سهڻي-2
(دنيا ته ساڻس انصاف ڪونه ڪيو پر راڳ کي شاباس هجي جنهن هن سان عدالت ڪئي ۽ توڏيء کي ديپڪ راڳ جي پنجن زالن مان هڪ زال قرار ڏنو.
مان راڳي ته ڪونه آهيان پر مونکي پڪ آهي ته ديپڪ راڳ ۾ وري توڏي راڳڻي خطرناڪ هوندي، ڳائڻ ۾ ڏکي هوندي ڇو ته توڏي پاڻ ڪا آسان عورت ڪونه هئي تنهنڪري سندس نالي سان منسوب راڳڻي وري ڪيئن ٿي آسان ۽ سولي ٿي سگهي؟
جيڪڏهن ڪنهن مرد کي هڪ کان وڌيڪ زالون هونديون آهن ته پوء انهن مان هڪ گهر جي وڏي هوندي آهي، جنهن جو عمر سان ڪو تعلق ڪونه هوندو آهي پر کيس مڙس جو قرب ٻين کان مڙئي سرس حاصل هوندو آهي ته اها زال “گهرڌياڻي” سڏبي آهي. مونکي پڪ آهي ته ديپڪ راڳ جي پنجن زالن مان گهر ڌياڻي توڏي ئي هوندي ۽ هجڻ به گهرجي).
زماني سهڻيء سان ڀلا پير ڪونه کنيا.
هن سان ناانصافي ٿيندي رهي ۽ هن باه جهڙيء زال کي پاڻيء جهڙو مڙس مليو.
دنيا جي باه پاڻيء سان وسامندي آهي پر عشق جي باه صرف ۽ صرف باه سان وسامندي آهي. اهو ئي عشق جو دستور آهي، اها ئي سندس ريت آهي.
هڪڙي ڳالهه هتي ٻي به سمجهڻ گهرجي ته عشق انساني سوچ کي ابتو ڪري ڏسڻ سيکاري ٿو. عشق جا سوين هزارين نالا آهن. هي دنيا جو واحد لقاء آهي جنهن کي جنهن به نالي سان سڏجي، پيو ٺهندو پيو سجندو.
ڪنهن موضوع تي ڳالهائيندي زبان نه ٿڪجي ته سمجهو اهو واحد،
دنيا جو نرالو ۽ سهڻو نالو عشق ئي هوندو.
............ڀلا دنيا جي پهرئين شاعر کان وٺي اڄ تائين جي هر شاعر پرين جي تعريف ڪئي آهي، اوهان ڪو ٿڪجندي ڏٺو آهي؟
ايران جي سعديء فرمايو؛
دفتر تمام شد، وبه پايان عمر
ما همچنان در اول وصف تو منده ايم.
(دفتر تمام ٿي ويا، ختم ٿي ويا
دفتر جو مطلب آهي، ڪاغذ، قلم، مس وغيره،
يعني ڪاغذ ختم ٿي ويا، قلم پورا ٿي ويا، مس پوري ٿي وئي
..............۽ عمر به اچي هاڻي آخري ڏاڪي تي آهي، اچي پني آهي، ڪو ٿورو وقت بچو آهي وڃي.......پر منهنجي سر جا سائين! اسان اوهان جي حسن جي تعريف جيڪا لکڻ شروع ڪئي هئي، بيان ڪرڻ جي شروعات ڪئي هئي، ان جي اڃان الف ب ۾ بيٺا آهيون).
هڪ ٻئي ايراني شهزادي شاعر حافظ شيرازي ( مان هن ايراني شهزادي جي مزار تي حاضري ڀري آهي، سندس مزار تي عاشقن کي ضرور وڃڻ گهرجي. جتي وڃي ملندڙ سڪون جو ذائقو نرالو ۽ نه ٻڌائي سگهڻ جهڙو آهي پر شرط اهو آهي ته اوهان جو حافظ جو ٿورو گهڻو مطالعو ٿيل هجي)
فرمايو آهي ته؛
“محبوب جو ادائون!،
ڪهڙي ادا؟
نشيلا نيڻ کڻي ڏسڻ جي ادا؟،
کلي ڳالهائڻ جي ادا؟
اشارن سان ڳالهائڻ جي ادا؟
هلڻ ۽ گهمڻ جي ادا؟
آخر ڪهڙين ادائن جو ذڪر ڪريان؟
اڃان ته ڪيتريون ئي ادائون اهڙيون آهن جن تي نالا ئي ڪونه رکيا ويا آهن”......
انسان چار ڪروڙ سالن کان اڄ تائين سوچيندو رهيو آهي.
هن وڏيون وڏيون ڪاميابيون ماڻيون آهن.
هن چنڊ تي قدم رکيا آهن.
هو قدرت جي ڪيترن رازن کي حقيقتن ۾ بدلائي چڪو آهي.
ستارا ۽ سياره هن لاء هاڻي آئينده جا پروگرام آهن.
اسٽيفن هاڪنگ چيو آهي ته جيڪو سفر هڪ نوري سال (نوري سال جو مطلب آهي ته روشنيء جي رفتار سان هڪ سال جو سفر (روشنيء جي رفتار هڪ لک ڇهاسي هزار ميل في سيڪنڊ آهي) ٽيهه هزار سالن ۾ ڪري سگهبو هو، منهنجي ( اسٽيفن هاڪنگ جي) ٿيوريء کان پوء اهو ٽيهه سالن ۾ ڪري سگهبو.
ڪمپيوٽر جي ايجاد هاڻي ڪا وڏي ڳالهه ڪونه رهي آهي.
هاڻي انسان جهاز جي ايجاد کي پراڻو ڪري چڪو....وغيره
پر پرين جي سڀني ادائن کي نالا ڏيئي ڪونه سگهيو آهي.
ان جو مطلب ته دنيا جو سڀ کان وڏو ڪم اهو آهي جيڪو ٿي ڪونه سگهيو آهي!!؟
ڀلا انسان اهو ڪم ڪري سگهندو؟
جواب اوهان پاڻ ڳوليو..........
جنهن جي تعريف لاء عمريون کپن،
جنهن جي ادائن تي نالا چار ڪروڙ سالن ۾ رکجي نه سگهيا ويا هجن.
جيڪو جيڪڏهن ملي ته ڪائنات جا سڀ رنگ نکري پون،
جنهن اڳيان ستارا، چنڊ، سج ماند ٿي وڃن،
کيس ڏسڻ لاء ٻه اکيون پوريون نه پون،
دل چوي ته سمورو جسم اک ٿي وڃي.
جنهن جي تعريف ڪجي ته لفظ ٿورا لڳن،
جنهن لاء ڪا تشبيهه ڳولجي ته ڳولهي نه سگهجي...........
..................۽ وري جيڪڏهن اهو نه ملي ته اکيون کسجي وڃن،
ديدون ڪم نه ڪن،
اکين ۾ موجود ڳوڙها ٿورا لڳن ان تي وهائڻ لاء
..... ته پوء،
اهو پرين به ته ڪا شيء هوندو؟
.........اچون ٿا پنهنجي موضوع تي،
لطيف سائين فرمائي ٿو،
توڏيء کي تعظيم ٻين سڀئان اڳري،
يعني توڏيء کي،
سهڻيء کي عشق جي تعظيم، (ان جي اندر ۾ عشق جي عزت، قدر، آداب)
(ڪنهن لاء ڪنهن جي اندر ۾ عزت، قدر، تعظيم تڏهن پيدا ٿيندي آهي جڏهن هن کي ان جي اهميت، قدر و قيمت جي مڪمل ڄاڻ هوندي آهي)
توڏي وٽ عشق جي ڄاڻ، سمجهه، قدر و قيمت، ٻين سڀني کان گهڻي آهي.
ڀلا ڪنهن کان؟
نسبت يا ڀيٽ ڪنهن سان؟
جيڪڏهن لطيف سائين ڀيٽي ٿو ته پوء ان جو مطلب اهو وٺڻ گهرجي ته هو سهڻيء کي پنهنجي ٻين سڀني هيروئن سان ڀيٽي ٿو.
سندس مطلب صاف ۽ واضع آهي ته سسئي، سورٺ، مومل، ليلا، نوري، مارئي کان وڌيڪ سهڻيء وٽ عشق جي ڄاڻ، سمجهه، قدر آهي.
اچو ته ٻيو شعر به پڙهون پوء گڏي وري ٿا معنى کي سمجهون؛
سياري سيء رات ۾ جا گهڙي وسندي مينهن،
هلو ته پڇون سهڻي، جا ڪر ڄاڻي نينهن،
جنهن کي راتو ڏينهن، ميهار ئي من ۾.
جيڪا عورت سياري جي رات ۾،
درياء مٿان بيٺي آهي،
ٿڌ تمام گهڻي آهي.
مٿان وري قهر اهو جو مينهن ٿو وسي،
(سياري جو مينهن ٿڌ کي ڪيترو وڌائيندو آهي، اها ڳالهه هر پڙهندڙ ڄاڻي ٿو، جنهن جي لاء وڌيڪ ڪونه ٿو لکجي)
اتي هڪ عورت درياء جي پاڻيء ۾ گهڙي ٿي.
هلو ته سهڻيء کان پڇون، جيڪا نينهن کي ڄاڻي ٿي.
جنهن کي ميهار ئي رات ڏينهن من ۾ وسي ٿو.
هاڻي اچو ته هڪ سوال جو جواب ڳولهيون.
اوهان ڪجهه دوست ميٿاميٽڪ جي هڪ حساب ۾ منجهي پيا آهيو. ڪنهن کان اهو حل ڪونه ٿو ٿئي.
اوهان سڀ دوست هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو ٿا، منجهيل آهيو. اتي هڪ دوست يا وڌيڪ دوست چون ٿا ته هي سوال/مسئلو هلو ته فلاڻي کان پڇون.
يا وري اوهين هڪ شعر جي معنى ۾ منجهيا ويٺا آهيو،
شعر لطيف سائين جو آهي،
سڀ دوست مٿي کي هٿ ڏيئي ويٺا آهيو.
هڪ دوست چوي ٿو ته هلو ته فلاڻي کان پڇون.
اوهان ٻڌايو ته ان دوست وٽ اوهين ڇو ٿا وڃون.....
اهو ان ڪري آهي ته اوهان جي نظر ۾ اهو اٿارٽي آهي،
اوهان کان وڌيڪ ان وٽ ڄاڻ آهي ميٿاميٽڪ جي،
اوهان کان وڌيڪ ڄاڻ آهي ان ٻئي دوست وٽ لطيف سائين جي.
تڏهن ئي ته اوهان سڀني جي انتخاب جي نظر ان تي پيئي.
......................ته پوء هاڻي اسان کي سمجهن گهرجي ته لطيف سائين عشق جي اٿارٽي سهڻيء کي ٿو سمجهي تڏهن ته سڀني سورمين، سسئي، مارئي، سورٺ، مومل، ليلا، نوريء کي وٺي ٿو هلي سهڻيء وٽ.
ڀلا هڪ قدم اڳتي وڌو ته ڏسون شاعر اسان تي پنهنجي راء زوريء ٿو مڙهي يا وٽس ڪو پس منظر به آهي.
ڪي دليل به آهن ان وٽ؟
سسئيء جو پنهوء سان نڪاح ٿيو هو.
هو سندس مڙس هو،
هوء وڏي واڪي چئي پئي سگهي ته؛
ماء وهاڻو وار، کڻ پٿراڻي پنهنجي
جيڪي ڏنئه ڏيج ۾ سو سڀو ئي سار،
وڃان ٿي وڻڪار، ڏٺم پير پنهونء جو.
هوء نڪري پيئي علي الاعلان.
سڀني کيس ڏٺو،
پنهنجي حق ڏانهن ويندي.
ڪو گناه ڪونه هو هن سماج ۾.
( ڪا عورت ٻئي شهر گهمڻ خاطر، ڪنهن ڪم سانگي، ڪنهن شاديء ۾ شرڪت لاء پنهنجي مڙس سان ويئي. ان جي هر ساهيڙي چوندي، هر ان جو گهر ڀاتي چوندو...فلاڻي پنهنجي مڙس سان ويئي آهي.....سماج اهو سوال ڪونه ڪندو ته هو پاڻ ۾ ڪيترا ٺهيل آهن؟
هڪ ٻئي کي دل و جان سان قبول ڪيو اٿن يا صرف رسم مطابق/ جڳ کي ڏيکارڻ خاطر قبول ڪيو اٿن؟
................ پر جيئن ته هن بڇڙي سماج جي رسم آهي،
هن رشتي تي تصديقي مهر لڳل آهي تنهنڪري ڪنهن کي به هن جي وڃڻ تي اعتراض ڪونه هوندو.
(مولانا شبلي نعماني سيرت مبارڪ جي جلدن ۾ لکيو آهي ته هن ڪائنات جي سڀ کان خوبصورت انسان ۽ هن ڪائنات جي سڀ کان خوب سيرت انسان محمد ڪريم جن جڏهن پنهنجي نياڻي (جيڪا دنيا جي سڀني عورتن جي سردار آهي) جي شادي حضرت علي سائين جن سان ڪرائڻ جو فيصلو ڪيو، تڏهن بي بي سانئڻ کان سندن مرضي پڇي هئائون.
..... پر اسان وٽ نرالو طريقو آهي؛
ڄڃ لٿي آهي، عورتون سهرا پيون ڳائين، ٻاهر دهل پيا وڄن،
مرد عورتون پيا نچن، ماني پيئي هلي،
چوطرف گهما گهمي آهي،
ڪي مرد اٿن ٿا،
جن کي سمجهايو وڃي ٿو ته هيئن پڇڻو آهي ڪنوار کان....... هن پوزيشن ۾ ڪهڙي ڪنوار “نه” ڪندي؟ وڌيڪ هن سين جي ڄاڻ هر پڙهندڙ کي آهي پاڻ ئي ان تي سوچين ته اهو جسٽيفائيڊ آهي؟ )
ان جي مقابلي ۾ جيڪڏهن ڪنهن ڳوٺ مان، ڪنهن شهر مان هڪ ڇوڪري پنهنجي دل گهرئي سان،
پنهنجي ڪنهن من گهرئي مشتاق سان،
نڪري ويئي ته چئبو ته هوء ڀڄي ويئي.
اها ڳالهه کلي عام ڪونه پر ڪنن ۾ ٿيندي.
......... ڇو ته، ڀلي هوء هن سان ۽ هو هن سان سر جي سانگي جيترو پيار ڪندو هجي. سندن روح هڪ هجي جسم ٻه هجن پر جيئن ته هن تي سماج جو ٺپو ناهي لڳل تنهنڪري اهو عمل پسند ڪونه ڪيو ويندو ۽ پيو ڪي زمانا ڳائبو).
سماج ڇا آهي؟
لطيف سائين چيو؛
اک الٽي ڌار. ابتو وهه عام کان،
لوڪ لهوارو وهي، تون اونچو وهه اوڀار.....................
اک ڏسڻ جو ڪم ڪندي آهي.
اک اهو سڀ ڏسي دماغ تائين پهچائيندي آهي فيصلو دماغ کي ئي ڪرڻو هوندو آهي. اک سڌو ڏسندي ته دماغ سڌو فيصلو ڪندو، اک الٽو ڏسندي ته دماغ اهڙو ئي فيصلو ڪندو.
آخر لطيف سائين اهو ڇو ٿو چوي ته اک کي الٽو رک؟
جواب آهي ته سماج خود الٽو آهي جيڪڏهن ابتي شيء کي ابتو ڏسبو ته اهو سبتو نظر ايندو.
( شو مين آف دي ملينيم قرار ڏنل راج ڪپور هڪ فلم ٺاهيو هو، نالو هوس شري چار سو بيس، ان ۾ هو سمنڊ ڪناري ابتو ٿي هيڏانهن هوڏانهن نهاري رهيو هو. ڪنهن پڇيس ته هي ڇا پيو ٿو ڪرين؟ وراڻيائين، دنيا ابتي آهي، ابتو ٿي ڏسانس ٿو ته من به سڌي نظر اچي).
لطيف سائين انتهائي سوچ سمجهه کان پوء اهو فيصلو صادر ڪري ٿو ته ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته سماج ابتو آهي، ان تي بحث کي هو اجايو ٿو سمجهي.
سماج جي بڇڙائپ جو کيس ڀلي ڀت اندازو آهي.
هو سماجي نفسيات ۽ سماجي تاريخ جو وڏو ڄاڻو آهي.
هو سمجهي ٿو ته ڪنهن جي ڄم کان واقف هجڻ کان پوء ان جا ڏند ڏسڻ جو ڪو فائدو ڪونهي هوندو. هو سماج جو ڪو دليل ٻڌڻ لاء تيار ڪونهي. تنهنڪري چوي ٿو ته تون سماج جي هر عمل کي الٽو ٿي ڏسندو ڪر،
................نتيجي ۾ تون سماج جي سچي تصوير ڏسي سگهندين ۽ ان سموري عمل جو آخري رزلٽ اهو بيهندو جو سماج سڌو ٿي ويندو.........
يوناني ڏاهپن جي سنڌوء جيتري وڏي وهڪري رکندڙ ارسطوء کان جڏهن پڇيو ويو ته اوهان جي ڏاهپن جو ڪو انداز ڪونهي، ڇوليون هڻندڙ سمنڊ آهي اها ڏاهپ.
مهرباني ڪري اهو ته ٻڌايو ته اوهان اهو سڀ ڪٿان سکيو؟
جواب ڏنائين مون اهو سڀ جاهلن کان سکيو آهي.
جاهلن کان؟
ها! جاهلن کان،
جيئن جاهل ڪندا آهن مان ائين نه ڪندو آهيان،
ان جي ابتڙ ڪندو آهيان.
هاڻي لڳي ٿو ڳالهه سمجهڻ ۾ آساني ٿيندي ته لطيف سائين ڪيترو سماجي نفسيات جو پارکو هو.
هاڻي اچون ٿا پنهنجي ان سوال تي ته سماج ڇا آهي؟
سماج گهڻو ڪري گندين رسمن جو مجموعو هوندو آهي ان ڪري سماج جا قانون ٽوڙڻ وڏي ۾ وڏي عبادت آهي. سڀ ئي نبي سڳورا اصل ۾ پنهنجي وقت جي گندين رسمن جا وڏا باغي هئا انهن اهي سماجي آئين ٽوڙي اهڙا نظام پئي ٺاهڻ چاهيا
جتي ڪا سماجي ناانصافي نه هجي.
جتي ڪنهن سان ڪا زيادتي نه ٿئي.
جتي رڳو عدل ۽ انصاف هجي، برابري هجي..........
تنهنڪري بغاوت ئي اصل عبادت آهي جيڪا سماج جي آنڊن ۾ وڪڙ وجهي سندس ساه منجهائي، ماري ٻيو نئون سماج جوڙيندي آهي.
(سونهن ۽ سوڀيا جي ملڪ، شاعريء جي سرزمين ايران جي هڪ ٻئي وڏي شاعر عمر خيام (يورپ وارن ايراني شاعري کي سنهري اکرن (نالي ماتر ڪونه، ڪنهن چوڻيء جي حساب ۾ ڪونه، حقيقت ۾ سنهري لفظن سان پاڻ وٽ محفوظ ڪيو آهي) فريايو آهي ته،
جيڪڏهن منهنجو وس پڄي ته،
منهنجي دل جي تمنا آهي ته،
دنيا جي گولي کي کڻي ڪنهن جبل سان هڻان، جيئن پرزا پرزا ٿي وڃي
۽ پوء.............
هڪ نئون جهان جوڙيان،
هڪ نئون گولو جوڙيان،
جتي ڪوبه ڪنهن سان ناانصافي نه ڪري سگهي،
ڪو ظلم نه ڪري سگهي..................)
هاڻي اچون ٿا مٿين بحث تي؛
سسئيء جو پنهونء سان نڪاح هو ۽ هوء چئي پئي سگهي ۽ هن چيو ته مون کي پنهل ڏانهن وڃڻ ڏيو....
ٻي ڳالهه ته سسئيء کي سامهون موت ايترو ويجهو نظر نه ايندڙ هو.
..........بيهو، صبر سان ان ڳالهه کي پڙهو يڪدم رد نه ڪريو.
پنهونء جي وڃڻ کان پوء جڏهن سسئيء کي خبر پيئي ۽ هوء نڪري پئي ان کي ڳولهڻ ۽ هٿ ڪرڻ.
تنهن وقت ڇا هن کي خبر هئي ته هوء اسي ميل پنڌ ڪندي،
............پوء به پنهل نه ملندو!!
............ ۽ پوء ڇا ڇا ٿيندو؟.
ٺيڪ آهي، اوهان جي ڳالهه به ته ڇا اها وڏي ڳالهه ناهي ته هوء ان پنڌ تي نڪتي جنهن جي هوء واقف ڪونه هئي پر هن کي پنهنجو موت، پنهنجو وجودي خاتمو گهڻو پري نظر آيو هوندو؟............
جواب ۾ شايد اوهان مون سان متفق هجو ته ها اهو پري نظر يا نه نظر آيو هوندو پنهنجي گهران نڪرڻ وقت...........
ڀلا پرينء جي ڪڍ ويندي ڪنهن جو موت ڏانهن خيال به ويندو؟..........
مارئيء جو ساه ٻوساٽبو هوندو محل ۾،
هوء کليل فضا جي هريل هئي.
هوء ويڙهيچن ۾ زندگي گذارڻ جي عادي هئي.
هن جو رشتو مارن سان الست بربڪم جي وقت کان هو
هن جو پيچ مارن سان سنهي سئي سبيل هو.
تڏهن ئي ته هن جي ساه مان هڪ لمحو به نه نڪتا اهي مارو.
اهو رشتو ليگل هو،
هوء کيت جي مڱيندي هئي
ميرو ئي محبوب (کيت) پر هن لاء چنڊ ستارن کان وڌيڪ چمڪندڙ هو.
مارئيء جو رشتو کيت ۽ مارن سان ليگل هو.
سماج جي مهر لڳل هو،
هوء وڏي وات چئي پيئي سگهي ۽ هن چيو ته؛
ڪيم مهاڙ ملير ڏي مٿي ڪوٽ چڙهي،
نت نهاري ڏيهه ڏي، ڳوڙها پيم ڳڙي،
لڱي ڪوڪ قلب مان منجهان روح رڙي،
ويڙهيچن وري، ڪر نه لڌي ڪڏهين.
ان مارئي کي هڪ بادشاه کڻي آيو ۽ هن کي شاديء جي آڇ ڪيائين. (بادشاه قيد ڪيل مارئيء کان هزار دفعا ڏاڍو هو، هو چاهي ها ته گهڻو ڪجهه ڪري پئي سگهيو پر هن ائين ڪونه ڪيو)......
ڪٿي به مارئيء کي سامهون موت نظر نه آيو.
نوري هڪ من موهڻي ڇوڪري هئي جيڪا ڪينجهر ڪناري رهندي هئي سندس مائٽ مهاڻا هئا، مڇيون ماري گذارو ڪندڙ هئا.
هڪ سمو حڪمران هن تي عاشق ٿي پيو.
هن ان جي مائٽن کان سڱ گهريو جيڪو هنن خوشيء سان قبول ڪيو.
هنن جي شادي ٿي، سماجي ٺپي کان پوء هنن جو رشتو قانوني بڻجي ويو.
جنهن لاء هنن ٻنهي مان ڪنهن هڪ يا ٻنهي چئي پئي سگهيو ته؛
لڳي اتر واء، ڪينجهر هندورو ٿئي.
سورٺ جو معاملو ٻيو آهي.
هڪ چارڻ اچي ٿو.
هو چنگ چوري ٿو،
سورٺ جو ور ان جي چنگ تي عاشق ٿي پوي ٿو.
سندس زبان مان بي اختيار نڪري ٿو گهُر جيڪي گهرڻو هجيئي.
ٻيو نه مڱي مور...........، اوهان جو سر کپي.....
سورٺ جي ڪيفيت ڪهڙي هوندي؟
اها بيان ڪرڻ کان ٻاهر آهي.
اها پنهنجي ور جو سر ڪيئن بچائي جو بادشاهي اقرار آهي ضرور پورو ڪرڻو آهي.
هن عورت جي ڪيفيت بيان کان ٻاهر آهي پر ڪا آزمائش اهڙي هجي جنهن مان هوء گذري، ائين ڪونه هو.
هن جو رشتو راء ڏياچ سان قانوني هو جنهن جو اظهار هوء وڏي واڪي ڪري پيئي سگهي....................سماجي ٺپو لڳل رشتو هو.
ليلا چنيسر جي زال هئي.
هن جو رشتو به قانوني هو ۽ سماجي ٺپي وارو هو.
ليلا کان هڪ غلطي ٿي هن هڪ هار تي هرکي کڻي هڪ عرض قبول ڪيو ان هار جي مالڪياڻيء جو.
ڪونروء نالي هڪ شهزادي جيڪا اڪن شڪن هئي چنيسر تي، تنهن ليلا کي چيو ته هي هار جنهن تي تون چري ٿي ويئي آهين اهو تنهنجو ٿي سگهي ٿو جيڪڏهن تون پنهنجو ڪانڌ مونکي هڪ رات لاء ڏئين.
ليلا ائين ڪيو جنهن جي چنيسر کي خبر پيئي ۽ هو ليلا تي ڪاوڙيو.
ليلا جي ڏک ۾ به گهڻي گهرائي آهي پر
هوء اهي سڀ ڳالهيون ڪنهن سان سلي سگهي ٿي.
هوء چئي سگهي ٿي ته؛
وڏيري هياس چنيسر جي راڄ ۾
دهلين دمامين نڪرئين، ٿي پل پل پڇياس
مڙس هارائڻ ۽ هٿان وڃائڻ ڏاڍو ڏکيو آهي،
دنيا هارائڻ برابر آهي،
اهو تصور ئي دل ڏاريندڙ آهي ته، هاڻي هوء راڻي نه هوندي!؟
اهو سور ڪنهن طور تي تارازيء ۾ توري ڪونه ٿو سگهجي.
پر اها ڳالهه هوء ڪري پئي سگهي،
اهو سور سلي پئي سگهي
............ان کان سواء ليلا کي ڪنهن به طور موت اکئين نظر ڪونه آيو هو.
گلاب جي گلن جهڙا ويس ڍڪيندڙ،
پانن جي پنن جهڙيون شالون اوڙهيندڙ،
پنهنجي سدا جوان،
سدا حيات،
حيات بخشيندڙ،
عطر جي شيشيء جهڙي...
بت تي عطر اوتيندڙ،
گهڻا گهائيندڙ گجري،
من موهڻي مومل
......................ڪيئي امتحانن ۾ پاس ٿيڻ کان پوء مينڌري کي پنهنجي دل ڏني.
مومل پوء ان جي نڪاحي ٿي،
پنهنجي رشتي کي قانوني حيثيت ڏني،
سماجي ٺپو لڳرائي چڪي،
هوء چئي پئي سگهي ۽ هن چيو ته؛
ڏيئا تيل ڦليل جا، ٻاريم تائين ٻانگ،
ڍولو ڍٽ رهائيو، ڪنهن سٽاڻي سانگ،
چانگي چڙهي آء تون، لال ورائي لانگ،
ڪوڙئين ڀتين ڪانگ، اڏايم اچيج تون.
مومل جو امتحان ڏاڍو ڏکيو آهي،
آخر ۾ جڏهن هن جي هڪ به نه ٻڌي، سندس دل کي قابو ڪندڙ راڻي.
تڏهن هن هڪ مچ ٻارايو
ان ۾ ڌوڪي پيئي ۽ عشق جي آگ ۾ پتنگ جيئن پچي ويئي.
موت سان اک اک ۾ ملائي ڏسڻ جو تجربو مومل کي مٿاهون ڪري ٿو،
باه ۾ سڙي مرڻ جو موت،
لڱ ڪانڊاريندڙ موت،
(اهو منظر ڇا هوندو،
جڏهن هڪ وڏو مچ تيار ٿيو هوندو،
اهو سڀ هن اڪيلي سر ڪونه ڪيو هوندو،
ان جي اوڙاه ۾ ڌوڪڻ وقت ڪيئي هي موتمار منظر ڏسڻ لاء موجود هوندا،
سومل هوندي،
ناتر هوندي،
ساهيڙيون هونديون،
ٻانهيون هونديون،
نوڪراڻيون هونديون،
.........................مومل آخري نظر سڀني تي وڌي هوندي،
سڀني آخري نظر مومل جي باه جي ڄڀن جي اولڙي ۾ ڳاڙهونو، لهندڙ سج جهڙو، خوبصورت منهن ڏٺو هوندو................!!!؟؟؟)
مقابلي واري امتحان ۾ ويهاري ٿو پر کٽائڻ جي پوزيشن عطا ڪونه ٿو ڪري
.................جو اها سڀ کان آخر جي ڳالهه آهي.
ان کان اڳ اها صورتحال ڪونه پيدا ٿي هئي.
سهڻيء جي نرالي پوزيشن آهي سڀني کان.
هڪ ته هوء شادي ٿيل هئي (هتي هڪ ننڍڙي ڳالهه سمجهندا هلون ته اسان وٽ ڇڙو هجڻ وقت ڪنهن سان نينهن لڳائڻ ايڏو گناه ناهي ليکبو جيترو شاديء کان پوء اهڙا عمل ڪرڻ. فرض ڪريو ته ڪو شادي ٿيل مرد/عورت ڪنهن سان لنو لائي ٿو ته امالڪ جيڪو مهڻو ملندو اهو اهو هوندو “شادي ٿيل اٿس، پوء به نه مڙيو/نه مڙي. اڃان اڳتي ته جيڪڏهن ڪو پٽ پوٽن، ڏوهٽن وارو/واري ڪو اهڙو ڪم ڪندو/ڪندي ته ان کي مهڻي کان مٿي لفظ چيا ويندا....“شرم ڪونه ٿو اچيس، پٽڻ/پوٽن وارو/واري ٿي ڪري اهڙا ڪم ٿو/ٿي ڪري) ۽ پنهنجي مڙس سان رهاڻيون ڪرڻ بجاء ڪنهن ڌارئي ماڻهوء سان لنو لڳائيندڙ هئي.
اهو رشتو قانوني ڪونه هو.
سماج جو ٺپو لڳل ڪونه هو.
سهڻيء سان جيڪو وڏو قهر هو اهو اهو ته هوء ڪنهن سان پنهنجي نينهن جو ذڪر به ڪونه پئي ڪري سگهي.
ڪا امڙ،
ڪا ڀيڻ،
ڪا ساهيڙي (شاديء کان پوء عورت ساهرن ويندي آهي. هوء پنهنجا سڀ خوني رشتا ۽ ننڍي هوندي جون رازدار ساهيڙيون اتي ئي ڇڏي ايندي آهي).
اچو هن عاشق عورت جي ڏکن کي تورڻ جي ڪوشش ڪريون.
سهڻي به جڏهن سماج جي ڏنل تحفي (مڙس ڏم) جي گهر آئي هوندي ته؛
اهو گهر نئون،
نوان ڀاتي،
گهوٽ جي امڙ (سس، جيڪو ازلي دشمن رشتو آهي ڪنهن به ننهن جو) نڻان (ازلي دشمن/ساڙ ڪندڙ پنهنجي ڀاڄائيء سان ۽ وري سس به پنهنجي ڌيء جي طرفدار)
باقي بچين ٿيون ساهيڙيون.
..............اهي ته پيڪئين ئي رهيون. هتي نئين سر، جيسين ڪا رازدار ٿئي.
هڪ هڪ مان ڳالهه ليڪ آئوٽ ٿيڻ جو خوف،
هڪ هڪ مان نڻان يا سس سان ڳالهه ڪرڻ جو خوف.
وري جيسيتائين نون مٽن مائٽن جي سڃاڻ ٿئي....................
تڏهن ته لطيف سائين هن جي نه ڳالهائي سگهندڙ پوزيشن کي واضع ڪيو ۽ هي شعر چيو؛
وڇين سين ويٺي سور وياڇي سهڻي
آن ڪا ٿي ڏيٺي، مينهن جي ميهار سين.
نئون گهر نئون ماحول،
جيسين ڪا خبر پوي ته گهر جي ڀاتين جي سمهڻ، اٿڻ جو ٽائيم ڪهڙو آهي؟ (تنهن وقت توڙي جو سڀڪو سج لٿي سان ئي سمهي رهندو هو پر هر انسان هڪ جهڙو هوندي به جيئن مختلف آهن تئين ئي سندن عادتون هڪ جهڙيون هوندي به هڪ جهڙيون ڪونه هونديون آهن. هر گهر جي روٽين پنهنجي پنهنجي هوندي آهي)
ڪهڙو ڀاتي پيشاب وغيره لاء ڪڏهن ٿو اٿي.
هي ڳالهه شاهجهان جي وقت جي آهي.
يعني سترهين صدي.
ان وقت شهر يا ڳوٺ ڪي وڏين آبادين وارا ڪونه هئا.
سهڻيء جو گهر به ڪو شهر ۾ ڪونه هو.
ان وقت اڃان دريائن تي بندن ٻڌڻ جو رواج ڪونه پيو هو.
اچو ته سين ڏسون؛
(سهڻي ۽ ميهار جي گهرن جي لوڪيشن)
درياء جي پرين ڀر ميهار ويٺو آهي،
درياء ٽپي ان سان ملڻ وڃڻو آهي.
ميهار جو گهر اتي ڪونه هو، هو عارضي آستانو اڏي ويٺل هو. اهو امڪان قوي آهي ته هو عين درياء جي ڪناري تي دونهين دکائي ويٺو هجي يا پنهنجي لوڪيشن دريائي وهڪري مطابق ٿوري گهڻي بدلائيندو رهندو هجي......
سهڻيء جو گهر آهي،
پيء ماء آهن،
سهراڻو گهر آهي،
مڙس واري گهر ۾ رهي ٿي،
اهو گهر پڪ سان ڪنهن ننڍڙي ئي سهي پر ڳوٺ ۾ هوندو.
اهو ڳوٺ جنهن ۾ گهرن جي لوڪيشن دريائي وهڪري سان تڪڙي بدلائي ڪونه سگهبي هوندي.
دريائن تي بندن ٻڌڻ جو رواج اڃان ڪونه پيو هو.
دريائن تي بيراجون اڏڻ جو رواج به ڪونه هو.
سموري ڳالهه جو مطلب ته درياء مست ٿي، آزاد ٿي وهندڙ هئا.
اهو دور (ٿورو ڪي گهڻو) اسان به ڏٺو،
دريائي وهڪرن جو سڪڻ ناممڪن ڳالهه لڳندي هئي. وڏا وڏا غوراب ڪاٺيون يا ٻيو سامان کڻي هڪ شهر کان ٻئي شهر ويندا هئا.
گهڻو ڪري ڪچي ۾ ٿيندڙ هنداڻا يا گدرا (ٻيو اناج وغيره) ٻيڙين رستي سکر يا ٻين شهرن ڏانهن ويندا هئا، سکر جي بندر تان ٻيڙين مان لهندي اهي منظر اسين پاڻ اکئين ڏسي چڪا آهيون. دريائي وهڪرن جون ڳالهيون عشقيه انداز ۾ ڳائبيون هيون. دريائي وهڪرن جا داستان پيا دهرائبا هئا.
هي قصو ته تمام گهڻو اڳ جو آهي ان وقت موٽر گاڏيون ايجاد ڪونه ٿيون هيون. سموري آمدورفت، واپار جو دارومدار ٻيڙين ۽ غورابن تي هو.
جڏهن درياء تي بند نه هئا تڏهن دريائن جي ڪا به حد مقرر ڪونه هئي
ظاهر آهي ته سهڻي درياء جي ڪپ تي کٽ وجهي ستل ڪونه هوندي.
اها پنهنجي گهر هوندي.
اها اٿي ٿي.
هيڏي هوڏي نهاري ٿي.
(منهنجي عمر هن وقت سٺ سال آهي، اسان پنهنجي زندگيء ۾ ئي ڏٺوسين ته ڪنهن ڪنهن گهر ۾ ماچيس هوندو هو نه ته گهر ۾ اڱر (ٽانڊا) پيو دکندو هو جنهن ۾ ڪجهه ڪاٺيون، سڪل ڇيڻا وجهي پيون ڦوڪون ڏيئي باه کي مچائبو هو.
ڪيتريون ئي عورتون وري پاڙي جي گهرن مان اڱر کڻڻ لاء اينديون هيون.
رات جو روشني ڪرڻ لاء واحد ذريعو ڏيئو هو جيڪو به ڪنهن ڏياٽيء ۾ رکيو ويندو هو ۽ جيڪڏهن ڪو هوا جو جهلڪو آيو ته وسامي ويندو هو جنهن کي ٻيهر ٻارڻ لاء وري باه جو ٻيهر ٻارڻ ضروري هو) (اها اسان کان اڳ جي ڳالهه آهي، اسان وقت لالٽين بتيون، ننڍيون چمني بتيون (بغير شيشي جي) هونديون هيون).
روشني به ڪا ڪونه هوندي.....ڪا اسٽريٽ لائيٽ، ڪنهن گهر ۾ ٻرندڙ بتيء جي رفليڪشن!
بس چنڊ جي چانڊاڻ يا ستارن جي سهائي
هيء عورت گهران نڪتي آهي.
ڳوٺ کان اچي درياء جي ڪنڌيء تي پهچي ٿي.
(منهنجي اندازي مطابق اهو مفاصلو گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڪلوميٽر کان مٿي هوندو)
درياء جي ڪناري ان وقت (ڪٿي ڪٿي اڃان تائين) تمام گهاٽا جهنگ هوندا هئا. (جنهن جو مفاصلو به گهٽ ۾ گهٽ اڌ ميل پڪ سان هوندو.
جن ۾ خوفناڪ جانور رهندا هئا. (اهي منظر اسان پاڻ ڏٺا آهن)
رات جو پاڻيء جو خوف پل پل موت جا منظر پيش ڪندڙ هوندو.
ڀلي ڪو ڪيترو به تارو هجي.
رات جو وهڪرن جي ور چڙهڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.
هن سموري سين کي اکيون بند ڪري تصور ته ڪريون مهرباني ڪري؛
ڪاري رات آهي،
درياء سامهون،
ان ۾ موجود جانورن جو لڱ ڪانڊاريندڙ تصور،
پويان ڪنهن جي جاڳڻ جو خوف،
ٿڌو پاڻي،
سيء،
هلڪي هوا گهلندڙ،
جسم ڏڪندڙ يعني گهر کان ميهر تائين پهچڻ لاء ويندي ويندي قدم قدم تي موت.... .........................هاڻي اکيون کوليو ۽ ٻڌايو ته لطيف سائين صحيح هو يا ان پنهنجي راء اسان مٿان مڙهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
هڪ سوال ٻيو به؛
آخر لطيف سهڻيء جو طرفدار ڇو آهي؟
ڇا لطيف سائين کي مذهبي راهبن جي فتوائن جو خوف ڪونه هو
(اوهان کي خبر آهي؟
اهو دور اورنگزيب جو هو ۽ قهري دور هو. اهو ماڻهو جنهن پنهنجي پيء کي قيد ڪيو. هن چيس ته مان هت ڇا ڪريان مونکي ٻار ئي ڏيو ته مان انهن کي پڙهايان ته شهانشاه پٽ، پيء کي جواب ڏنو ته تومنجهان اڃان حڪمرانيء جي هوس ناهي ويئي؟ تون ٻارن کي پڙهائڻ جي بهاني انهن تي حڪمراني ڪرڻ چاهين ٿو!!؟؟...
هن پٽ (اورنگزيب) پنهنجي ٽن ڀائرن (دارا، شجاع ۽ مراد) کي انتهائي مڪاريء سان مختلف اذيتن سان مارايو هو.
هن پنهنجي شاعر ۽ عاشق ڌيء کي سزا ڏياري) وغيره
اهو بحث اسين اڳ ئي ڪري آيا آهيون ته هي يعني لطيف سائين وڏو باغي هو.
هن پنهنجي سماج کي الٽيء اک سان ڏٺو هو.
هن چيو شادي ٻن جسمن جو ميلاپ ڪونهي.
شادي ڀري ڄڃ ۾ ڇوڪريء جو پنهنجي پيء ماء جي بدناميء جي خوف کان “ها” ڪرڻ صرف ۽ صرف “حالتن سان سمجهوتو” آهي.
امڙ ۽ بابا سائين جي محبت ۾ انهن جي عزت خاطر خودڪشي ڪرڻي آهي،
ماٺ آهي،
سرينڊر ناهي.
ويڙه جي خاتمي جو اعلان ناهي،
سيز فائر آهي پر ويڙه جي ڪُلهي بدلائڻ آهي.
هوء اندر جي نفرت کي دٻائي ٿي، ختم نه ٿي ڪري، هن جي محبت جو ڏيئو ٻرندو رهي ٿو،
جنهن جي صرف وَٽِ پوئتي ڪري ڇڏي ٿي هوء.........
......پوء جڏهن وري اهو ساه جو سينگار سامهون اچي ٿو تڏهن هوء اها ڏيئي جي وٽ اڳتي سوري ٿي،
قرب جي ڪوٺي وري روشن ٿي پوي ٿي.
ستل امنگون وري جاڳي پون ٿيون.
(دنيا ۾ هن موضوع تي تمام گهڻا ڪتاب/ناول لکيا ويا آهن ته عورت پنهنجو پهريون پيار ڪڏهن ناهي وساري سگهندي. ڪيترائي فلم ٺهيا آهن هن موضوع تي)
لطيف سائين چوي ٿو ته،
فلاڻو پٽ فلاڻي جو،
فلاڻي ڌيء فلاڻي جي،
زباني قبوليت ڪا معنى ڪونه ٿي رکي پر دل چوي پوء آهي اصل ڳالهه.
(مذهبي طور به ايمان جي صورتن ۾ چيل آهي ته “ اقرارم باللسان، و تصديق بالقلب” “مون زبان سان به اقرار ڪيو ۽ ان جي تصديق دل سان ڪئي”)
مذهبي اقرار لاء به زبان صرف ها ڪري ته اها قبول ڪونهي
جيسيتائين دل زبان جي ڳالهه کي تصديق نه ڪري.
هتي هڪ ننڍڙي ڳالهه به چڱي طرح سمجهڻ جي ضرورت آهي.
ڳالهه ڪئي ويئي آهي زبان جي ڳالهه کي دل پاران تصديق جي،
نه ڪي دل جي ڳالهه جي تصديق زبان پاران.
اها ڳالهه تمام وڏي آهي، ڏه دفعا پڙهي، نوٽ ڪري، غور و ويچار ڪري، پوء اڳتي وڌو.
اڄوڪو هي مقابلو ٻن پوائنٽس،
ٻن مقرر ڪيل آڌارن تي ڪيو ويو هو؛
پهريون اهو ته اها هيروئن پنهنجي ڳالهه،
پنهنجو ڏک،
پنهنجو درد،
پنهنجي پيڙا،
پاڻ سان ٿيل وارتا،
پاڻ سان ٿيل قهر کي عام ماڻهن، ماء، ڀيڻ ساهيڙين سان ڪرڻ/سلڻ لاء ڪيتري “کليل” هئي يعني ان جي مٿان ڪيتريون پابنديون هيون.
(ڏک جو هجڻ عذاب آهي،
ڏک سور جو ٻئي سان سلي نه سگهڻ تمام وڏو قهر آهي.
سور نه سلي سگهجي (تصور ڪري ڏسو)
اهو آيل عذاب کي اندر ۾ ولوڙي اندر کي ڳاري ڇڏيندڙ ٿئي ٿو،
اهو به پيار جو سور، محبت جو درد!!! ). قيامت ڪا ٻي ڪونه ٿيندي.
ٻيو اهو ته اها هيروئن پنهنجي موت کي پنهنجي زندگيء ۾ ڪيترو ويجهو کان ڏسندي آئي آهي.
يعني پهريون قدم قدم تي،
ٻيون ڪڏهن ڪڏهن
ٽيون پوري زندگيء ۾ هڪ دفعو؟
هن ۾ به سهڻي اڳتي آهي. هن جون مارڪون سڀني کان وڌيڪ آهن.
پهرئين پوزيشن واري آهي هيء موت جا خطرا کڻي پرينء سان رهاڻيون رچائيندڙ باغي عورت.
............سهڻي قدم قدم تي موت ڏسندي رهي آهي
تنهنڪري باغي قسم جي هن امپائر...........
بيهو بيهو.
(سوال آهي ته هن کي امپائر ڪنهن ڪيو آهي؟
هي امپائر جي لائق آهي؟؟؟
امپائر ڪير ٿيندو آهي؟
ڪرڪيٽ جو امپائر فوٽبال کيڏندڙ رانديگر، فوٽ بال جي سٺي ڄاڻ رکندڙ ٿي سگهي ٿو؟
هاڪيء جو ماهر فوٽبال جو امپائر ٿي سگهي ٿو؟؟
تاس راند جو رانديگر هاڪيء جو امپائر ٿي سگهي ٿو؟
جواب آهي ته نه.
ته پوء ڪرڪيٽ جو امپائر ڪرڪيٽ جي راند جي سٺي ڄاڻ رکندڙ،
هاڪيء جو امپائر هاڪي راند جي سٺي ڄاڻ رکندڙ،
فوٽبال جو امپائر، فوٽبال جي سٺي ڄاڻ رکندڙ ئي ٿي سگهي ٿو.....
.........عشق جو امپائر!؟،
.........عاشقيء جا فيصلا ڪندڙ به ته،
عشق جي سٺي ڄاڻ رکندڙ ئي ٿي سگهي ٿو
ته پوء هن ماڻهوء کان وڌيڪ عشق،
عاشق جي نفسيات،
معشوق جي نفسيات،
کي سمجهڻ وارو ڪير ٿي سگهي ٿو؟.
لطيف سائين جو تعارف سندس ئي هڪ شعر آهي؛
جوڳيء تي جڙاء، نسورو ئي نينهن جو....
لطيف سائين ڏسڻ ۾ ته گوشت،
هڏا،
وار،
چمڙي رکندڙ جسم وارو آهي
.......پر اصل ۾ هي ٺهيل ئي عشق جو آهي.
نسوري نينهن جي جڙاوت وارو آهي اسان جو لطيف.....
(اڳتي به پڙهنداسون ۽ ثابت ڪنداسون)
جنهن کي سنڌي ڀٽائي گهوٽ چوندا آهن
اهو ويڙه جي رِنگ ۾ گهڙي هن باغي عورت جو هٿ مٿي ڪري،
ان جي کٽڻ جو اعلان ڪري ٿو.
اچو هاڻي اهي ٻيئي شعر پڙهي هن شاعر کي سلام پيش ڪريون ته هن مدي خارج سوچ کي پوئتي ڦٽي ڪندي،
ڪنهن فتوى جو ڀَوَ ڀيليندي
هڪ شاديء ٿيل عورت کي پنهنجي هيروئن بڻايو،
پر هيروئنن مان سڀ کان مٿاهون رتبو عطا ڪيو؛
توڏيء کي تعظيم، ٻين سڀيان اڳري،
اوڏي ٿي الف کي، من گڏيائين سين ميم،
جيلان ذات حليم، ملي تي ميهار کي.
* * * * *
سياري سيء رات ۾، جا گهڙي وسندي مينهن،
هلو ته پڇون سهڻيء، جا ڪر ڄاڻي نينهن،
جنهن کي راتو ڏينهن، ميهار ئي من ۾.
ته ڇا هي ٻيئي شعر اهو ڪجهه ثابت ڪن ٿا؟
چوندا آهن ته لطيف سائين کي سسئي وڌيڪ پياري هئي
تڏهن ته ان جي لاء پنج سر چيا اٿس،
مارئيء لاء سڀ کان وڌيڪ بيت چيا اٿس
پر مٿئين مطلب جهڙا شعر نه سسئيء جي حصي ۾ آيا،
نه مارئيء جي حصي ۾ آيا،
نه سورٺ جي حصي ۾ آيا،
نه ليلا جي حصي ۾ آيا،
نه نوريء جي حصي ۾ آيا،
نه مومل جي حصي ۾ آيا..........
پر اهو اعزاز هن باغي عورتن جي سردارڻ جي حصي ۾ آيا آهن.
هڪ ٻيو اعزاز؛
مارئيء چيو،
الست بربڪم، جڏهن ڪن پيوم،
قالو بلى قلب سين، تڏهن تت چيوم،
تهين وير ڪيوم، وچن ويڙهيچن سين.
جڏهن رب تعالى هيء ڪائنات خلقي،
روح خلقيا،
روحن کي چيائين،
ڇا مان اوهان جو رب ناهيان؟
سڀني روحن هڪ آواز ٿي چيو،
بيشڪ تون ئي اسان جو رب آهين.
مارئي چئي ٿي ته
مون ان وقت، الست بربڪم واري وقت پنهنجن ويڙهيچن سان رشتن نڀائڻ جو واعدو ڪيو هو.
اي عمر تون ٻڌي ڇڏ،
منهنجو پيار، منهنجو واعدو ايترو پراڻو آهي.............
سهڻي ٿي چوي ته؛
جيڪڏهن اوهان منهنجو رشتو جيڪو ساهڙ سان آهي ان جي قدامت پڇڻ ۽ ڄاڻڻ چاهيو ٿا ته،
اها ته
الست ارواحن کي، جڏهن چيائون.
ميثاقا ميهار سين، لڌيون مون لائون،
سو موٽي ڪيئن پاهون، جو محفوظا معاف ٿيو.
يعني الست بربڪم کان به پراڻي ڳالهه آهي سهڻيءجي. (وڌيڪ تفصيل هن شعر جي شرح واري صفحي تي)
هي اعزاز صرف ۽ صرف سهڻي من موهڻيء کي ئي بخشيل آهي
ٻئي ڪنهن کي ڪونه.
تنهنڪري اسان سڀني کي لطيف سائين سان متفق ٿي هن عورت جي عظمت جو قائل ٿيڻو پوندو
....ٻيو ڪو چارو ڪونهي.