پهرين عالمي جنگ
سائنسي ايجادن توڙي تعليمي ميدان ۾ پڻ مذڪوره ملڪن انهي دور ۾ عالمي سطح تي اڳواڻي پي ڪئي. جن ماڻهن ڪڏهن به اولهه جو ڪو به ملڪ ڪو نه ڏٺو هو. اهي اولهه وارين قومن جون ٻوليون مختلف علوم جي حصول خاطر سکڻ ۽ استعمال ڪرڻ لڳا. اهڙي طرح مغربي ملڪن جا سائنسي ۽ طبي علم پوري دنيا ۾ پکڙجي ويا.
سن 1914ع ۾ مذڪوره مغربي ملڪ عالمي لڙائي ۾ ڦاسي پيا، جنهن بابت انهن ملڪن جي سربراهن جو خيال هو ته اها آخري عالمي لڙائي هوندي. سندن اهو خيال غلط هو. سن 1939ع ۾ مذڪوره ملڪ ٻي عالمي لڙائي ۾ پڻ مشغول رهيا. انهن ٻن مهاڀاري جنگين عالمي معاملات ۽ تعلقات ۾ اولهه جي ملڪن جو روايتي ڪردار يڪسر تبديل ڪري ڇڏيو. آمريڪا ۽ روس دنيا جون سڀني کان وڏيون طاقتون ٿي پيا. ڪميونزم جيڪو اڳي انسان ذات جي تمام ننڍڙي گروهه جو سياسي نظام هو. اهو وڌيڪ طاقتور ۽ روسين توڙي چينين جي سياسي ۽ سماجي رهبريءَ ڪندڙ فلسفو ٿي پيو. ڪميونسٽن واضح طور پڌرو ڪيو ته اهي ڪميونزم جي خيالات جو پرچار پوري دنيا ۾ ڪرڻ چاهين ٿا.
انهيءَ وقت دنيا سماجي طور ٻن ڀاڱن ۾ورهائجي وئي. پهرين دنيا سرمائيداري نظام رکندڙ مغربي ملڪن تي مشتمل هئي. جنهن جي اڳواڻي آمريڪا عالمي وڏي طاقت جي صورت ۾ ڪرڻ لڳو ۽ ٻي دنيا ڪميونسٽ ملڪن تي مشتمل هئي. جنهن جي اڳواڻي سوويت يونين ڪري رهيو هو. سن 1955ع ۾ ٽين دنيا پڻ وجود ۾ آئي، جيڪا ايشيا ۽ آفريڪا جي اڻ ڌري ملڪن تي مشتمل هئي. ٽين دنيا جي مذڪوره اڻ ڌري تحريڪ وارن ملڪن کي پهرين ۽ ٻي دنيا جي وچ ۾ هلندڙ ڇڪتاڻ ۾ ڦاسڻ جو ڪو به خيال ڪو نه هو. انهن ملڪن کي ايشيا ۽ آمريڪا ۾ يورپي قومن جي نوآبادياتي غلاميءَ مان ڇوٽڪارو گهربل هو. جنهن لاءِ اُهي ڪافي عرصي کان جدوجهد ڪري رهيا هئا. ٽين دنيا جي انهن ملڪن جلد ئي وچ اوڀر جي عرب رياستن ۽ ڏکڻ آمريڪا جي ملڪن کي پنهنجي اڻ ڌري تحريڪ ۾ شامل ڪري ورتو ۽ پنهنجي ملڪن جي اقتصادي بحالي ۽ ترقي لاءِ جاکوڙڻ شروع ڪيو.
اوڻيهين صديءَ جي آخر ڌاري فرانس، جرمني، انگلينڊ، آسٽريا، هنگري، اٽلي ۽ روس يورپ جا نهايت طاقتور مُلڪ هئا. هر ملڪ پنهنجي بيٺڪن ۽ عالمي تجارت جي بچاء خاطر وڏا ۽ طاقتور لشڪر تيار ڪيا ۽ ٻين ملڪن سان عسڪري ۽ اقتصادي معاهدا ڪرڻ لڳو. نتيجتاً يورپ ۾ ٻه مکيه عسڪري اتحاد قائم ٿيا. جن مان هڪڙي جي اڳواڻي جرمنيءَ ٿي ڪئي. تنهن سان آسٽريا، هنگري ۽ اٽلي شامل هئا. ٻي عسڪري اتحاد جو سرواڻ فرانس هو. جنهن سان انگلينڊ ۽ روس متحد هئا. هنن عسڪري اتحادن ۾ آمريڪا شامل ڪو نه هو. هنن اتحادن ۾ شامل هر ملڪ واعدو ڪيو ته اتحادي ملڪن تي حملي ٿيڻ سبب اهو سندن مڪمل مدد ڪندو.
هنن عسڪري اِتحادن جي وجود سبب تمام ٿوري اڻبڻت جي ڪري سمورن ملڪن طرفان جنگ ۾ عملي طور ملوث ٿيڻ جو خطرو هر وقت موجود هو، ڇو ته يورپ ۾ مفادات جي حصول لاءِ ڪشمڪش ڪافي عرصي کان جاري هئي.
روس،آسٽريا ۽ هنگريءَ جي وچ ۾ بلقان واري علائقي بانڊ تي اختلاف موجود هئا. بلقان واري علائقي ۾ موجود ننڍڙي رياست سربيا سندن نسل جي ماڻهن سلاون Slavs کي متحد ڪري، جيڪي هن علائقي ۾ ٽڙيل پکريل صورت ۾ موجود هئا. پنهنجي رياست جي حدن ۾ خاطرخواهه توسيع ڪرڻ پئي چاهي.
سلاو آسٽريا ۽ هنگري ۾ گهڻي تعداد ۾ موجود هئا. جن سان سربيا اڪيلي سر ڦٻي نٿي سگهيو. تنهنڪري روس کان مدد طلبيائين، انهيءَ وچ ۾ 28 جون 1914ع تي آسٽريا جي حاڪم يعني آرچ ڊيوڪ فَرڊِينَنڊِ Ferdinand کي گولي هڻي ماريو ويو. انهيءَ جو الزام سربيا جي سربراهن تي لڳائي، آسٽريا ۽ هنگري سربيا سان جنگ جو اعلان ڪري ڇڏيو ته روس سربيا جي مدد لاءِ تيار ٿيڻ لڳو. چند ڏينهن پوءِ آسٽريا هنگريءَ جي حمايت ۾، جرمني ۽ روس سان جنگ جو اعلان ڪيو. جرمن اڳواڻن پنهنجي مخالفن سان جنگ ڪرڻ وارا منصوبا ۽ تياري اڳي ئي ڪري ڇڏي هئي. ترت ئي بعد ۾ روس جي حمايت ۽ مدد خاطر فرانس ۽ انگلينڊ به هن جنگ ۾ شامل ٿي ويا. سن 1915ع ۾ جرمنيءَ جي اڳواڻيءَ واري اتحاد ۾ شامل اٽلي، فرانس جي اڳواڻيءَ واري اتحاد ۾ اچي شامل ٿيو. ترڪي ۽ بلغاريه جا ملڪ وري جرمن اتحاد ۾ شامل ٿيا.
فرانس، روس، انگلينڊ ۽ اٽليءَ واري عسڪري اتحادين کي الائيڊ پاورس Allied Powers ۽ جرمني، آسٽريا، هنگري، ترڪي ۽ بلغاريه وارن عسڪري اتحادي ملڪن کي سينٽرل پاورس Central Powers ڪوٺڻ لڳا. اهڙيءَ ريت سربيا ۽ آسٽريا جي وچ ۾ سن 1914ع ۾ لڳندڙ جنگ هلندي هلندي پوري يورپ ۽ نيٺ عالمي لڙائيءَ جي صورت اختيار ڪئي ۽ انهيءَ کي پهرين عالمي جنگ سڏيو ويو. هيءَ جنگ يورپ مان وڌندي وچ اوڀر ۽ آفريڪا تائين پکڙجي وئي ۽ بحري لڙائي پوري دنيا ۾ ڦهلجي وئي.
هن لڙائي دوران شروعات ۾ الائيڊ پاورس جي ڀيٽ ۾سينٽرل پاورس کي وڌيڪ ڪاميابي حاصل ٿي، جرمن فوجن فرانس جي ڪافي علائقن تي قبضو ڪري ورتو هو. پر مجموعي طور ڪنهن به ڌر کي مڪمل ڪاميابي هن جنگ ۾ حاصل ڪا نه ٿي. ڪيترين ڳالهين ۾ هيءَ پهرين عالمي جنگ ماضيءَ وارين سمورين جنگين کان مختلف پڻ هئي. جهڙوڪ: دنيا ۾ پهريون ڀيرو مشين گن، هوائي جهازن ۽ آبدوزن جو استعمال هن جنگ ۾ ٿيو هو. تنهن کانسواءِ هن جنگ ۾ زهريليون گئسون پڻ هٿيار طور استعمال ڪيون ويون هيون. ماضيءَ ۾ سمورين جنگين جي ڀيٽ ۾ هن جنگ ۾ فوجين کان سواءِ عام شهري پڻ ڪئين لکن جي تعداد ۾ موت جو شڪار ٿيا.
هن جنگ هلندي سن 1917ع ۾ روس ۾ انقلاب آيو. بادشاهت ختم ٿي ۽ لينن جي اڳواڻيءَ ۾ سوشلسٽ حڪومت قائم ٿي. ملڪ جي سماجي، سياسي ۽ اقتصادي صورتحال سخت خراب هئڻ ۽ جنگ ۾ وڏي نقصان ٿيڻ ڪري، جرمنيءَ سان هڪ ٺاهه ڪرڻ سان روس جنگ کان ٻاهر نڪري ويو.
انهيءَ عرصي دوران الائيڊ ملڪن کي امداد پهچائيندڙ آمريڪي بحري جهازن کي جرمن آبدوز ڪشتين تارپيڊو وسيلي غرق ڪرڻ شروع ڪيو ۽ جڏهن هڪڙو آمريڪي بحري جهاز، جنهن تي امدادي سامان سان گڏ ڪجهه تعداد ۾ عام آمريڪي شهري به سوار هئا. تارپيڊو ڪري غرق ڪيو ويو ته آمريڪا الائيڊ پاورس پاران جرمنيءَ خلاف جنگ جو اعلان ڪيو. ۽ پنهنجا ويهه لک فوجي يورپ اماڻيا، يورپي فوجون سانده چار سال وڙهندي ٿڪجي پيون هيون. پر هي آمريڪي فوجون تازه دم ۽ تڪڙيون هيون. انهن جي عمل دخل سبب جنگ جو توازن سينٽرل پاورس جي خلاف ۽ الائيڊ پاورس جي حق ۾ تبديل ٿي ويو.
نتيجي طور 11 نومبر 1918ع تي جرمني ۽ سندن اتحادين جنگ بند ڪرڻ وارو ٺاهه ڪيو ۽ اها جنگ ختم ٿي. پهرين عالمي لڙائي جي خاتمي کان اڳ آمريڪي صدر وڊرو ولسن دنيا ۾ امن امان قائم ڪرڻ بابت چوڏهن نڪتن تي مشتمل هڪڙو منصوبو مرتب ڪيو هو. جرمنيءَ ۽ سندس اتحادين پڻ انهيءَ منصوبي جي آجيان ڪئي هئي. الائيڊ ملڪن سينٽرل ملڪن کان جنگ جو خرچ ۽ ڏنڊ ڀرائڻ گهريو. اهڙيءَ ريت جرمنيءَ جون آفريڪا ۾ قائم بيٺڪون انگلينڊ ۽ فرانس ورهائي کنيون. الائيڊ جي حامي جاپان جرمنيءَ جون پيسفڪ ۾ قائم ڪالونيون قبضي ڪيون. آسٽريا هنگريءَ کي ورهائي چار الڳ الڳ ملڪ قائم ڪيا ويا. هر هڪ آسٽريا، هنگري، ڪزيڪو سلوواڪيا ۽ يوگوسلاويا، جنگ ۾ شڪست خورده قوم ۽ ڌر طور جرمني الائيڊ پاورس سان هڪ معاهدو ڪيو. انهيءَ کي Treaty of Versailles يعني ”ورسيلز وارو معاهدو“ چئجي ٿو. انهيءَ معاهدي تحت جنگ ۾ ٿيل سمورو نقصان جرمنيءَ کي ڀرڻو هو ۽ پنهنجي فوج گهٽائڻي هئي. ۽ بحري فوج ختم ڪري ڇڏڻي هئي. نقصان جي تلافيءَ طور جرمنيءَ طرفان ڀريل رقم جو وڏو حصو فرانس کي مليو.
آمريڪي صدر وِلسن واري امن منصوبي تي گهڻو ڪري عمل ڪو نه ٿيو. البت انهيءَ جي هڪ نڪتي تي عمل ڪندي عالمي امن قائم رکڻ خاطر قومن جي هڪڙي تنظيم League of nations ]قومن جي جماعت[ تنظيم قائم ڪئي وئي. پر پنهنجي مخصوص فوج نه هئڻ سبب هي ادارو توقعات تي پورو لهي نه سگهيو ۽ ڪمزور رهيو. جنهن سبب خود آمريڪا به هن اداري ۾ ميمبر طور شامل ڪو نه ٿيو.
ورسيلز ٽريٽي تي جنوري 1919ع ۾ پئرس شهر کان ڪافي پري ورسيلز نالي ماڳ تي شاهي محل ۾ دستخط ڪيو ويو.
آمريڪا هن ۽ واسطيدار ٻين اهڙن معاهدن ٿيڻ ۾ خوش ڪو نه هو. مذڪوره معاهدن کان ترت پوءِ جنگ جون تباهه ڪاريون ظاهر ٿيون. بيلجيم ۽ فرانس جو اُتريون ڀاڱو مڪمل طور تباهه ٿي ويو هو. فرانس جا تقريباً سمورا ڪارخانا ۽ سڄو ريلوي نظام برباد ٿي ويو. هزارين فوجي اپاهج ۽ لکين بيروزگار بنجي ويا. جنگ ۾ ملوث سمورا ملڪ قرضن ۾ ڳچيءَ تائين غرق ٿي ويا.
جرمنيءَ ۾ بادشاهت ختم ڪري جمهوري نظام حڪومت قائم ڪيو ويو، جيڪو مسئلن جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي پيو. جرمن راءِ عام ورسيلز معاهدي جي خلاف ۽ سخت ناراض هئي. جڏهن ته جرمنيءَ جي معيشيت بلڪل تباهه هئي. قرضن سان گڏ جنگ جي چٽي، مطلب ته بلڪل تباهه حال هئي.
سن 1929ع ۾ عالمي معيشيت ۾ خرابي ۽ ٻاڙائي پيدا ٿي جنهن کي عام طور ڊپريشن Depression ڪوٺيو ويو. ٿيو هينئن ته هر هنڌ وڏي تعداد ۾ ڪارخانا بند ٿيڻ سبب لکين ماڻهون بيروزگاريءَ جو شڪار ٿي پيا. عالمي واپار ۾ اڌ کان وڌيڪ گهٽتائي ٿي وئي. دنيا جا تقريباً سمورا ملڪ هن مايوس ڪن صورتحل کان سخت بُري طرح متاثر ٿيا.
مذڪوره صورتحال جي پيش نظر ڪافي ملڪن ۾ جمهوريت بدران آمريتون قائم ٿيون. سندن سوچ موجب اسيمبلين ۾ گهڻا ماڻهو گهڻو وقت فضول بحث مباحثن ۾ وڃائين ٿا ۽ ترت گهربل پاليسيون يا اپاءُ اختيار نٿا ڪن. جنهنڪري رياست جو ڪاروبار خوش اسلوبيءَ سان نٿو هلي. انهيءَ جي ڀيٽ ۾ هڪ ماڻهو وقت سر ترت فيصلو ڪري مسئلا حل ڪري سگهي ٿو. اهڙي طرح 1922ع ۾ بينيٽو مسولينيءَ اٽليءَ ۾ ڊڪٽيٽرشپ قائم ڪري اولهه يورپ ۾ وري آمريت چالو ڪئي.
هن آمريت قائم ڪندي هڪ سياسي پارٽي فاشسٽ پارٽي جي حمايت حاصل ڪئي.
مَسولِيني پارٽيءَ سان واعدو ڪيو ته هو اٽليءَ کي عالمي طاقت بنائيندو. سن 1933ع ۾ ايڊولف هٽلر جرمنيءَ جو چانسلر چونڊيو ويو. هن پڻ ترت ئي جمهوري ادارا ختم ڪري خود مرد آهن ٿي ويٺو. پاڻ کي der Fuchrer يعني جرمنيءَ جو واحد ۽ حقيقي اڳواڻ سڏائڻ لڳو. هن کي پڻ هڪ سياسي تنظيم نيشنل سوشلسٽ پارٽي يا نازي پارٽيءَ جي حمايت حاصل هئي. مسولينيءَ وانگر هن پڻ پنهنجي ملڪ کي مضبوط ڪرڻ ۽ نئين سر فوج جي جوڙجڪ ڪرڻ جو عهد ڪيو. هٽلر ورسيلز معاهدي تان ڦري وڃڻ واري ڳالهه پڻ ڪئي هئي. هن ۽ سندس پارٽيءَ جرمنيءَ جي مسئلن جو سبب جرمن يهودين کي ڪوٺيو ۽ کين ظلم ۽ ستم جو نشانو بنايو. کانئن روزگار ۽ ڪافي شهري حقوق کسيا ويا. کين پنهنجي سڃاڻپ واسطي پيلي رنگ جو تارو (star) پنهنجي لباس تي چٽي نموني لڳائڻ جو حڪم ڪيو ويو. هٽلر ڪرستانن توڙي سندس مخالفن سان ظالماڻون رويو اختيار ڪيو.