فقير يارمحمد پيرزادو : حسن پرستي تي مئخواري، ساڏي صوم صلوات نين
مون ستن اٺن ورهين جي ڄمار ۾ فقيريارمحمد کي سندس مئخاني ۾ ڏٺو، جيڪو ٻلهڙيجي ڳوٺ جي اترئين دنگ تي اڄ به موجود آهي ۽ ان جي آڳر تي سندس بُٺي موجود آهي. فقير يارمحمد جهونجڪڙي جو جاڳڻ سان سخي شاهه جمال جي درگاهه آڏو کوهيءَ مان ڏول ڀري مئخاني جون مٽيون سايون ڪندو هو ۽ پوءِ سوا پهر جي سير لاءِ نڪرندو هو، جنهن مان فقراءَ سنگت جي ننگر پاڻي ۽ نشي پتي جو بندوبست ڪيو ويندو هو.
شام ٿيندي ئي ساز و آوازي شروع ٿي ويندي هئي. راڳ دوران فقير جي نيڻن مان نار سانوڻ مينهن جيان وسندا رهندا هئا ۽ محفل ۾ مڪمل خاموشي هوندي هئي. اصل چُون چان ئي نه. ڪلام ختم ٿيڻ کانپوءِ ڪڏهن ڪڏهن فقير سائين ان جي تشريح ڪندو هو ۽ ٻيا ماڻهو ماٺ ڪري ٻڌندا هئا. هن وٽ دين ڌرم جو سَنڌو هرگز به نه هو. هن فقير جي مئخاني تي هر مذهب جا ماڻهو هڪ جيتري عزت وٺندا هئا. سيد، ٻالا ۽ باگڙي هڪ ٿانوَ ۾ مون هن جي مئخاني ۾ کائيندي ڏٺا. هن لاءِ انسان وڏي شيءِ هو، ان ڪري هي عهدي رتبي ۽ حسب نسب ڏسڻ کانسواءِ هر ماڻهوءَ کي مان ڏيندو هو. کيهه ڀڪلين ۽ گپ ۾ ڄنگهن تائين ڀريل ماڻهن کي وڏا ڀاڪر يارمحمد فقير ئي وجهندو هو. چوندو هو: هنن ماڻهن جا ڪپڙا برابر ميرا آهن پر دليون اڇيون اجريون اٿن. هنن جي سيوا سان ئي راجا ريجهي سگهي ٿو.
ٻلهڙيجيءَ جو هيءُ ٻهڳڻو شخص 1931ع ڌاري فيڊر ڀرسان ڳوٺ پنڻا شيخ ۾ ئي پيدا ٿيو. پنجن ڇهن ورهين کانپوءِ اهو ڳوٺ سنڌوءَ جي پائيندڙ جو شڪار ٿي پنهنجو وجود وڃائي ويٺو، جنهن کان پوءِ سندس والد شفيع محمد عرف ملا جمن 1936ع ۾ اچي موجوده ٻلهڙيجيءَ ۾ ويٺو. يارمحمد 1945ع ۾ سنڌي فائنل جو امتحان پاس ڪيو ۽ مسلم اسڪول ۾ معلم مقرر ٿيو. چون ٿا ته جوانيءَ ۾ سندس رنگ ئي اور هئا. جهڙو سهڻي صورت جو مالڪ هو، اهڙا ئي ويس وڳا ڪندو هو. هن جي وڏيري ڪوڙي خان آريجي سان دوستي هئي، جيڪو شڪار جو شوقين، ماهر نشان باز، سماجي سائنس جو ڄاڻو، راڳ جو شائق، غريب پرور ۽ انصاف پسند انسان هو، جنهن جا فيصلا هينئر به ماڻهن کي ياد آهن ۽ اڄ به ڪنهن سان بي واجبي ٿيندي آهي ته اهو چوندو آهي ”بس ويو وڏيرو ڪوڙو مري، نه ته اهڙي ناانصافي نه ٿئي ها!“ اُنهيءَ وڏيري ڪوڙي جي صحبت ۾ هن گهڻو ڪجهه سکي ورتو هو. پوءِ هيءُ پرائمري ماستري ڇڏي اريگيشن کاتي ۾ داروغو ٿيو. نئين نوڪري کيس وڌيڪ تجربو ڏنو، ڇاڪاڻ جو هن جا تر جي سمورن کاتيدارن سان تعلقات قائم ٿيا ۽ هي انهن جي چڱائين توڙي ڪمزورين کان واقف هو.
تر جي حسين ناري ميوان باگڙياڻي، جنهن جي حسن جي هاڪ ڪيئي دانا ديوانا ڪري ڇڏيا هئا ۽ ڪيترائي ماڻهو سندس مکڙو پسڻ لاءِ مجبور هوندا هئا؛ اها ميوان، فقير لاءِ ماندي هوندي هئي ۽ سدائين سندس پينارن جو پيڇو ڪندي رهندي هئي. ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته ميوان جي محبت ۾ فقير ويراڳ ورتو هو ۽ قيمتي ويس وڳا لاهي فقيري گودڙي کنئي هئي پر مون کي فقير يارمحمد پاڻ ٻڌايو هو ته ميوان نه پر ڳوٺ جي هڪ ڳڀرو قادن ابڙي سان اکيون اٽڪڻ بعد هي پنهنجو هوش وڃائي ويٺو هو ۽ پوءِ ان مجازي محبت کيس حقيقت جي حق سان آشنائي ڪرائي.
برهه جي لوري لڳڻ کان پوءِ فقير يارمحمد شوق شڪار ڇڏي درگاهه ملوڪ شاهه جو خادم بڻيو. اهو 1960ع وارو وقت هو. هن ٻه چار سال درگاهه ملوڪ شاهه جون مٽيون ڀريون ۽ رياضت ڪئي. پوءِ پيرزادا برادري کيس درگاهه شاهه جمال تي آستانو اڏڻ لاءِ آماده ڪيو. پيرزادن جي چڱن مڙسن کيس مئخاني جي خرچ ڏيڻ جي به آڇ ڪئي، جنهن کي هن رد ڪندي چيو ته ”فقير لئه بکيا جائز آهي، آئون سير ڪري مئخانو هلائيندس.“ فقير يار محمد جيئن ئي سخي شاهه جمال جي درگاهه تي آستانو اڏيو ته ٻلهڙيجيءَ ۾ رنگ رچي ويا. فقير جي آستاني تي هر وقت راڳ ورونهن جاري رهندي هئي پر شام جي وقت ته ميلي جو منظر هوندو هو، جتي ڪٿان ڪٿان جا گويا، خانصاحب، صوفي ويراڳي، قوال ۽ نٽ پهچي ويندا هئا ۽ رات وهامي ڏينهن ٿي ويندو هو. اهي فنڪار ايندا ته گهڙي سوا لاءِ هئا پر فقير جي محبت کين پيرن ۾ ونگ وجهي ڇڏيندي هئي ۽ اهي مهينن جا مهينا ترسي پوندا هئا. فقير جي محبت استاد بنده علي خان، استاد گلزار علي خان دائي، استاد گلزار علي خان سانگهڙائي، استاد موندر خان، بڙي غلام علي خان جي ڀائٽن غلام عباس ۽ مٺو خان، استاد عرس عرف موج علي، استاد خورشيد علي خان، رسول بخش ڀٽ ۽ ٻين فنڪارن کي وري وري ٻلهڙيجيءَ وٺي ايندي هئي. جيڪڏهن ٻاهر جو فنڪار نه هوندو هو ته پنهنجي ڳوٺ جا فقير استاد علڻ، ميهر فقير، مزنو ماڇي، غلام رسول پيرزادو، جانو ماڇي ۽ ٻيا راڳ ورونهن جاري رکندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن سندس مئخاني مان ٽهڪ ٻُرندي ٻڌبا هئا ته سمجهي وڃبو هو ته مينهون فقير ماڇي محفل ڪري رهيو آهي پر جڏهن پار ۽ اوسارا ڪن پوندا هئا ته ماڻهو سمجهي ويندا هئا ته اڄ ڪاريهر فقير مئخاني ۾ لٿل آهي، جيڪو ڳائڻ سان گڏ رئندو به رهندو هو. پوءِ ته مئخاني ۾ ويٺل سمورن مجاز ماريلن ۾ ڀنڻ پئجي ويندو هو.
فقير يارمحمد پيرزادي کي ڀٽائيءَ جا تمام گهڻا بيت ياد هوندا هئا. مجازي مرحلي ۾ هن ترجمي واري قرآن شريف ۽ شاهه جي رسالي جو مطالعو ڪيو. شاهه جا بيت پڙهندي سندس ڳلن تان ڳوڙهن جون بوندون بس نه ڪنديون هيون. بيتن جي تشريح به ڪندو هو. جيئن اڪثر محقق ڀٽائيءَ جي هر بيت جي روحاني رنگ ۾ تشريح ڪندا آهن، تيئن فقير يارمحمد وري هر بيت ۾ مجازي محبوب جي حسن جو بيان ڪندو هو. اسان ان وقت ٻار هئاسون، سندس گهڻيون ڳالهيون سمجهه ۾ نه اينديون هيون. ادب جو مقام هو، خاموش رهڻو پوندو هو، باقي اها ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي هئي ته سامياوادي نظام رڳو فقير جي مئخاني ۾ موجود آهي، جتي ”ونڊ کاءُ، سک پاءِ“ وارو اصول ڪارفرما هو، جتي ذريءَ مان ذري ٿيندي هئي ۽ هنن ”ٿوري قُوت قرارينِ“ لاءِ ڪڻي به گهڻي هئي. فقير يارمحمد جي هٿ ۾ اها برڪت هئي، جو جيڪا به شيءِ ورهائيندو هو، اها سڀني ويٺلن ۾ پوري پوندي هئي ۽ ڪوبه ماڻهو رهجي نه ويندو هو. فقير جي لغت ۾ بچت جو لفظ ئي نه هو، جيڪا به شيءِ آئي، اها ان وقت اتي ئي تِل ڦُل ٿي ويندي ۽ سڀاڻ لاءِ بچائي نه رکبي هئي. فقير کي جيڪو به ونڊ ٿيندو هو، اهو اتي ئي ونڊي ورهائي ڇڏيندو هو. فقير فصلن جي لابارن يا ٻارين جي مند ۾ درگاهه سخي شاهه جمال جي مريدن ڏانهن احمد پور، لالو ڪانڌڙي، گجوءَ، رپڙي، بهاري، پير ڳوٺ، گهاڙ واهه ۽ يوسف شاهه جيلاني ڏانهن فقراء وٺي ويندو هو، جتي کين گنج ٿي ويندو هو، جيڪو اتي ئي وزم پاڻيءَ ۾ خرچ ڪري جيئن ڳوٺان نڪتو هوندو هو، تيئن ئي واپس ورندو هو.
فقير يارمحمد پيرزادو ڪفر جي فتوائن ۽ تعذيرن جي خوف کي ليکي ۾ نه آڻيندي علي الاعلان چوندو هو ته ”سجدو فقط صورت کي جائز آهي، باقي ديوارن آڏو مٿو ٽيڪڻ اجايو آهي!“ فقير اهڙي ڳالهه تبليغي جماعتين جي سامهون چئي کين ڀڄڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو هو. ساڳي وقت فقير يارمحمد نشي کي به جائز قرار ڏيندو هو. چوندو هو: ”جواني پاڻ نشو آهي، انهيءَ نشي جي ٽوڙ لاءِ هي نشو ضروري آهي.“
فقير يارمحمد ڪنهن جو به دست بيعت نه هو، البت پاڻ کي اويسي طريقي مطابق سيد ملوڪ شاهه جو طالب سڏائيندو هو ۽ اها ڳالهه ور ور ڪري بيان ڪندو هو ته ”مون کي ملوڪ شاهه خواب ۾ پيالو پياريو ۽ منهنجي پيالي مان بچيل چُڪي ڀرپور فقير سارئي به پيتي!“ البت هن طالب ٿيڻ لاءِ ڪيتريون ئي درگاهون ڀيٽيون پر ڪوبه طريقت جو صاحب کيس مطمئن نه ڪري سگهيو. فقير قلندر جي جلالي فقيرن کان وٺي صوفين جون ڪيتريون ئي درگاهون ڏٺيون ۽ ٻنهي سان ميلا ملاکڙا ڪندو رهيو. جلالي فقير ۽ صوفي هڪ جاءِ تي گڏ ويهي نه سگهندا آهن پر فقير جي آستاني تي ٻئي ڌريون گڏ هونديون هيون. فقير قلندر لال شهباز جي زيارت لاءِ سيوهڻ ويندو رهندو هو، اتي سندس بيٺڪ حقاني ڪافي هئي. ويراڳي فقير به ساڻس گڏ هوندا هئا، جن کي گيڙو ويس اوڍيل هوندا هئا ۽ اهي جلالي فقيرن آڏو بلهي شاهه جي ڪافي”ڪِي ڪر جاوان ڪعبي نون، دل تانگهي تخت هزاري نون،“ اڪثرجهونگاريندا رهندا هئا.
فقير يارمحمد جي مئخاني ۾ هڪ ڀيري صوفي جانڻ چن به اچي پهتو. ڳالهين دوران فقير يارمحمد کانئس پڇيو، ته ”حسين ۽ يزيد ٻئي توهان جي سامهون اچن ته اوهان ڪنهن کي سجدو ڪندا؟“ جانڻ چن جواب ۾ چيو ”ٻنهي کي،“ جنهن تي فقير چيس، ”جيڪو حق ۽ باطل جو فرق نه ڪري، تنهن تي اسان جو تبرو آهي،“ ۽ جانڻ چن به جهولي جهليندي چيو، ”مون کي اوهان جي لعنت قبول آهي!“
فقير يارمحمد، ڀٽائيءَ جا بيت ۽ وايون راڳائي فقيرن کي ياد ڪرائيندو هو. استاد علڻ ۽ ميهر فقير کي ته هن وڏو ذخيرو ياد ڪرايو. ڪڏهن ڪڏهن راڳائي فقيرن سان گهاگهر تي سنگت به ڪندو هو، سندس هٿ ۾ مزو هو. هُو راڳ جي باريڪين کان واقف ۽ هڪ بهترين باذوق ٻڌندڙ هو. ڪلاسيڪل راڳ جو شوقين هو. طبلي جي ٿاڦ تي وار اڀا ٿي ويندا هئس. پروين سلطانه، سلامت علي خان ۽ استاد منظور علي خان سندس پسند جا فنڪار هئا. فقير يارمحمد پهريان شاعري به ڪئي پر پوءِ اهو دفتر ساڙي ڇڏيائين. سندس مئخاني ۾ جديد شاعرن جي شاعري ڳائڻ تي پابندي هئي، جنهن تي سندس ننڍو ڀاءُ صحافي ۽ اديب انور پيرزادو ساڻس بحث مباحثو ڪندو رهندو هو.
فقير يارمحمد جو خاندان ستر واري ڏهاڪي جي آخر ڌاري ڪراچي منتقل ٿي چڪو هو، سندس ٽيئي پٽ بشير احمد، ڊاڪٽر رفيق ۽ مسعود احمد ڪراچي ۾ هئا پر فقير ٻلهڙيجيءَ ۾ ئي رهيو. جڏهن پوٽا ڄاوس، تڏهن هي کين نه ڇڏي سگهيو ۽ 1982ع ۾ پاڻ به ڪراچيءَ منتقل ٿي ويو. فقير جي وڃڻ کانپوءِ مئخاني جي اها رونق نه رهي. فقير جو اصول ”ونڊ کاءُ، سک پاءِ“ نه رهيو. روزانو ٿيندڙ راڳ سومر رات تائين محدود ٿي ويو ۽ ان ۾ به اُها يڪسوئي ۽ خاموشي نه رهي. فقير وڏو منتظم به هو. هن جي وڃڻ کانپوءِ مئخانو دنيادارن جي ور چڙهي ويو، جن ۾ فقير واري ڪا بوءِ بانس نه هئي. ان ڪري ٻاهران ايندڙ ماڻهو ڀيرو ڀڃي ويا، جيڪو به مئخاني تان گذرندو هو، اهو “هئي ٻر” ضرور ڪندو هو. پرين کان سواءِ خالي پڊ به ماڻهوءَ جو جيءُ جلائي وجهندا آهن. هاڻ جڏهن عيد براد تي فقير ڳوٺ ورندو هو ته وري منڊل مچي ويندا هئا. ساڳيون قرب ڪچهريون، ساڳيا راڳ رنگ، ساڳيا ساز آواز... فقير جي اچڻ جو ٻڌي سوين ماڻهو پهچي ويندا هئا ۽ فقير جو حال به ساڳيو ئي هوندو هو: روئڻ ۽ راڙو، مون نماڻيءَ جي نجهري... ڪراچيءَ ۾ فقير يارمحمد فليٽ ۾ رهيو، جنهن ڪري ڏاڪڻين تان لهڻ چڙهڻ ۾ کيس ڏکيائي ٿيندي هئي. سندس اهڙي فراغت ڏسي، هن جي شاعر ڀائٽي شاهه محمد پيرزادي کيس ڀٽائيءَ جي بيتن جي شرح لکڻ لاءِ راضي ڪيو ۽ فقير تمام ٿوري وقت ۾ اهو ڪم مڪمل ڪري ڏيکاريو. ستار پيرزادي پنج سر شايع به ڪرايا. هاڻ سندس وارث اهو سمورو ڪم شايع ڪري رهيا آهن.
فقير يارمحمد 5 آگسٽ 1998ع تي وصال فرمايو. هن پڄاڻا فقيري ويس وارا سوين ماڻهو ڏٺاسون پر منجهن يارمحمد فقير واري خوشبو ڪڏهن محسوس ڪانه ٿي.