صليبي جنگيون
يروشلم ۽ فلسطين ۾ عيسائين سان ٿيندڙ انهيءَ ناروا سلوڪ واريون خبرون جڏهن يورپ ۾ پهتيون ته اتي سلجوقي تُرڪن جي اهڙي رويي خلاف غم ۽ غصي جي لهر پکڙجي ويئي. نتيجتاً انهي رويي خلاف ۽ فلسطين کي ٻيهر فتح ڪرڻ خاطر تُرڪن ۽ ٻين مسلم رياستن خلاف يورپي ڪرستانن طرفان ٿيندڙ ڪيترين ئي جنگين جو سلسلو چالو ٿي ويو. انهن جنگين کي صليبي جنگيون سڏجي ٿو. هنن جنگين جو سلسلو تقريباً ٻه سئو سالن تائين برقرار رهيو. جيڪو نيٺ سلطان صلاح الدين ۽ انگلينڊ جي بادشاهه رچرڊ جي وچ ۾ هڪ معاهدي موجب ختم ٿيو.
سلجوقي تُرڪن فلسطين جي قبضي ڪرڻ تي اڪتفا نه ڪئي. ۽ پوءِ به بازنطيني شهنشاهه سان مهاڏو اٽڪايو ۽ کيس ڌمڪائيندا رهيا. انهيءَ صورتحال جي پيش نظر بانطيني شهنشاهه، روم واري پوپ گريگريءَ ستين کان فوجي مدد طلب ڪئي. انهيءَ وقت ۾ پوپ خود پنهنجي ڪليسا جي سڌارن جي مسئلن ۾ ڦاٿل هجڻ سبب بازنطيني شهنشاهه کي گهربل مدد ڏيڻ کان لاچار هو. گريگري هفتم جي وفات بعد پوپ جي مسند تي فائز ٿيندڙ پوپ اربن ٽو Pope Urban II بازنطيني سلطنت جي مدد لاءِ اقرار ڪيو. سندس خيال موجب جيڪڏهن اولهه يورپ جا ملڪ بازنطيني سلطنت سان گڏجي تُرڪن سان وڙهندا ته کين يقيناً سوڀ حاصل ٿيندي ۽ فلسطين تي پنهنجو قبضوڄمائي سگهندا، پوپ اربن ثانيءَ کي اها پڻ اميد هئي ته اهڙي صورتحال جي ڪري سندس رومي ڪيٿولڪ ڪليسا ۽ ان جي مخالف آرٿوڊاڪس يعني يوناني ڪليسا پاڻ ۾ ملي هڪ ٿي ويندا ۽ کيس پنهنجي گڏيل رهنما طور قبول ڪندا.
مذڪور مقصد جي حصول واسطي سن 1095ع ۾ پوپ اربن ثاني اوڀر فرانس جي هڪڙي شهر ڪليومونٽ ۾ چرچ ڪائونسل ۾ شريڪ ٿيڻ کان پوءِ ماڻهن جي هڪڙي وڏي ميڙ کي خطاب ڪندي چيو ته يورپ جي عيسائي شهزادن کي پاڻ ۾ انفرادي ۽ باهمي فساد ختم ڪرڻ گهرجن. انهيءَ جي برعڪس سڳورين جاين مقدس مڪان فلسطين جي آزاديءَ لاءِ ترڪن خلاف گڏجي ڪروسيڊ Crusade يعني مقدس جنگ ڪن.
هن کين لالچ ڏياريندي چيوته يورپ ۾ پنهنجي کاڌي جي پورت جيترو به اناج پيدا ڪو نه ٿو ٿئي. ٻئي طرف فلسطين جي زرخيز زمين تي آباد ٿيندي هر ڪو مجاهد عيسائي خوشحال زندگي گذاري سگهندو. پوپ ساڻن واعدو ڪيو ته جيڪو به ماڻهو محصول ڀريندڙ آهي. انهيءَ کان نه فقط محصول ڪو نه ورتو ويندو، پر سندس سمورا قرض به معاف ڪيا ويندا. هن کين اها ترغيب پڻ ڏني ته هن مقدس جنگ ۾ جيڪي ماڻهو شهيد ٿيندا، الله پاڪ سندن سمورا گناهه معاف ڪري ڇڏيندو.
سپاهين جي همٿ افزائي ڪندي کين نصحيت ڪيائين ته فلسطين ڏانهن ويندڙ مجاهد پنهنجي فوجي لباس تي ڳاڙهي رنگ وارو صليب جو نشان لڳائي وڃن، جيڪو الله تعاليٰ اڳيان فرمانبرداريءَ جي علامت آهي. صليبي جنگ برپا ڪرڻ جي سلسلي ۾ هي پوپ اربن ثانيءَ پوري يورپ ۾ سانده نو مهينا سفر ڪندو ۽ جنگ منظم ڪرڻ جي تبليغ ڪندو رهيو. نتيجي ۾ ماڻهن سندس اپيل جي ڀرپور موٽ ڏني ۽ هڪڙو نعرو ڊيئَس وُلٽ Deus Vult عام ٿي ويو. انهيءَ جو مطلب آهي ته صليبي جنگ ڪرڻ خدا جي مرضي آهي. ماڻهن محسوس ڪيو ته ڪرستانن جي حيثيت ۾ يروشلم ۽ اتي موجود سندن مقدس جايون مسلمانن کان واپس کسي وٺڻ مٿن قدرتي فرض آهي. يورپ جي امير طبقي کي وري فلسطين جي زرخيز زمينن ۽ صليبي جنگ وسيلي شهرت ۽ مان جي لالچ هئي. يورپ جي هاري طبقي کي پڻ سندن اصل وطن ۾ بُک ۽ بدحاليءَ کان جان آجي ڪرڻ جي ضرورت هئي. پوپ اربن ثانيءَ جي خواهش هئي ته يورپ جو امير طبقو خود پاڻ هن صليبي جنگ جي منصوبه بندي ۽ تنظيم جوڙي ۽ صليبي جنگ ۾ عيسائي لشڪر جي اڳواڻي ڪري پر انهن کان اڳ ۾ ئي يورپ جي هاري طبقي هن جنگ لاءِ گهربل لشڪر پاڻ جوڙي ورتو. هن هاري طبقي کي ڪا به فوجي سکيا نه هئڻ جي باوجود اميد هئي ته هن مقدس جنگ ۾ الله پاڪ کين يقيناً مدد ڏيندو.
اهڙيءَ ريت سن 1096ع جي بهار جي مند ۾ اٽڪل 12000 فرينچ هارين مقدس لشڪر جي حيثيت ۾ فلسطين ڏانهن پنهنجو طويل سفر شروع ڪيو. هارين تي مشتمل هن لشڪر جي اڳواڻي ٻن شخصن پيٽر دي هرمٽ ۽ والٽر پيني ليس جي هٿن ۾ هئي. پيٽر ۽ والٽر پنهنجي سموري سفر دوران خچر ۽ گڏهه تي سواري ڪندي هن مقدس جنگ بابت تبليغ جي پرچار ڪندا ويا. هارين جو لشڪر سندن پويان پيدل هلندو رهيو. هن مقدس ۽ مفلس لشڪر جو سازو سامان ڍڳي گاڏين تي لڏيل هو.
هن لشڪر جي سفر دوران جرمني ۽ رهائينلينڊ مان به هارين جا ٻه مقدس لشڪر فلسطين ڏانهن سفر ڪرڻ لڳا هئا. يورپ جي مختلف ملڪن مان لنگهڻ۽ اتي وقت سر ترسڻ دوران هنن هاري لشڪرن، ماڻهن سان ڪافي ڦڏا ۽ فساد ڪيا. هنن کين ساٿ نه ڏيندڙ هارين تي حملا ڪري کين ڦريو لٽيو ۽ سندن فصلن کي ساڙي ڇڏيو. رستي ۾ ملندڙ تقريباً هر يهوديءَ کي ماري ٿي ڇڏيائون. سندن خيال موجب عيسائي نه هجڻ سبب اهي يهودي پڻ سندن ۽ سندن مذهب جا دشمن هئا. تنهنڪري کين مارڻ جائز هو. انهيءَ ڳنڀير صورتحال جي پيش نظر يورپي ڳوٺاڻا هاري لشڪرن جي خوف ۾ پَهري سجاڳ رهڻ لڳا ۽ تنگ ٿي ڪڏهن ڪڏهن هنن لشڪري ٽولين تي حملا پڻ ڪندا هئا. اهڙين عقوبتن کان پوءِ جڏهن اهي هاري لشڪر قسطنطنيه شهر ۾ پهتا ته سندن اصل تعداد جو وڏو ٽيون ڀاڱو رستي ۾ ئي مارجي چڪو هو. سندن لباس ليڙون ليڙون ٿي ويل هو ۽ وٽن پئسو ته هوئي ڪونه! تنهنڪري اهي راهگير، شهر جي دڪانن، مارڪيٽن ۽ گهرن مان ڦريون ۽ چوريون ڪرڻ ۾ جنبي ويا. هتي جي بازنطيني حڪمران کي اميد هئي ته کيس مدد ڏيڻ واسطي پوپ کيس باقائده سکيا ورتل فوج ڏياري موڪليندو، نه ئي ڪو ههڙن ڦورن جون لوڌون. شهر ۾ ٿيل ڪارستانين کان تنگ ٿي قسطنطنيه جي بادشاهه هنن کي جنگي سازو سامان ۽ کاڌ خوراڪ ڏيئي جهازن ۾ چاڙهي ايشيا ڪوچڪ ۾ ترڪن خلاف جنگ ڪرڻ لاءِ موڪلي شهر کي هنن بدمعاش ٽولن کان آجو ڪيو.
يورپي هاري لشڪر ترڪن جي گاديءَ واري شهر Nicea تي قبضو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر ترڪ فوج جي تيراندازن هن يورپي لشڪر کي مڪمل طور ڪچلي ۽ فنا ڪري ڇڏيو.
انهيءَ کان پوءِ سن 1097ع ۾ يورپ جي وڏن نوابن ۽ اميرن ترڪن تي ڪاهه ڪرڻ لاءِ پنهنجا پنهنجا لشڪر منظم ڪيا. هنن يورپي اميرن پنهنجي لشڪرن سان گڏ پنهنجي غلامن، زالن، ٻارن، منشين، نوڪرن چاڪرن، بورچين ۽ لوهارن کي پڻ آندو هو. هن صليبي جنگي مهم تي تمام گهڻو خرچ ٿي رهيو هو. ڇو ته هر هڪ شهزادي ۽ نواب کي پنهنجي لشڪر لاءِ گهربل عسڪري سازو سامان بار ڍوهڻ لاءِ گاڏيون، سواريءَ لاءِ گهوڙا ٻيڙا وغيره مناسب مقدار ۽ موزون حالت ۾ گهربل هئا. تنهنڪري هنن مهم جُو سردارن، پنهنجي جائداد، زر توڙي زمين ۽ هيرا جواهر وڪيا ۽ منجهائن ڪيترن ئي لکن هزارن جا قرض کنيا. جيئن ته سندن عسڪري مهم جون ضرورتون پوريون ٿين.
فلسطين ڏانهن ويندي هنن يورپي صليبي سردارن به پهرين لنگر اچي قسطنطنيه شهر ۾ ڪيو، پر اڳوڻن هاري لشڪرن کان ڪا بهترحالت نه ڏسي بازنطيني ماڻهو هنن کان به خائف ٿي پيا، ڇو ته هنن اميرن جي لشڪر پڻ هتي جي ماڻهن سان نهايت اڍنگو رويو اختيار ڪيو هو ۽ هتي جي مهذب ماڻهن کي ڏاڍو رنجايو هو. هتي جي تهذيب اخلاق علم ۽ دولت جي گهڻائيءَ يورپي ماڻهن کي هرکائي ۽ لالچ ۾ وجهي ڇڏيو. تنهنڪري هي فلسطين تي ڪاهڻ بدران مرڳو قسطنطنيه تي قبضو ڪرڻ لاءِ سوچڻ لڳا.انهيءَ صورتحال بازنطيني حڪمران کي پريشان ڪري وڌو. جنهن لاچار ٿي هنن کي گهوڙا ٻيڙا ۽ ٻيو گهربل سامان ڏيئي ترڪن تي حملي ڪرڻ لاءِ ايشيا مائينر روانو ڪيو. يورپي اميرن جي هن گڏيل صليبي لشڪر جا اٽڪل 30 هزار ماڻهو ايشيا مائينر ۾ پهتا ۽ ترڪن کي شڪست ڏنائون. تنهن کان پوءِ اهي ڏکڻ طرف وارو رڻ پٽ جهاڳي وڃي شام ملڪ۾ پهتا. هي يورپي صليبي جنگجو ماڻهو نه گرميءَ جا هيراڪ۽ نه انهيءَ کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار هئا. تنهن کانسواءِ هن نئين ماحول لاءِ گهربل وڌيڪ کاڌو پيتو به وٽن نه هئڻ ڪري منجهائن ڪئين ماڻهو بُک ۽ اُڃ وگهي موت جو کاڄ ٿي ويا.
باقي بچيل يورپي لشڪر رستي ۾ حائل شامي رياست جي شهرن تي قبضا ڪندو فلسطين ڏانهن وڌندو رهيو ۽ سن 1099ع ۾ جيڪي صلبيي يورپي فوجي يروشلم ۾ پهتا انهن جو تعداد فقط ٻارهن هزار هو. جيڪو قسطنطنيه ۾ ٽيهه هزار هو. هنن شهر تي قبضي ڪرڻ دوران هتي رهندڙ سمورن مذهبن جي ماڻهن جهڙوڪ: ترڪن، يهودين توڙي ڪرستانن کي قتل ڪرڻ جاري رکيو. هنن شهر ۾ ڦر ڪرڻ دوران سون، چاندي، گهوڙن ۽ خچرن کانسواءِ ڀريل تُريل گهرن تي پڻ قبضو ڪيو. يروشلم شهر تي قبضي کان پوءِ هنن صليبي يورپي جنگي سردارن پنهنجو مذهبي جوش توڙي تقدس وساري ڇڏيو. انهن مان ڪي جنگي سردار واپس يورپ موٽي ويا، پر انهن مان اڪثر هن خطي ۾ رهي پيا ۽ پنهنجي فتح ڪيل علائقن کي چئن ڀاڱن ۾ ورهائي پنهنجون چار الڳ رياستون قائم ڪيائون. انهن رياستن کي آئوٽريمر Outremer يا دي ڪنگڊم بِيانڊ دي سِي The Kingdom beyond the sea يعني سمنڊ کان مٿي قائم بادشاهت سڏڻ لڳا. هنن پنهنجي قائم ڪيل رياستن جي حفاظت خاطر ڪيترائي ڪوٽ قلعا اڏايا هئا ۽ محافظ فوج جا ٻه مکيه ڀاڱا تشڪيل ڏنائون، جيڪي مخصوص نظام الاوقات موجب انهن قلعن ۾ پهري سجاڳ رهندا هئا. خانساماني توڙي تيمارداري اُنهن جٿن جي حوالي هئي. انهن مکيه ڀاڱن مان هڪ کي Knight Templar ۽ ٻئي کي Knight Hospitaller سڏيندا هئا. هنن محافظ دستن ۾ شامل فوجي، مذهبي پيشوا ۽ راهب هئا. انهن سمورن محافظن سموري حياتي ڪنواري رهڻ جو حلف کنيو هو. اهي محافظ راهب ان زيارت لاءِ ايندڙ عيسائين جي حفاظت، تيمارداري ۽ خرچ ۾ کٽندڙن جي مدد پڻ ڪندا هئا، پر سندن گهڻو وقت وقتاً فوقتاً ترڪن سان جنگ ڪندي گذريو.
هنن راهب سپاهين جي طرز حياتي ۽ بهادريءَ سبب ڪافي عزت ڪئي ويندي هئي. سندن خدمتن عيوض کين پنهنجي يورپي سرڪار طرفان مناسب مقدار ۾ زمينون انعام طور ڏنيون ويون هيون. انهن کي آباد ڪرڻ سان اهي نهايت شاهوڪار ۽ خوشحال ٿي پيا هئا. تڏهن هنن سندن محافظن جي نون جٿن کي ڀرتي ڪرڻ ۽ سکيا ڏيڻ لاءِ ۽ رٽائير ۽ جهونن محاظن جي نگهداشت لاءِ پنهنجي خرچ سان سکيا گهر ۽ تيمارداري سرائون قائم ڪيون. هي محافظ راهبن جو طبقو ايترو ته صاحب ثروت ٿيو جو انهيءَ جي اڪثر ماڻهن واپار ۽ بينڪاري شروع ڪري ڏني.
مٿي ڄاڻايو ويو آهي ته هنن يورپي صليبي جنگي سردارن ترڪن ۽ عربن جي نهايت زرخيز زمينن ۽ خوشحال ايراضين تي قبضا ڄمايا هئا. هاڻي عرب هاري هنن سردارن جون زمينون ڪاهيندا ۽ سندن باغات جي سنڀال ڪندا هئا، ڪي عرب ماڻهو وٽن گماشتا ۽ ڪمدار ٿي ڪم ڪرڻ لڳا. مسلمانن يورپي ماڻهن جي بهادريءَ جي نيڪي ٿي ڪئي، يورپي ماڻهن ڏٺو ته عرب علماء طب، رياضي توڙي ٻين سائسني ۽ سماجي علوم ۾ يورپي ڏاهن کان وڌيڪ ڄاڻو هئا.
جنگ کان آجي وقت ۾ صليبي جنگي سردار شڪار جو شوق آزمائيندا هئا۽ مقامي عرب سردار جي درٻارن ۾ به شريڪ ٿيندا رهندا هئا. هنن پنهنجي اصل يورپ وارن محلن کان به وڌيڪ شاندار محل اڏايا جي عام قلعن کان به ڪجهه وڌيڪ حيثيت جا حامل هئا. هنن محلن ۾ ڪشادا دسترخوان، وڏا ۽ عاليشان ڊائننگ روم، آرام جا ڪمرا، سمهڻ جا ڪمرا بيحد خوبصورت انداز۾ آراسته ٿيل هئا. انهن جون ديوارون سنگمرمر جون ٺهيل هيون. ڇتين تي حسين گلڪاريءَ جي پينٽنگ ۽ ڪنارين ۽ دروديوارن تي ريشمي ڪپڙي جا پردا چڙهيل هوندا هئا. فرش تي اعليٰ قسم جا قالين وڇايل هوندا هئا ۽ ڪمرن ۾ سون، چاندي ۽ ٻين قيمتي عنصرن مان ٺهيل سهڻيون شيون سجايل هونديون هيون.
يورپي ماڻهن هتي رهڻ سان پنهنجا اصل طور طريقا ترڪ ڪري هتي جو مقامي لباس استعمال ڪرڻ شروع ڪيو. جنهن ۾ پڳ ۽ ڪشادو ڪُڙتو شامل هو.سندن عورتون به هتي جو زنانو لباس پهرڻ لڳيون. جنهن ۾ سون ۽ چانديءَ جي بادليءَ وارو زربفت ۽ هيرن مڙهيل ريشم شامل هو. يورپي عورتن هتي رهندي نقاب جو استعمال اختيار ڪيو هو. ميڪ اپ سينگار ۽ خوشبوءِ لڳائڻ پڻ يورپي عورتن هتي جي ماڻهن کان سکيو. سرد علائقن جا رهاڪو هجڻ سبب يورپي ماڻهو روزانو غسل ڪرڻ جا هيراڪ ڪو نه هئا، پر هتي جي گرم آبهوا هنن کي هر روز تڙ ڪرڻ تي هيرائي ڇڏيو. هتي آباد ٿيندڙ يورپي ماڻهن پنهنجي اصل کاڌن کي پڻ ترڪ ڪيو ۽ هتي جي مزاج موجب هلڪي غذا جنهن ۾ گوشت ٿورو پر ڀاڄيون ۽ ميوو زياده استعمال ڪرڻ لڳا. هنن هتي بلڪل نيون شيون جهڙوڪ: چانور، نارنگي، انجير ۽ ڇانئين وغيره پڻ کائڻ شروع ڪئي. مطلب ته يورپي آبادڪارن کي سندن وطن جي ڀيٽ ۾ هتي فلسطين جي سر زمين تي زندگيءَ جا بهتر ۽ وافر لوازمات مُيسر هئا. تنهن هوندي به کين هتي جي ماحول سان مڪمل ميلاپ لاءِ اڃا ڪافي معاملات ۽ مسئلا رنڊڪ هئا. اول ته سندن وڏو تعداد ترڪن سان جنگين ۽ مال غنيمت جي ورهاست بابت پاڻ۾ وڙهندي مارجي چڪو هو ۽ منجهائن ڪي وري هتي جي گرم آبهوا برداشت نه ڪندي مري ويا.
سن 1174ع ۾ هڪڙو شهزور مسلم سالار غازي صلاح الدين ايوبي مصر جو سلطان ٿيو. هن پنهنجي چوڌاري مسلمان رياستن جا اڏا قائم ڪري بيت المقدس ۽ يروشلم جو شهر آزاد ڪرائڻ خاطر فلسطين تي قابض يورپي لوڪن جي خلاف جهاد شروع ڪيو.
سندس لشڪر نهايت منظم ۽ اسلامي جهاد جي جذبي سان سرشار هو. مسلم جنگي سردارن اميرن جي حيثيت سان جهادي منظم گروهه تشڪيل ڪيا. انهن جهادي گروهن جي اميرن جي جنگ دوران ۽ پوءِ سندن قيدين سان عملي رويي، سندن ايمانداري ۽ رواداريءَ جي ساک مشهور هئي. عيسائين طرفان ڪيل ظلم ستم توڙي لالچ ۽ هَوس کين ڏاڍو صدمو رسائيندو هو.
سلطان صلاح الدين جو لشڪر تير ڪمان ۽ نيزن سان ليس، تيز گهوڙن تي تمام گهڻي ڦڙتيءَ ۽ اسلامي جهاد جي جذبي سان مڪمل طور هٿياربند ٿي جنگ ۾ شامل ٿيو. جنهن يورپي لشڪر جون وايون بتال ڪري وڌيون. ڪيترن ئي سالن جي چڪرين کان پوءِ نيٺ سن 1187ع ۾ غازي صلاح الدين جي فوج يورشلم فتح ڪيو. تڏهن غازي سلطان هارايل ڌر کي قتلام کان بچايو. جنهن ڪري خود هارايل ڌر يعني يورپي لشڪر ۾ پڻ هن لاءِ عزت پيدا ٿي.
سلطان غازي صلاح الدين طرفان يروشلم جي فتح سبب يورپ ۾ انهيءَ خلاف غم ۽ غصي جي وڏي لهر اُڀري ۽ رومي پوپ مسلمانن جي قبضي خلاف هڪ وڌيڪ مقدس جنگ ڪرڻ لاءِ سخت تلقين ڪئي. نتيجتاً مذڪور صليبي جنگ جي اڳواڻي پوري يورپ جي سڀ کان وڌيڪ طاقتور ملڪن انگلينڊ، جرمني ۽ فرانس جا بادشاهه. انگلينڊ جو بادشاهه رچرڊ دي لاين هارٽ، جرمنيءَ جو شهنشاهه فريڊرڪ بارباروسا ۽ فرانس جو بادشاهه فلپ آگسٽس ڪري رهيا هئا. هن صليبي جنگ جو سالار اعليٰ انگلينڊ جو بادشاهه رچرڊ هو. تنهنڪري هن جنگ کي بادشاهن واري صليبي جنگ سڏيو ٿي ويو. اها جنگ مجموعي طور صليبي لشڪرن هارائي. جرمن شهنشاهه ايشيا مائينر ۾ مري ويو. سندس لشڪر جنگ ڪرڻ کان اڳ ئي واپس وطن آيو. انگلينڊ جو بادشاهه رچرڊ ۽ فرينچ بادشاهه پنهنجي اصل دشمنيءَ سبب اڪثر ڪري پاڻ ۾ ئي وڙهندا رهيا. هنن فلسطين ۾ چند ڳوٺن ۽ شهرن تي اڃا مس قبضو ڪيو هو ته فرينچ بادشاهه فلپ واپس وطن وري آيو. جنهن ڪري هاڻي انگريز بادشاهه رچرڊ کي اڪيلي سر هن صليبي جنگ کي برقرار رکڻو پيو. هو هڪڙو بهادر جنگي جوڌو هجڻ جي باوجود اڪيلي سر غازي صلاح الدين جي اسلامي لشڪر سان پڄي ڪين سگهيو. عناد جي باوجود ٻنهي مخالف حاڪمن وٽ هڪٻئي لاءِ ڪافي احترام نمايان هو. جڏهن جنگ دوران بادشاهه رچرڊ جو گهوڙو مري پيو ته سلطان غازيءَ کيس سواريءَ لاءِ ٻه عمدا گهوڙا ڏياري موڪليا.
هتي مسلسل ٽن سالن جي جنگ ۽ جَدَلَ کان پوءِ نيٺ بادشاهه رچرڊ جنگ ڪرڻ بند ڪئي ۽ سلطان صلاح الدين سان هڪ معاهدو ڪيو، جنهن تحت فلسطين جا ڪافي علائقا يورپي عيسائين جي ڪنٽرول ۾ رهڻا هئا، پر يروشلم مسلمانن جي حوالي ٿي رهڻو هو. تنهن بعد رچرڊ واپس انگلينڊ ويو.
سن 1204ع ۾ جڏهن پوپ انوسينٽ هڪ وڌيڪ مقدس جنگ ڪرڻ جو سڏ ڏنو ته سڄي يورپ مان کيس سٺي موٽ ملي. صليبي لشڪر هن ڀيري خشڪيءَ بدران غورابن وسيلي وينس شهر جي بندر کان روانو ٿيو. هتي جي واپارين جي خواهش هئي ته قسطنطنيه جي بدران پوري رومي سمنڊ جي حدن اندر سندن وينس شهر ئي واپاري مرڪز جي حيثيت سان وڌي ۽ ويجهي صليبي جنگي سردارن وينس جي شاهوڪارن سان واعدو ڪيو ته مال غنيمت مان پورو اڌ کين ڏينداسون. انهيءَ جي عيوض وينس جي تاجرن کين عسڪري سامان ۽ غوراب مهيا ڪيا. جنگي سردارن محسوس ڪيو ته تاجرن سان ڪيل واعدا شايد پور اڪري نه سگهجن. تنهنڪري کين زارا ٻيٽ عيوض طور حوالي ڪجي پر وينس وارن کين قسطنطنيه فتح ڪري سندن حوالي ڪرڻ لاءِ صليبي سردارن تي زور وڌو، نيٺ قسطنطنيه جي شهر تي حملو ڪري صليبي لشڪر سان گڏ وينس جي تاجرن طرفان موڪليل ڦورون شهر ۾ ساندهه ٽي ڏينهن ڦرلٽ ۽ قتلام ڪيو. ان کانسواءِ اهم هنڌن تي باهيون پڻ ڏنيون. هنن محلاتن، ماڙين، ديولن ۽ چرچن توڙي ڪتب خانن، بازارين ۽ گهرن مان پڻ وڏي بي حيائيءَ سان ڦرلٽ ڪئي. هنن ڪيتريون ئي املهه وَٿون چورائي وينس آنديون ۽ ڪي هتي ئي تباهه ڪري ڇڏيون هن صليبي لشڪر فلسطين وڃڻ جو ارادو ترڪ ڪري ڇڏيو ۽ شهر ٻن حصن ۾ ورهائي هڪ حصي تي پاڻ قابض ٿي ويٺا ۽ ٻيو حصو وينس وارن جي حوالي ڪيائون.
مٿين صليبي جنگين کانسواءِ يورپي عيسائين تيرهين صديءَ ۾ به فلسطين تي ڪاهون ڪيون. پر ڪا به ڪامياب ڪانه ٿي. انهن مان سڀ کان وڌيڪ المناڪ عيسائي ٻارن طرفان برپا ڪيل صليبي جنگ هئي.
سن 1212ع ۾ پرجوش ٻارن جو هڪڙو جٿو ”اسٽيفن آف ڪلائيس“ نالي هڪڙي ڇوڪري جي اڳواڻي هيٺ فرانس جي شهر مارِسيلسِ کان غورابن وسيلي مقدس جنگ لاءِ روانو ٿيو. انهن مان تمام گهڻا ٻار ته فلسطين مُور ڪو نه پهتا. انهن مان ڪيترائي ٻار رستي ۾ غرابن جي مالڪن مختلف شهرن ۾ وڪڻي ڇڏيا.
انهيءَ عرصي دوران ئي مجاهد ٻارن جو هڪ ٻيو جٿو جرمنيءَ مان اٽليءَ روانو ٿيو. اهي به گهڻو ڪري سمورا ٻار بُک ۽ بيمارين سبب رستي ۾ ئي مري ويا. آخرڪار مسلم حڪمرانن سن 1291ع ۾ صليبي يورپي آبادڪارن جي هٿ هيٺ رهندڙ واحد اڪره Acre شهر به فتح ڪري ورتو ۽ سموريون صليبي جنگيون ناڪاميءَ جي صورت ۾ ختم ٿيون ۽ اهو سلسلو هميشه لاءِ ختم ٿي ويو.