مومل -2
نه ڪا جهل نه پل، سڀڪو پسي پرينء کي.
هڪ ڳالهه مٿي ڪري آيا آهيون ته اديب/شاعر صرف اهو ڪجهه نه لکندو آهي جيڪو هن جي سماج ۾ وهي واپري ٿو. هو جيڪو سماج اڏڻ چاهي ٿو ان تي لکڻ به ان جي فرضن ۾ شامل آهي.
اها سوسائٽي ڪهڙي هجڻ گهرجي؟
ان جا خدوخال ڪهڙا هجن؟
هو سمورو نقشو ڪڍي سمجهائي ويندڙ هوندو آهي.
سوال آهي ته لطيف سائين ڪهڙي قسم جو سماج اڏڻ چاهي پيو؟
هو ان وقت پنهنجي چوڌاري ٿيندڙ سماجي عملن سان متفق هو يا هو هن سماج کي بدلائي ٻيو ڪجهه جوڙڻ گهري پيو؟.
اهو سوال پنهنجي جاء تي،
پر هن انسان سماج اندر ٿيندڙ سڀني عملن جو سبب ڪهڙو سمجهيو آهي؟
۽ حل ڪهڙو ڏنو آهي؟
مٿئين شعر کي سمجهون ته پوء ٿا اڳتي هلون؛
”اچو ته سڀ هلون،
سڀني کي دعوت آهي،
ته هلو (مونسان) ڪاڪ تڙ تي،
جتي نينهن جي اڇل آهي،
۽ جتي ڪا جهل پل ناهي،
۽ ڪنهن کي پسڻ تي ڪا پابندي ناهي.
........ ته ڇا ڪاڪ تي اهڙو ڪو ماحول ٺهيو هو جنهن جهڙي نظام بڻائڻ لاء لطيف سائين آتوهو/ آهي؟
هي سوال تمام اهم آهي، ان سوال تي غور ڪرڻو آهي.
(مومل جڏهن پنهنجي پيء جي خزاني کي هڪ فقير کي اهو ڏند ڏيئي لٽائي چڪي جنهن ڏند جي زور تي هو پاڻي سڪائي پنهنجو سمورو خزانو درياء ۾ لڪائي ايندو هو تڏهن راجا (سندس پيء) ڏمرجي پيو.
مومل کي مارڻ لاء اڳتي وڌيو ته سياڻي سومل وچ ۾ پيئي ۽ واعدو ڪيو ته هوء ان کان به وڏو خزانو هٿ ڪري پيء کي ڏيندي.
پوء هوء مومل کي وٺي لڊاڻي آئي، ڪاڪ ڪناري طلسماتي محل جوڙايائين.
اعلان ڪرايائين ته جيڪو سڀ رڪاوٽون/اڙانگايون اورانگهي مومل تائين پهچندو اهو مومل ماڻيندو.
ڪيترائي آيا ۽ پاڻ سان آندل هيرا جواهر لٽائي، ڦرائي واپس ويا.
راڻو نيٺ ڪامياب ٿيو ۽ سڀ ٽلون ۽ چالون ناڪام بڻائي مومل ماڻي ورتائين.
هاڻي جيڪو سوال منهنجي ذهن ۾ آهي ۽ اوهان سان گڏجي ان تي غور ڪرڻو ۽ بحث هيٺ آڻڻو آهي اهو اِهو آهي ته؛
مومل ته راڻي ماڻي ورتي ان کان پوء مومل جو احوال ته آهي باقي ان سان رهندڙ مومل جي ساهيڙين، ٻانهين جو ڇا ٿيو؟
ان جو قصي ۾ ڪٿي ذڪر ڪونهي
............... ته پوء ڇا اتي اهڙو ماحول جڙيو هو جتي هر ڪنهن کي اچڻ وڃڻ جي آزادي هئي؟
ڇا لطيف سائين هن قصي کي ائين ئي ٻڌو هو ته پوء کيس ڪنهن ٻڌايو ته اتي نينهن اڇل آهي ۽ هر هڪ کي ڪنهن کي پسڻ جي آزادي آهي؟
انومان ظاهر ڪري سگهجي ٿو ته مومل جي ساهيڙين (جيڪي سڀ جون سڀ ڪنئاريون هيون (جنهن جو لطيف سائين ڪيترن ئي جاين تي ذڪر ڪيو آهي)
(ٻي ڳالهه پڪ سان چئي سگهجي ٿي ته اهو مومل ڏانهن اشارو ڪونهي ڇو ته مومل سان ملڻ لاء ماحول اوپن، کليل نه هو پر ان ڏانهن هر ايندڙ تي شرط لاڳو هو ته هو اهي اڻانگايون اورانگهي اچي) انهن به مومل جي شاديء کان پوء پنهنجي شاديء جو بندوبست ڪيو هوندو......!؟ هڪ ڳالهه.
ٻي ڳالهه اها ته پڪ آهي ته انهن پاران ڪي آزمائشون نه رکيل هونديون/ نه رکيل هيون ۽ اهڙي طرح جو ماحول جڙيو هوندو...
اچو ٻيهر اهو شعر پڙهون؛
هلو هلو ڪاڪ تڙين، جتي نينهن اڇل،
نه ڪا جهل نه پل، سڀڪو پسي پرينء کي.
ٻيو ساڳئي انداز جو شعر پڙهو؛
هلو هلو ڪاڪ تڙين، جتي نينهن پچار،
ڪانهي ٻي تنوار، سڀڪو پسي پرينء کي.
هلو مونسان ڪاڪ تڙين،
جتي نينهن، عشق جي پچار آهي.
ٻي ڪا پچار ڪونهي،
سڀڪو پنهنجي پرينء کي پسي.
يعني ڪاڪ تڙين، عشق کان سواء ٻي ڪا پچار ڪونهي،
ڪا ٻي تنوار ڪونهي...........
رڳو نينهن آهي،
ان جي محفل آهي،
ان جون ئي ڳالهيون آهن ۽ بس.
ٽيون شعر به ساڳي ئي انداز وارو پڙهو ته اڳتي وڌون؛
هلو هلو ڪاڪ تڙين، جتي گهڙجي نينهن،
نه ڪا رات نه ڏينهن، سڀڪو پسي پرينء کي.
هلو هلو مونسان ڪاڪ تڙين هلو،
جتي نينهن پيو ٿو گهڙجي،
ڪا رات ڪو ڏينهن ڪونهي،
سڀڪو پرينء کي پيو پسي.
هيء شعر وري ڪمال جو آهي
نينهن پيو گهڙجي،
ٺهي،
جڙي،
جنم وٺي،
نينهن جو جنم نفرتن جو موت،
نينهن جو جنم ڏينهن رات، چوويهه ڪلاڪ.......
ساڳي ئي انداز جو چوٿون شعر به پڙهو؛
هلو هلو ڪاڪ تڙين، چرو جت چڙهن
ڪوڙين رنگ رچن، پانوڙي پڪ سين.
هلو هلو مونسان ڪاڪ تڙين هلو،
جتي چرو چڙهن،
(چرو جو مطلب ديڳ لاء کوٽيل کڏ آهي)
ان کڏ تي رنگ جون ديڳيون چڙهيون پيون آهن جنهن ۾ سندن ڪپڙا پيا رڱجن.
(يعني سمورو منظر پنهنجي سونهن وڌائڻ لاء ڪيل سندن ڪوششن کي چٽي ٿو). ڪروڙين رنگ رچين ٿا، پان کائڻ وارن جي پڪ سان.
آخري شعر کي ڇڏي باقي ٽي شعر جن جي پڇاڙيء وارو اڌ ساڳي ئي معنى ۽ مطلب وارو آهي يعني سڀڪو پسي پرينء کي....
اچو ته ڏسون ته؛
انهن مان ٻن شعرن جي آخر آهي، “سڀڪو پسي پرينء کي“.
هڪ شعر جي آخر آهي
”سڀڪا پسي پرين کي“.........
ڏسڻو اهو آهي ته صحيح ڪهڙو آهي؟
سڀڪا يا سڀڪو؟
سر مومل راڻو ۾ شعر هيٺين منظرن کي چٽين ٿا؛
(غلام محمد شهواڻيء مطابق)
پهريون؛ ڪاپڙي فقير جو همير سومري ۽ سندس ساٿين کي گڏجڻ.
ٻيون؛ مومل جي سونهن جي فقير کان هاڪ ٻڌي، يارن جو روح سڪڻ، يارن جو ڪاڪ ڏي وڃڻ ۽ سوڍي جو سوڀارو ٿيڻ.
ٽيون؛ مومل ۽ سندس ساهيڙين جي سونهن سوڀيا جو احوال.
چوٿون؛ مومل جي راڻي لاء انتظاري ۽ بيقراري.
پنجون؛ شاه جي مومل کي تنبيهه ۽ هدايت، مومل جون ڪارون پڪارون.
ڇهون ۽ ستون؛ مومل جو ورلاپ/روڄ راڙو.
اٺون؛ مومل جو پڇتاء، صبر ۽ شڪر.
نائون؛ راڻي وٽان دلداريء ۽ دلاسي جو نئون نياپو.
سوال اهو آهي ته ڪاڪ ڏانهن هر ماڻهو/عاشق ڇو پئي ويا؟
اتي ڪير هو؟
اتي مومل،
ان جون ڀينريون،
انهن سڀني جون ساهيڙيون،
انهن جون ٻانهيون.....
يعني جن کي لطيف سائين ڪنئاريون ٿو سڏي.....
ته پوء ڪنئارين کي ڏسڻ لاء مرد ايندو/ايندا يا عورت/عورتون؟
جواب آهي ته انهن کي مرد ڏسڻ ايندا.
..................ته پوء مرد لاء صيغو سڀڪو استعمال ٿيندو يا سڀڪا؟.
(هتي ڏک ان ڳالهه جو آهي ته ساڳي معنى مطلب وارا ٽي شعر آهن انهن مان ٻن ۾ “سڀڪو پسي” ۽ هڪ ۾ “سڀڪا پسي” آهي.
هنن شعرن کي مون ڀيٽي ڏٺو آهي ته؛
محترم غلام محمد شاهواڻي،
علامه آء آء قاضي،
مرزا قليچ بيگ،
ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ
ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي
۽ ٻيا ڪيترا........
.......۽ پوء جڏهن مون ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ وارو (ڏه جلدن وارو، سمجهاڻي ۽ شرح سان) وارو ڏٺو ته ان ۾ سڀني يعني ٽنهي شعرن جي پڇاڙي هڪ جهڙي هئي يعني “سڀڪو پسي”
(اسان جي تحقيق جي حالت اها آهي ته سمورا رسالا گهڻو ڪري گربخشاڻي مرحوم سان ڀيٽي جوڙيا ويا آهن، ان جو مطلب ته صرف اتارئي ڇپرايا ويا آهن؟
اڃان ڪيتريون ئي ڪميون بيشيون هونديون/ آهن.
هي ته مون جهڙي ڪم علم ڏٺيون آهن.
اڃان اڳتي ته هن کان پوء ڪيتري تحقيق (ڳوڙهي) جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي؟)
هاڻي اچون ٿا پنهنجي اصل مطلب تي ته لطيف سائين ڪهڙو معاشرو اڏڻ جو سوچي پيو.
“ نه ڪا جهل نه پل” .................جو مطلب ڇاهي؟
مان سمجهان ٿو ته ان جو مطلب ڇڙواڳي ڪونهي پر آزادي ۽ صرف آزادي ضرور آهي. “سڀڪو پسي پرين کي”.
اصل ڪهاڻي هيء آهي ته آزادي ڇا جي؟
پنهنجي پسند جي زندگي گذارڻ،
ڳالهائڻ،
گهمڻ ڦرڻ،
سوچڻ جي آزاديء جي ڳالهه ته هر شاعر ڪئي آهي پر پرينء کي ڏسڻ جي آزادي جي ڳالهه هن ئي شاعر پهريون دفعو ڪئي آهي. مطلب اهو آهي ته پرينء کي بنا ڪنهن روڪ ٽوڪ جي ڏسڻ وارو معاشرو اڏڻ جو اينيشيئيٽر هي مها انسان ئي آهي.
ڇا ڳالهه واضع ٿي؟
لڳي ٿو ته اڃان ڳالهه ايتري واضع ناهي ٿي.
اچو ته سڀ کان پهريون ان سوال تي غور ڪريون؛
ڇا پيار جو آزاد هجڻ،
۽ پيار جو ڪنهن سماجي ٻنڌڻن ۾ ٻڌل هجڻ.....
وارن ٻنهي معاشرن ۾ فرق آهي؟
اتي (انهن ٻن قسمن جي سماجن ۾) رهندڙ ماڻهو هڪ جهڙو سوچيندا آهن؟
ڇا هڪ اهڙي عورت جنهن کي پسند جو مڙس مليو هجي،
يا جنهن عورت کي پنهنجي پسند جو مرد نه مليو هجي،
هڪ جهڙي “گهر” کي جنم ڏيندو؟
ڇا ڪنهن جوڙي جو ٺهيل هجڻ ۽..........
نه ٺهيل هجڻ وارن گهرن کي بهشت ۽ دوزخ نه ٿو چئي سگهجي؟
ڇا ٺهيل جوڙن جي اولاد ۽...........
نه ٺهيل جوڙن جي اولاد جي سوچ ساڳي طريقي جي هوندي؟
ڇا پيار کي قيد ڪري سگهبو آهي؟
ڇا “جب جب پيار پي پهرا هوا هي، پيار اور بهي گهرا هوا هي” مصداق پيار ٻڌي ڇڏڻ سان ٻڌجي ويندو آهي يا اڃان پاڻ کي آزاد ڪرڻ/ڪرائڻ لاء وڌيڪ هٿ پير هڻندو آهي؟
(لطيف سائين جي وقت ۾ نه پر هاڻي يورپين معاشرو ڇا ٿو سمجهائي؟)
(يورپين معاشرو ٽوٽل ڀلو، هر لحاظ کان فٽ ناهي، مثالي معاشرو ڪونهي، منجهس اڃان ڪيتريون ئي اوڻايون آهن پر دنيا جي سمورن (ڌرتيء تي موجود) ٻين معاشرن، سماجن مان هي وري به مثالي آهي).
لڳي ٿو ته اسين هاڻي جواب جي ويجهو پهتا آهيون.
مذهبي لحاظ کان نه،
پر معاشرتي حساب سان يورپين معاشرو اسان کان سٺو ڪونهي؟
اچو، پاڻ کان هڪ امتحان وٺون.
اوهان هڪ دڪان تي ويا اتي هڪ موٽر جرمنيء جو پيو آهي، اتي ٻيو موٽر پنهنجي ملڪ جو ٺهيل پيو آهي.
دڪاندار چيو جرمنيء واري موٽر جي ڪا گارنٽي ڪونهي، اوهان جي هتان هليووڃڻ کان پوء اسان ٻڌل ڪونه آهيون.
هي موٽر آهي، اسان جي ملڪ جو ٺهيل آهي،
هن جي سال/ٻه سال/ ڪجهه وقت گارنٽي آهي،
ٻيو بدلائي ڏينداسين.................
اوهان يقين سان جرمنيء وارو (مهانگو) موٽر وٺندا ڇو ته اوهان جي اندر ۾ اها ڳالهه ويٺل آهي ته هي سچ ڳالهائڻ وارن جي هٿن جو ٺهيل آهي......
پر هڪ سوال اوهان جي ذهن ۾ ضرور ايندو ته شين جي ڪوالٽي ۽ سچ جو پاڻ ۾ ڪهڙو تعلق آهي؟
........................۽ وري سچ جو پيار سان ڪهڙو تعلق آهي؟
پيار معاشري کي پازيٽو، مثبت بنائيندو آهي ۽ پازيٽوسوچ ئي معاشري کي بهشت نما بڻائيندي آهي ۽ آخر ۾ پازيٽو معاشرا سچ جي حڪمرانيء ۾ رهندي هن اصول کي جنم ڏيندا آهن ته “جيئو ۽ جيئڻ ڏيو”
جيئڻ اهو ئي چاهيندو جيڪو پيار سان واڳيل هوندو.
اڪثر اهي ماڻهو جن کان پيار کسجي ويندو آهي اهي خودڪشيون ڪندا آهن.
يا دنيا تياڳي ڇڏيندا آهن،
گدو بندر ۾ علاج هيٺ رهندڙ اڪثر مريضن مان اوهان کي هن درد جا ماريل مڙوئي سرس ملندا.
ڪنهن کي ڪنهن سان پيار ٿي وڃڻ کان پوء به دنيا ساڳي ئي سواد واري لڳندي آهي؟ جواب آهي ته پيار ٿي وڃڻ لان پوء ڪائنات ۾ موجود هر شيء پياري، وڻندڙ، چمڪندڙ لڳندي آهي،
زندگي پنهنجي لڳندي آهي،
پياري لڳندي آهي،
جيئڻ مزو ڏيندو آهي،
مزو ڏيندڙ جيئڻ ئي اندر کي نرم، سافٽ رکندو آهي،
سافٽ ذهن ئي سافٽ سماج اڏيندا آهن...
ته پوء سسئي جي فتوى آخري آهي....!؟
پنهل پڄاڻان ڏجي باه ڀنڀور کي.
ته پوء لطيف سائين کي ڪهڙي خبر ته ان جي هن دنيا مان وڃڻ کانپوء يورپين معاشرو ايتري ترقي صرف ان ڪري ڪندو ته
هو پيار کي قيد ڪرڻ بجاء سجدو ڪرڻ وارا هوندا؟
ها! اهو سوال ويلڊ آهي؟.
هن دنيا ۾ روزانو ڪيترائي ماڻهو جنم وٺن ٿا انهن مان گهڻائي انهن جي هوندي آهي جيڪي “اڄ” ۾ جيئندا آهن، اڄ ۾ ئي مري ويندا آهن.
ڪجهه وري سڀاڻي تائين ڏسي سگهندا آهن ۽
ڪي ٿورا وري اڃان اڳتي ڏسي سگهندا آهن
..................۽ صدين کان پوء ڪو هڪ اڌ ماڻهو پيدا ٿيندو آهي جيڪو صديون اڳتي تائين ڏسي سگهندو آهي. ان جون ڳالهيون صديون پوء سمجهه ۾ اينديون آهن.
لطيف سائين انهن منجهان هڪ آهي.
لطيف سائين يورپ ڪونه، پر هر ان خطي لاء چيو هو ته جيڪڏهن ڪو معاشرو پيار کي آزاد ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو ته پوء يقين سان اهو مثالي معاشرو هوندو ۽ دنيا ان جهڙو ٿيڻ لاء سڪندي.
هتي آخري عرض ته آزادي، آزادي، آزادي........ نه ڪي ڇڙواڳي.
مٿيون تصور “اک الٽي ڌارڻ واري” صرف هن شاعر ڏنو هو، ڪنهن ٻئي ڪونه.