مينهون ماڇي : ڏڏ وڏو ڏڏ، پاڻ ڪوٺائي مڱڻو
اسان اڃا سمجھه ڀريا ئي نه ٿيا هئاسين جو کيس سخي شاهه جمال جي درگاهه تي ڏٺوسين. فقير يار محمد جي مئخاني تي ٿيندڙ راڳ جي محفل ۾ مينهين ماڇيءَ کي اڳ ۾ وارو ڏنو ويندو هو، نه ته فقير يار محمد ان معاملي ۾ ڏاڍو سخت هو. ان مئخاني جا مور جھڙي تهڙي فنڪار کي چکي ئي نه ڪندا هئا. جنهن فنڪار جو تلفظ صحيح نه هوندو هو، ان کي ڳائڻ جي اجازت ئي نه ڏيندا هئا. گُر تار جو گٿل پيو ٻاٿون کائيندو هو پر مينهين فقير سان سندن خاص مهرباني هوندي هئي. مينهون ماڇي سڀني شوقينن جو دادلو هوندو هو.
ڏڏ وڏو ڏڏ، پاڻ ڪوٺائي مڱڻو
نه ڪنهن کنيو پاڻ سان، نه ڪنهن ڪيو گڏ
سپڙ ڪري سڏ، ڏڏ ڏُئليءَ چاڙهيو.
(شاهه)
مينهون ماڇي محفل ۾ گوڏا کوڙي ويهندو هو. سازيندڙن کي هدايتون ڏئي ردم تي جھومڻ لڳندو هو. ٻڌندڙ سازن جي سحر ۾ گم هوندا هئا جو مينهون فقير اوچتو ”الو ميان“ جي رڙ ڪندو ۽ اٿندي ئي لئي مان نڪري ويندو هو. ٻڌندڙ جو سڄو مزو ئي الوپ ٿي ويندو هو. پوءِ ڏوهيڙو ڏيندو هو، جيڪو به اڪثر غلط هوندو هو. ڏوهيڙي ڏيڻ کانپوءِ مينهون فقير محفل سان هيئن مخاطب ٿيندو هو:
”سائين راڳ ڏاڍو ڏکيو آهي. راڳ جهڙي تهڙي جي وس جي ڳالهه نه آهي! راڳ ڳائي ته خانڻ ڀولائي يا وري ڪمال - الا....! اسان ڳائڻا ناهيون، باقي عشق ٿو نچائي!“
چاچو مينهون هر ٻن ڪلامن کانپوءِ خانڻ ڀولائي ۽ ڪمال جو ذڪر ضرور ڪندو هو ۽ مان سمجھندو هئس ته اهي واقعي ڪي وڏا فنڪار هوندا. نيٺ هڪ ڏينهن فقير يارمحمد کان پڇيم:
”فقير سائين، اوهان اهي ٻئي فنڪار ڏٺا؟“
فقير کلندي ٻڌايو ”اهي ٻئي به مينهين فقير جهڙا ئي هئا.“
مينهون ماڇي جذبات ۾ ڳائيندو هو. سندس انداز ڍول فقير وارو هو، اصل يار جون هڪلون پيون پونديون هيون، ڄڻ راڳ سان جھيڙو ڪندو هجي. جڏهن گر تي ماڻهو ساڻس ڪورس ۾ ”ها“ يا ”هو“ جو آواز نه ملائيندا هئا ته صفا چڙي ويندو هو. چاچو گهڻو ڪري انگوڇي جي گوڏ ٻڌندو هو ۽ اجرڪ جو پٽڪو. راڳ ڳائيندي جذبات ۾ اچي اٿي کڙو ٿيندو هو، ان وقت اسان جو مامو مرحوم غلام شبير پيرزادو کيس رڙ ڪري چوندو هو ”چاچا اگھاڙو ٿو ٿئين!“ تڏهن همراهه يڪتارو ڇڏي ٻئي هٿ گوڏ ۾ وجھي ويهي رهندو هو ۽ محفل ۾ هوڪرا پئجي ويندا هئا.
چاچي مينهين جي عمر جي صحيح خبر ناهي پر اندازن 1930ع ڌاري پيدا ٿيو. 1980ع ۾ به 50 سالن جو لڳندو هو. ڪڏهن ڏاڙهي شهپر اڇا هوندا هئس ته ڪڏهن ڪيس ڪري وار ڪارا ڪري ڇڏيندو هو. سندس ڳوٺ حاجي مشوري، موهن جي دڙي کان هڪ ڪلوميٽر اتر تي آهي. نه ڪي پنج اکر پڙهيو، نه ئي ڪنهن کان راڳ سکيائين. ان ڪري همراهه بنا سمجھڻ جي ٻول ڳائيندو هو. ڪڏهن ته هڪ سٽ سنڌيءَ جي، ٻِي سرائيڪيءَ جي ۽ ٽينءَ ۾ ”اديون شاهه لطيف چئي“ چئي ڏوهيڙو پورو ڪندو هو ته ماڻهو وائڙا ٿي ويندا هئا پر ان مهل ڪو نه ڪو ماڻهو ”واهه“ چئي وري مينهين فقير کي جوش ڏياري ڇڏيندو هو. شوقين هن کان سورٺ، سنڌي ٽوڙهي ۽ ٻين راڳڻين جون فرمائشون ڪندا هئا. پوءِ ته راڳڻي ۽ ٻولن سان هڪ جهڙي ٿيندي هئي پر هن کي سڀ مباح ۽ معاف هو.
مينهون فقير شاعري به ڪندو هو، جنهن ۾ ڪو بحر وزن ته نه هو پر قافيا به صحيح طرح نه هوندا هئا. پنهنجي شاعري پاڻ ئي ڳائيندو هو. وڏي ڪوشش ڪيائين ته سندس ڪلام ڪو ٻيو ڳائڻو به چوي پر سندس گذارش تي ڪنهن به ڌيان نه ڌريو. سندس هڪ ڪافي هن نموني هئي:
دلڙي هئم دلبر سان ڪا، رانجھن يار اڏامي ويو
ٻي ڪافي هئي:
دلڙي اداسي منهنجي ڪري ويو، ڀاءُ ڀڃي ويو ڀيرو يار
سندس هر ڪافيءَ جي آخري مصرع جي پهرين سٽ ساڳي هوندي هئي:
”مينهون ماڇي عرض ڪري ٿو!“
مينهون پورهيت هو. سڄو سڄو ڏينهن ٻنيءَ تي ڪم ڪندو هو ۽ شام جو ڪينر ڪلهي تي ڪري ڪنهن نه ڪنهن درگاهه تي ٺڪاءُ اچي ڪندو هو. عمر جي آخري ڏينهن ۾ به نه پورهيو ڇڏيائين ۽ نه ئي راڳ سان ناتو ٽوڙيائين. جيستائين سندس پير پنڌ جھڙا هئا، تيستائين اهي ٻئي ڪم ڪندو آيو. ايڏي عمر ۾ به هو پنهنجي ڳوٺ کان چار ڪلوميٽر پنڌ ڪري هر سومر رات ٻلهڙيجي ايندو هو. ڪڏهن ٻنڊي، ڪڏهن پير ميانداد، ڪڏهن جمن شاهه ته ڪڏهن پير حمر جي درگاهه تي وڃي پهچندو هو. پٽ کيس منٿون ڪندا هئا ته ”هاڻي گھر ۾ رهه“ پر هي يار امداد حسينيءَ وانگر ”گھر هلي ڇا ڪيون“ چئي ڪنهن نه ڪنهن مئخاني تي پهچي ويندو هو. نشي جو عادي به نه هو، بس پن جي ٻيڙي ڪڏهن ڪڏهن ڇڪيندو هو پر راڳ جو موالي ضرور هو.
هڪ ڏينهن شام جو ٻلهڙيجي آيو. محفل ڪري صبح جو سوير اتر بدران ڏکڻ پنڌ ڇڪيائين. ٽن ڪلوميٽرن کانپوءِ سڌ پيس ته رستو ڀليو آهي. وري اتي ئي پوئين پير موٽ کاڌائين. ان ڏينهن 10 ڪلوميٽر پنڌ ڪري گهر ڀيڙو ٿيو.
ذوالفقار علي ڀٽو جي دور ۾ ”سنڌ صدين کان ڪانفرنس“ موهن جو دڙو ۾ ڪوٺائي وئي هئي. ان ڪانفرنس ۾ راڳ جو انتظام چاچي مينهين ماڇيءَ جي ڳوٺ حاجي مشوريءَ ۾ ڪيو ويو هو. مينهون فقير يڪتارو کڻي اتي پهچي ويو ۽ اعلان ڪيائين ته ”مان به ڳائيندس!“ انهيءَ محفل ۾ فقير عبدالغفور، مصري فقير، حسين بخش خادم، ڍول فقير ۽ ٻيا به کوڙ سارا فنڪار موجود هئا. اتي سندس ڳوٺ جي همراهن کيس سمجھايو ته ”هتي تمام وڏا ۽ سريلا فنڪار موجود آهن، هتي توکي ڪٿي وارو ڏيندا؟!!“ جنهن تي هن ٺهه پهه وراڻينِ ته ”اهي ڪي يار محمد فقير جهڙا سريلا ٿوروئي آهن. اتي به مان ڳائيندو آهيان، هي اسان کي ٻڌن ته جيئن خبر پئينِ ته سنڌ اڃا گدڙن ناهي کاڌي. هتي به ڳائڻا موجود آهن.“ تڏهن کيس سازيندا نه هئڻ جو طعنو ڏئي ماٺ ڪرايو ويو. مرڻ گھڙي تائين ان تي هاءِ واءِ ڪندو رهيو ته کيس ان ڏينهن ڳائڻ نه ڏنو ويو. جي ٻه ٻول چوڻ جي اجازت ملي ها ته اصل باهه لڳائي ڇڏي ها!
مينهين فقير جو ٻن ٻولن تي ڪنٽرول هو: شاهه سائينءَ سان منسوب ڪافي ”لائي ته نماڻيءَ سان نينهن، دوست ائين نه دل مٽجي“ ۽ ولي بخش فقير جي ڪافي ” مونکي ماڻن ساڻ ماريو، مرڪي محبوبن،“ ڏاڍي سٺي انداز سان چوندو هو.
عمر جي آخري ڏينهن ۾ هلڻ چلڻ کان چڙهي ويو هو، کيس گڏهه گاڏي تي سندس پٽ اسپتال آڻيندا هئا. ڪڏهن ڪٿي جي ملبو هو ته پٽن جي شڪايت ڪندي چوندو هو ته ”اهي مونکي راڳ لاءِ نٿا کڻي هلن، مان رڳو هلي ۽ ويهي نٿو سگھان، باقي اڄ به ڳائي سگھان ٿو ۽ اڄ به منهنجا ساڳيا ئي آواز آهن.“
مينهين فقير ماڇي 2008ع ۾ هي جهان ڇڏيو. کيس پنهنجي ئي ڳوٺ جي قبرستان ۾ درگور ڪيو ويو آهي.