سقراط جي خلاف مقدمون
سقراط جي خلاف مقدمي ۽ کيس موت جي سزا ڏيڻ بابت معلومات جا بنيادي ماخذ سندس ٻن شاگردن جا لکيل مقالا آهن. پهريون مقالو ”اپولاجي آف سوڪِرَيٽسِ“ جي عنوان تحت سندس شاگرد، افلاطون لکيو هو ۽ ٻيو مقالو ”اپولاجي آف سوڪَريٽسِ ٽو دي جُوري“ جي عنوان هيٺ سندس شاگرد، زينو فون لکيو هو، جيڪو پڻ اٿينس شهر جو رهاڪو هو. سقراط واري مقدمي بابت هڪڙو مقالو ”دِي ٽِرائيل آف سوڪِريٽسِ“ جي عنوان سان، هڪ يوناني صحافيءَ، آءِ-ايف-اِسٽون سن 1988ع ۾ لکي شايع ڪرايو ۽ ٻيو مقالو، يونان جي آڳاٽي ادب تي عُبور رکندڙ، جديد دانشور روبِن واٽر فِيلڊ، سن 2009ع ۾، ”واءِ سوڪِرَيٽسِ ڊائِيڊ، ڊِسپيلِنگ دِي مِٿسِ“ جي عنوان سان ڇپائي پڌرو ڪيو. اخلاقي بگاڙ ۽ ديوتائن کي نه مڃڻ وارن ڏوهن جي الزام هيٺ مٿس عدالتي چاره جوئي ٿيڻ کان اڳ اٿينسِ جي ماڻهن وٽ هن جي سڃاڻپ هڪ دانشور ۽ تيز نقاد واري هئي. سن 423 قبل مسيح ۾، يونان جي هڪ ناٽڪ نويس اَرِسٽوفَينسِ ”دي ڪلائوڊ“ جي عنوان سان لکيل سندس هڪڙي مزاحيھ ناٽڪ ۾ سقراط کي هڪڙو دليلن سان ڳالهيون ۽ مسئلا سمجهائڻ ۽ سُلجهائڻ وارو فيلسوف ڪري پيش ڪيو آهي، جيڪو هڪڙي نوجوان شخص نالي ”فِيڊيپائيڊِس“ کي سندس پيءُ سان اختلافن رکڻ ۽ ساڻس ٽڪڙجڻ کي جائز قرار ڏيڻ وارا دليل گهڙڻ سيکاري ٿو. حقيقتن کي دليلن سان بدلائڻ ۽ بِگاڙڻ وارن الزامن کي سقراط رد ڪيو هو. پر اُن جي باوجود، ناٽڪ نويس ظاهر ٿو ڪري ته اٿينس جا ماڻهو سقراط جي ڏاهپ واري تعليمات کي اجائي دليل بازيءَ سان شامل ڪريو ويٺا هئا.ا فيلسوفن جي حيثيت ۾ دليل بازيءَ تي ڀاڙيندڙ ماڻهو، مبهم شهرت جا حامل، ٺڳن ۽ ڪُويڄَن جو ٽولو هئا، جيڪي پنجين صديءَ ق-م ڌاري يونان ۾ ظاهر ٿيا ۽ ماڻهن کي ڀورڙو ۽ بيوقوف بنائي خوب دولت ڪمائي. ماڻهن کي نيڪي سيکارڻ جي بهاني، حقيقت ۾ رڳو ٺڳي ۽ ڪوڙ تي مبني دليل بازي ۽ اٽڪل بازي جون ئي ترڪيبون سيکاريندا ۽ ۽غير اخلاقي افعالن جي اٽڪلن سَٽڪلن جي پرچار ۾ رُڌل رهيا. دي ڪِلائوڊِس کان سواءِ، ”دي واسِپِس“ نالي ناٽڪ، جيڪو 422 ق-م ۾ شايع ٿيو، تنهن ۾ به مختلف نسلن جي وچ ۾ تڪرار جو نقشو هڪ پيرسن شخص ۽ هڪ نوجوان شخص جي وچ ۾ باهمي اختلاف جي صورت ۾ چٽيو ويو آهي. اَٿينس جي ماڻهن جي پوڙهي نسل ۽ نوجوان نسل جي وچ، خصوصي طور 425 کان 415 ق-م واري ڏهاڪي دؤران تڪرار ۽ اختلاف جو بنياد اٿينس طرفان سِسِلي تي ٿيندڙ ڪاهه هو، جنهن ۾ هڪ ڌُرِ ڪاهه کي جائز ڄاتو ته ٻِيءَ ڌر ناجائز سمجهيو. اٿينس جي گهڻن ماڻهن دليل باز چالاڪ ماڻهن ۽ سقراط تي نوجوان نسل کي فنائيت، اخلاقي زوال ۽ سماج سان بي حيائي ۽ نٺرپائي وارو رويو اختيار ڪرڻ لاءِ تيار ڪرڻ جو الزام ڌريو. سقراط پنهنجو ڪو به دستاويز يا لکڻي پويان ڪانه ڇڏي، پر سندس شاگرد ۽ سنگتيءَ افلاطون ”سوڪِرَيٽڪ ڊائلاگس“ يعني ”سقراط جا مقالما“ جي نالي سان هڪ ڪتاب لکيو، تنهن ۾ هن سقراط کي سماج ۾ پيدا ٿيل نئين سوچ ۽ ان مطابق عمل جو طرفدار ۽ معاملي مداميءَ طور پيش ڪيو. ساڻس چٽاڀيٽي ڪندڙ دقيانوسي دانشورن هڪ استاد جي حيثيت ۾ سقراط تي سخت ڪاوڙ ڪئي ته سندس دليلن تي مبني امتحان جو طريقو ڏاڍو اُگرو ۽ اهڙو ته مڇرائيندڙ آهي، جنهن سبب اهو ڏاهن ۽ نيڪ ماڻهن جي معتبريءَ کي للڪار جي صورت ۾ سامهون ٿئي ٿو. ڪنهن ٽاڻي ڪو شخص کڻي اها دعويٰ محسوس ڪري ته سقراط پاڻ کي اٿينس جي عوام کي سجاڳ ۽ خبردار ڪرڻ واري شخص طور متعارف ڪرايو هو. پر اها حقيقت به غور طلب آهي ته افلاطون طرفان سقراط جي بچاءُ ۾ يوناني لکڻي ۾ جيڪو مواد پيش ڪيو آهي، تنهن مان معلوم ٿو ٿئي، ته حقيقت ۾ پنهنجي سڃاڻپ ڪرائڻ واسطي هن ڪڏهن به گيڊِفِلاءِ لفظ ڪم ڪونه آندو هو. ۽ ڪجهه قدر سندس حوالو پڻ محض هڪ ادبي رمز يا اشارو آهي جنهن ۾ هن بيان ڪيو آهي ته هن پاڻ کي هن اٿينس جي شهر سان سلهاڙي رکيو آهي، ته جينئن انهيءَ کي وقت سر غفلت جي ننڊ مان اٿارڻ واسطي ڏنگيان، (يعني ڌونڌاڙي سُجاڳ ڪريان) سقراط اها دعويٰ به ڪئي ته پاڻ الله پاڪ جي طرفان اٿينس وارن کي سُوکڙي ڪري ڏنل آهي اٿينسِ جو نوجوان طبقو اڪثر ڪري سقراط وارو دليل بازيءَ وارو طريقو اپنائڻ لڳو. اٿينس جي پيرسن دقيانوسي طبقي کي سقراط ۽ سندس ساٿين جي سياسي خيالن تي پڻ سخت ڪاوڙ هئي. انهيءَ کانسواءِ ٽيهن ظالم امير حاڪمن جي ٽولي سان سقراط جي تعلقات کي پڻ ٻين سببن سان گڏ ڳڻيو ويو، جيڪي کيس موت جي سزا ڏيڻ واسطي غور هيٺ آيا هئا. ظالم اميرن جي ٽولي اٿينس تي سن 404 ق-م کان 403 ق-م تائين اٺ مهينا حڪومت ڪئي. انهيءَ دؤران ڪيترائي مشهور ماڻهو، سرڪار سان اختلافن هجڻ ڪري اٿينس مان لڏي ويا. زوبن واٽر فيلڊ لکيو آهي ته سقراط کي ٿيبس ۾ اچڻ تي به وڏو مان ملي ها، جتي سندس گهرا سنگتي موجود هئا. اٿينس کان ٻاهر به سقراط جا سُٺا ميزبان موجود هئڻ جي باوجود هن اٿينس ۾ ئي رهڻ کي ترجيح ڏني. واٽر فليڊ جي راءِ آهي ته سقراط جي همعصر ماڻهن شايد ائين ٿي ڀانئيو ته سقراط جو اٿينس ۾ ئي رهڻ ٽيهن ظالمن جي ٽولي سان همدرديءَ سبب ئي هو انهيءَ صورتحال ۾ غير جانبدار ڪونه هو. ڪجهه مخصوص موقعن تي سقراط ٽيهن ظالمن جي ٽولي جي خواهش جي مخالفت ڪئي هئي. افلاطون پنهنجي مقالي ”اپولاجي“ ۾ سقراط جو ڪردار پيش ڪندي، سقراط جي ٽيهن ظالمن جي ٽولي جي خواهش سان اختلاف جو هڪ مثال بيان ڪيو آهي. هو چئي ٿو ته انهن ٽيهن ظالمن، ٻين چئين ڄڻن سان گڏ سقراط کي حڪم ڏنو ته سَلامِس واري علائقي ۾ رهندڙ ”لِيئَن“ نالي شخص کي کنڀي آڻيو ته کيس ڦاسي ڏيون. سقراط انهن ظالمن جي انهيءَ حڪم جي تعميل ڪانه ڪئي، جڏهن ته کانئس سواءِ باقي ٻيا چارئي ڄڻا ڄاڻايل ”لِيئن“ کي کنڀي آڻڻ لاءِ سلامِس علائقي ڏانهن هليا ويا. پوٽيڊائِيا واري چار سالا محاصري دؤران اٿينس ۾ هڪ متنازعھ شخصيت جو مالڪ، اَلسِيبئيڊس، سقراط سان گڏ کائيندو پيئدنو هو. سقراط لاڳيتو پنجن ڇهن سالن تائين السيبيئيڊس جو گهاٽو يار، سندس ساراه جا ڍُڪ ڀريندڙ ۽ سندس سونهون ٿي رهيو. بيباڪ ۽ ڀڙڪيلي رويي جي حامل اَلسِيبِيئِڊس جو اٿينس جي شهر سان عارضي جوش ۽ جذبي وارو ناتو هو. سياسي راز فاش ڪرڻ جي الزام لڳڻ کان پوءِ، اَلسِيبِيئڊس، سياسي ڀڳوڙي جي حيثيت ۾ اسپارٽا وڃي رهيو. ۽ هڪ دفعو وري اٿينس موٽي آيو ۽ سياسي ڪاميابي حاصل ڪئي، پر غير مستقل مزاج هئڻ سبب کيس نيٺ اٿينس مان نيڪالي ڏني وئي. ممڪن آهي ته اَسيِپيئيڊس سان دوستي هئڻ سبب سقراط جي خلاف به نفرت پيدا ٿي هجي. سندس پوئلڳن جي طرفان پيش ڪيل سندس تعليمات موجب سقراط کُليءَ طرح جمهوريت مخالف خيالن جو پرچار ڪندڙ هو. اهو هرگز لازمي ناهي ته ماڻهن جي اڪثريت جي راءِ موجب صحيح حڪمت عملي ۽ اصول تيار ٿين ٿا، پر صحيح اصول، پاليسي ۽ حڪمت عملي ڏاهن ۽ اصحاب ادراڪ جي ڪاوش جو نتيجو ٿئي ٿو، جيڪي پيشھ ور ماهر ماڻهو هوندا آهن، اهڙا ماڻهو ته يقيناً آڱرين تي ڳڻڻ جيترا فقط چند ماڻهو ئي هوندا آهن. سقراط سندس تعليمات ۽ ڪارگذاريءَ موجب اٿينس ۾ رائج جمهوريت جي مکيھ اڳواڻن تي تنقيد ڪندي ڏسجي ٿو ۽ دعويٰ ڪري ٿو ته اٿينس جي نظام حڪومت تحت مقرر ڪيل سڀ ڪامورا عوام جي ڀلائيءَ جا ڪم ڪرڻ جا لائق نٿا ٿي سگهن. حقيقت ۾ ڀلائيءَ جا ڪم ڪرڻ جي لائق منجهائن ته ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ مس ٿي سگهن ٿا، سقراط بابت اها ڳالهه عام هئي ته هو اڪثر ڪري اسپارٽا ۽ ڪِريٿ وارين امير شاهيءَ نظام حڪومت وارين رياستن جي قانونن ۽ قاعدن جي واکاڻ ڪندو هو. پنهنجن سياسي خيالن کان سواءِ سقراط جا مذهب بابت پڻ غير معمولي ۽ نرالا خيال هئا.ا هن پنهنجي ذاتي روح بابت ڪيترائي ڀيرا ذڪر ڪيو هو، جنهن کي يوناني ٻوليءَ ۾ هو. ڊائِمونيئَن Daimonion سڏيندو هو، دعويٰ ڪندوهو ته سندس روح کيس ڪڏهن به ڪنهن عمل ڪرڻ لاءِ ڪا تلقين ڪانه ڪئي، البت مخلتف متوقع عملن ۽ اقدام جي خلاف مونکي خبردار ڪيو. هڪڙي زبان دراز ۽ چالاڪ ليکڪ، پولِيڪِرَيٽسِ پنهنجي مقالي، ”اِنڊِڪٽِمينٽ آف سوڪِرَيٽسِ“ ۾ سقراط جي خلاف داهيندڙ شخص، اَينٽيٽس جو تفتيشي بيان پيش ڪيو آهي، تنهن ۾ سقراط جي سن 403 قبل مسيح کان اڳ اٿينس ۾ ڪيل مذهبي ۽ سياسي ڪارگذارين کي ننديو ويو آهي. انهيءَ فرد جُرم ۾ ڄاڻائيل جن غير قانوني ڪارگذارين سبب سقراط جي خلاف سرڪار مقدمو هلايو، انهن غير قانوني ڪارگذارين ڪندڙ ماڻهن کي سرڪار هڪ سرچاءُ واري عهدنامي وسيلي عام معافي ڏئي کين سياسي طور امن مهيا ڪيو ويو ۽ انهن معافي مليل ماڻهن جي خلاف هن کان پوءِ ڪا به قانوني چاره جوئي ۽ ڪارروائي ٿيڻي ڪانه هئي. انهيءَ صورتحال ۾ سقراط جي خلاف اهي ساڳيا الزام مڙهي مٿس مقدمو داخل ڪري سقراط جي خلاف داهيندڙ مدعيءَ، اَينِٽس، انهي ءَ معافي واري عهدنامي جي ڀڃ ڪَڙي ڪئي هئي. پوليڪِرَيٽيس واري لکيل سقراط واري فرد جرم ۾ سقراط جي خلاف ڄاڻائيل الزام، زينوفون ۽ لائيسينيئس جي جوابن جي صورت ۾ ڏيکاريل آهن. سقراط جي خلاف تهمت مڙهيندر ٻئي شخص، نالي ميليٽس، وارو رسمي بيان سقراط جي خلاف مقدمي جو ٻيو نقطو هو. ميليٽس اهو بيان مذهبي معاملن بابت مقرر ٿيل سرڪاري ڪاموري وٽ ڏنو. انهي ڪاموري جي عهدي کي Archon آرڪن سڏيندا هئا.ا نهيءَ ڪاموري ميليٽس جو بيان درست ڄاڻندي، اٿينس جي نوجوان طبقي ۾ پيدا ٿيل اخلاقي بدعنواني ۽ مذهبي توهين جي مرتڪب فيلسوف تي فرياد داخل ڪري کائنس عدالت ۾ حاضر ٿي جواب پيش ڪرڻ لاءِ سقراط کي سمن موڪليو. انهن ڏينهن ۾ اٿينس ۾ مقدما نبيرڻ واسطي اٿينس جي ڪنئين سوين رضاڪار ماڻهن مان پُکن وسيلي عموماً پنج سئو ماڻهن جي ميڙ کي عدالتي بينچ طور چونڊيو ويندو هو، ۽ فيصلو ۽ فتويٰ عام طور تي انهن پنج سئو چونڊيل ججن جي اڪثريت جي رَاءِ مطابق ٿيندو هو، پر سقراط واري مقدمي ۾ ججن جي تعداد جي نشاندهي ٿيل ڪانهي. البت افلاطون پنهنجي مقالي، ”اپولاجي آف سوڪِرَيٽس“ ۾ سقراط جي بچاءُ بابت لکيو ته جيڪڏهن اڃا ٽيهن وڌيڪ ججن جا ووٽ مقدمي جي فرد جرم جي خلاف ۽ ملزم جي حمايت ۾ مِلن ها ته سقراط انهيءَ مقدمي مان ڇُٽي وڃي ها. شايد ججن جي ڪل تعداد مان 5/3 واري عمومي اڪثريتي تعداد کان گهٽ تعداد ۾ سقراط جي خلاف ججن ووٽ ڏنو. ڏوهه ثابت ٿيڻ تي سرڪاري وڪيل سان گڏ سقراط به ڏوهاريءَ کي اٿينس جي شهري رياست جي خلاف ڏوهه ڪرڻ سبب سزا ڏيڻ جي راءِ ڏني. مقدمي مان ڇوٽڪاري واسطي گهربل باقي ٿورن ووٽن نه ملڻ تي حيرت جو اظهار ڪندي ۽ مزاق ڪندي سقراط چيو ته مون کي شهر جي مقدس آتش ڪده، پرائيٽينِيئم ۾ رهائي منهنجي خوراڪ جو بندوبست به ڪيو وڃي. منهنجي خيال ۾ منهنجي لاءِ اها سٺي سزا ٿيندي ياد رهي ته انهيءَ آتش ڪده ۾ اٿينس سرڪار جي ڪنهن گهڻگهري شخص ۽ اولمپڪ راندين جي ڪامياب رانديگرن کي انهن جي عزت افزائيءَ طور ترسايو ويندو هو افلاطون رائج سِڪا ڏنڊ ڀرڻ جي آڇ ڪئي، جيڪو سندس ڪل پونجيءَ جو پنجون حصو هو. گهٽ رقم ڄاڻي اهو ڏنڊ قبول ڪونه ڪيو ويو، نيٺ ٽي هزار ڊريچمائي ڏنڊ وٺڻ جو فيصلو ٿيو، جنهن جي آڇ افلاطون، ڪِرائيٽو، ڪرائِٽوبِيُولَس ۽ اپولوڊورس ڪئي ۽ رقم جمع ڪرائڻ جو يقين ڏياريو. تنهن هوندي به سرڪاري وڪيل سقراط کي موت جي سزا تجويز ڪئي ۽ ججن جي اڪثريتي فيصلي سان کيس زهر پياري موت جي سزا مقرر ڪئي وئي.
تڏهن کيس بچائڻ واسطي سقراط کي سندس دوستن، پوئلڳن ۽ شاگردن اٿينس مان نڪري ڀڄي وڃڻ جي سلاح ڏني ۽ انهيءَ لاءِ مٿس زور ڀريو، پر پنهنجي اصولن تي پڪي سقراط، فرار ٿيڻ ۽ قانون سان وفاداريءَ واري سندس تعليمات جو مان مٿاهون ڪندي ۽ عدالت جي فيلصي موجب ”هيملاڪ“ نالي زهر جو پيالو پي، پنهنجي حياتيءَ جو ڏيئو، ستر سال ڄمار ۾ گل ڪري، باقي انسان ذات لاءِ سچائيءَ ۽ وفاداريءَ جي سبق آموز مثال طور دائمي امرتا پائي ويو. سقراط جي خلاف مقدمو داخل ٿيڻ واري دؤر ۾ سال 393 قبل مسيح ۾ اٿينس جي شهري رياست سندس مخالف رياست اسپارٽا طرفان پنهنجي تسلط دؤران اٿينس تي مڙهيل مڙني مصيبتن ۽ مونجهارن کي دور ڪري ڇڏيو، جيڪي پونيشيا واري لڙائي ۾ اٿينس جي شڪست جي نتيجي ۾ اٿينس تي اسپارٽا طرفان مڙهيل اسپارٽا ٽيهن ظالم جي اميرن جي حڪومت دؤران پيدا ٿيون هيون، اسپارٽا جي حامي، اٿينس جي بحري فوج جي سالار جي گذارش تي جنهن جو نالو ”لائيسينڊر“ هو، ڪرائيٽياس ۽ ٿيرامينس جي قيادت ۾ ٽيهه اسپارٽا جا امير اٿينس ۾ حڪومت ڪرڻ لاءِ مقرر ٿيا. کين شهر ۾ اڳوڻي حڪومت طرفان نافذ ڪيل جمهوري قانونن ۾ ترميم ۽ تبديل جو به حڪم مليل هو. اهي جمهوري قانون هڪ سرڪاري عمارت، اسٽوئا باسِيليئوس جي ديوار تي نقش ٿيل هئا. ٽيهن ظالم اميرن جي قائم ڪيل حڪومت جي سياسي عملن ۽ قدمن جو مقصد اٿينس ۾ جمهوريت بدران اميرن جي حڪومت وارو نظام قائم ڪيو وڃي، جيڪو اسپارٽا رياست جي اٿينس جي رياست تي پنهنجي بالادستي قائم رکڻ لاءِ پنهنجو ڪردار براقرار رکندو اچي. انهن ٽيهن ظالم اميرن جي ٽولي 500 ڄڻن کي پُکن وسيلي چونڊي انهن جي هڪ عدلايتي ڪائونسل جوڙي، جيڪا عدالتي معاملا اُڪلائيندي هئي. هن ظالم اميرن جي حاڪم ٽولي سندن حڪمرانيءَ جي قليل عرصي ۾ اٿينس جي آباديءَ جو اٽڪل پنج سيڪڙو نام نهاد الزامن تحت مارائي ڇڏيو ۽ ظالمانه ڪارروائين وسيلي تمام گهڻي دولت ضبط ڪئي. تنهن کانسواءِ اٿينس جي ڪيترن ئي جمهوريت پسند باشندن کي اٿينس مان جبراً نيڪالي ڏني وئي، ٽيهن جابر اميرن جي ٽولي جو اڳواڻ، ڪرائٽياس، ننڍي هوندي، اٿينس ۾ رهڻ دؤران سقراط وٽ شاگرد ٿي پڙهيو هو. هنن ٽيهن ظالم حڪمرانن جي ٽولي واري حڪومت جي خاتمي کانپوءِ اٿينس ۾ جيڪا نئين جمهوري حڪومت ٺهي، انهيءَ جي ايامڪاريءَ ۾ سقراط تي داخل ٿيل مقدمي ۾ سندس انهيءَ ساڳئي شاگرد ڪرائٽياس کي سندس خلاف استعمال ڪيو ويو. افلاطون طرفان سقراط جي خلاف مقدمون ۽ سندس موت بابت لکيل مقالي جي انداز اديبن، عالمن ۽ فنڪارن کي ايترو ته متاثر ڪيو، جو انهن هن مقدمي جي نظرثاني ڪرڻ لاءِ خواهش ۽ گُهر ڪئي، ڇاڪاڻ ته افلاطون پنهنجي مقالي ۾ سقراط کي سموري انسانذات ۾ سڀني کان وڌيڪ ڏاهو ۽ سڀني کان وڌيڪ سچو ۽ حق پرست شخص ڄاڻايو، جنهن ڪمال جرئت سان جمهوريت نافذ ڪندڙ جمهوري حاڪمن کي سندن نافذ ڪيل جمهوري نظام جا نُقس ۽ منفي اثرات دليلن سان سمجهائي ثابت ڪري ڏيکاريا، جڏهن ته جمهوريت پسند ماڻهن جي نظر ۾ تازو ئي نئين سر قائم ٿيل جمهوري نظام حڪومت جي بچاءُ خاطر اٿينس جي سرڪار طرفان ورتل عدالتي اُپاءَ بلڪل حق به جانب ۽ جائز هئا. سن 1988ع ۾ شايع ٿيل مقالي ”دي ٽِرائيل آف سوڪِريٽِس“ ۾ رائج جمهوري نظام جي فيلسوفياڻي مخالف کي جائز ۽ درست ثابت ڪرڻ خاطر سقراط خود به چاهيو ٿي، ته ڀلي کيس موت جي سزا ڏني وڃي ۽ ٻيو ته ستر ورهن جي پيريءَ ۾ هو انهيءَ نتيجي تي پهتو ته هن کان پوءِ سندم پوڙهپڻ جي حياتيءَ جو وقت لُطفَ ۽ سڪون کان بلڪل وانجهيل هوندو. سن 2008ع ۾ شايع ٿيل هڪ ناٽڪ، ”سوڪِرَيٽِس آن ٽِرائيل“ ۾ ناٽڪ نويس، اَينڊِرِيُو اِروائيِن لکيو، ته اٿينس واري جمهوري نظام کي ناقص قرار ڏيڻ جي باوجود، رياست جي گهڻگهري ۽ قانون جو احترام ڪندڙ حڪومت سان وفادار رهندڙ شهريءَ جي حيثيت سان، سقراط مقدمون نبيريندڙ قاضين جي ڏنل باطل فتويٰ کي ڄاڻي ٻجهي دل سان قبول ڪيو. جنگ واري وقت دؤران، چوٽ پهتل سماجي بدحالي ۽ ذهني ڀونچال واري صورتحال سقراط کي منطقي طور مجبور ڪيو، ته نتيجي جي پرواهه نه ڪندي، پنهنجا حقيقي خيال سرعام بيان ڪري. نتيجي طور هو اڃا تائين ساري جڳ جهان ۾ نهايت مٿاهين مان ۽ شان سان ياد ڪيو وڃي پيو. سو نه فقط پنهنجي اعليٰ عرفان ۽ بُلند اخلاقي معيار سبب، پر سندس انهي نقطه نظر سان وفاداريءَ سبب، ته جمهوري نظام حڪومت دؤران، ماڻهوءَ لاءِ خود پاڻ جي، پنهنجن يارن جي توڙي پنهنجي وطن جي خدمت ڪرڻ جو سڀني کان وڌيڪ سٺو ۽ صحيح طريقو، ايتري قدر جو جنگ واري وقت ۾ به سرعام سچ بابت ڳالهائڻ ۽ سچ سان سچو ۽ وافادر هجڻ وارو آهي. رابن واٽر فيلڊ سن 2008ع ۾ شايع ٿيل سندس مقالي ”واءِ سوڪِريٽِس ڊائِيڊ، ڊِسپليِنگ دِي مِٿس“ ۾ لکيو آهي، ته سقراط جو موت، حقيقت ۾ سرڪاري عهدنامي جي صريحاً ڀڃڪڙي هئي ۽ هڪ نرالي ۽ عظيم مقصد جي حصول خاطر سقراط حقيقي تدبر، بردباري ۽ بهادريءَ سان، رضاڪارانه طور تي انهيءَ کي قبول ڪيو. موت جي سزا جي رضاڪارنه تعميل ڪندي سقراط پاڻ کي اٿينس شهر ۾ پکڙيل سماجي برائين جي وبائن جو علاج ڪندي پي ڏٺو.