ته سرڪاري ڪارندن جي ڪارڪردگيءَ تي به تنقيد ٿيل هئي. ڏوڪري شهر ۾ مردار جانورن جي گوشت جو وڪرو ٿيڻ واري واقعي تي به هڪ ڪافي لکيائين. اهڙي نموني هو مختلف سماجي براين ۽ ڪرپشن خلاف شعر چوندو رهندو هو:
آهيون آسرن ۾، اڃا تائين اسان تون
کائي چيئرمين ويا، زوريءَ زڪواتون.
جانڻ فقير ابڙي جا آواز ليمي فقير جي آواز کان به وڏا ۽ مٺا هئا ۽ هو راڳ جي باريڪين کي به سمجھندو هو. جيڪڏهن سازن تي ڳائي ها ته تمام سٺو گويو هجي ها. جانڻ فقير ديسي راڳڻيون ڪوهياري، ڀيروي، تلنگ، پهاڙي، آسا، لوڙائو، راڻو، پرڀاتي، سورٺ، وغيره ڪري محفل کي منڊي ڇڏيندو هو. ٻنهي مان ليمي فقير جت گھڻو حاصل ڪيو. جانڻ فقير جو تعلق پيارو ڳوٺ سان هو ۽ غلام نبي ميهسر ميهڙ جي ڀرسان ڳوٺ گاجي مهيسر جو ويٺل هو.
ليمون فقير ۽ جانڻ انتهائي مصروف مداحي هئا، کين سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان محفلن جون دعوتون ملنديون رهنديون هيون. سڄي سنڌ ۾ ٿيندڙ ميلاد جي محفلن، مدرسن جي دستار بندين، درگاهن جي عرسن ۽ خيراتن تي ته مدعو ڪيو ويندو هو پر کين شادين جي ڪاڄن تي به سڏيو ويندو هو، جتي هو الله رسول جو شان بيان ڪرڻ سان گڏ غلام نبي مهيسر جا عشقيه غزل ۽ ڪافيون چئي مجازي عاشقن کي به ڦٽي وجھندا هئا:
نيٺ نه آئين دلبر، آ دم نڪرڻ تي
روح پليئه يا روڪجي پئين، ڪنهن جي روڪڻ تي.
........
اکين کي ڪيان مان ڇا، جو ڪلور ڪري آيون
محبوب ڏسي من کي مجبور ڪري آيون.
............
منهنجي ڀاڳن ۾ اوجاڳا ۽ روئڻ آيو آ
ڪهڙي ڪم ۾ مونکي منهنجو جيئڻ آيو آ.
.........
پنهنجي در تي سڏي، پنهنجا قرب ڪري
هاڻي هيئن ڇنندين، ماڻهو ڇا چوندا!
........
مون ڏي نيڻ کڻي منهنجا دلبر کل
ٻيا به کوڙ پنهل، منهنجو تون آن پنهل.
جانڻ ۽ ليمون فقير غلام نبي مهيسر جي شاعريءَ کان سواءِ شاهه جون وايون ۽ بيت به چوندا هئا ۽ ديني اجتماعن ۾ ڪوشش ڪري سچل، حمل، مصري شاهه، ٻڍل فقير، بيدل فقير ۽ بلهي شاهه جي مستيءَ واري شاعري ڳائي ماڻهن کي وجد ۾ آڻي ڇڏيندا هئا.
وارهه ۾ راڳ جي شوقين ۽ قدردان حسن خان جتوئي جي اوطاق تي خانصاحب منظور علي خان، ليمي فقير جو راڳ ٻڌي کيس هيئن مخاطب ٿيو: ”فقير، ايڏي آواز ۾ ڳائڻ اوهان لاءِ انتهائي نقصانڪار آهي، هن سان اوهان جي نظر ختم ٿي سگهي ٿي، سماعتون متاثر ٿي سگھن ٿيون. پٺيءَ ۾ ڇِن پئجي سگھن ٿا. ميان، ايڏو زور سان نه ڳايو!“
هنن ٻنهي جي بصارت ۽ سماعت کي ته ڪجھه نه ٿيو پر ليمي فقير کي ڇِن ضرور پيو، جنهن لاءِ هن آپريشن ڪرايو هو.
سنڌ ۾ ڪيسٽ ڪلچر شروع ٿيڻ سان هي فقير به ان جو حصو ٿي ويا. ڪيسٽ ڪمپنين جون پنهنجون گھرجون ٿينديون آهن. بالي ووڊ ۾ نئون گانو آيو ناهي، ان جي ڌن تي ڪيتريون ئي ڪيسٽون جاري ٿي وينديون هيون. اهڙا شاعر ڪمپنين وٽ ججھا هوندا هئا، پوءِ ڪلام کڻي غير معياري ڇو نه هجي. ڪيسٽ ڪمپنين وارن انڊين گانن جي ڌنن تي هنن کان نعت، مولود ۽ مداحون ڳارايون. ليمي فقير جون اٽڪل 400 کن ڪيسٽون جاري ٿيون، جن ۾ غيرمعياري شاعري جھجهي هئي پر ڪجھه معياري ڪلام ۽ ڪافيون به شامل هيون. ليمي فقير سازن تي به هڪ ڪيسٽ جاري ڪئي، جنهن ۾ گھڻي شاعري حاجي غلام نبي مهيسر جي هئي. جيئن ته همراهه سڄي زندگي بنا سازن جي آخري ڪاري تي ڳاتو هو، تنهن ڪري هي شروع ۾ ئي ايترو مٿي پي ويو جو ساز ساڻس گڏ نه پئي هلي سگھيا. ان کان پوءِ هن سازن تي ڳائڻ کان بس ڪئي.
ليمي فقير زندگيءَ ۾ ڪو به نشو نه ڪيو ۽ نه ڪڏهن ٻيڙي يا سگريٽ واپرايو. هن پنهنجي فن ذريعي جھجھو داد ۽ دان حاصل ڪيو ۽ ان جو فضول استعمال هرگز نه ڪيو. اڄ هو تر جو ڀلوڙ ڀاڳيو آهي. هن وٽ ڀلي نسل جون مينهون آهن. ڳوٺ ۾ هن جو ڪم فقط مال جي سيوا ڪرڻ آهي. پنهنجي تڏي منَهن وارو مڙس آهي. هن جا سڄي سنڌ ۾ سوين شاگرد آهن. ليمي فقير کي ٽي پٽ آهن، ٽيئي پڙهيل لکيل آهن. ابوذر ايم اي ڪري چڪو آهي، وچون پٽ نعيم سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ بي ايس سي ڪري رهيو آهي. سندس ننڍو پٽ مزمل قرآن جو حافظ هئڻ سان گڏ گريجوئيشن ڪري رهيو آهي.
حاجي غلام نبي مهيسر ۽ جانڻ فقير ابڙو هي رنگ و بو وارو جهان ڇڏي چڪا آهن. ليمون فقير به ستر کان چڙهي هليو آهي پر اڄ به مصروف ترين نعت خوان آهي.
ليمي فقير جي دوستيءَ وارو حلقو انتهائي وسيع آهي. هي لائي نڀائڻ وارو مڙس آهي. سندس دوستيءَ جي دائري ۾ هر مڪتبه فڪر جا ماڻهو شامل آهن.