سنڌ ۾ ڌاري آبادڪاري جو سوال!
سنڌ سان جديد دور ۾ ويڌن تڏهن ٿيو جڏهن ننڍي کنڊ جو ورهاڱو ٿيو. سنڌ کي ڄاڻي واڻي يا اُڻ ڄاڻائي ۾ جبري طور پاڪستان ۾ شامل ڪيو ويو. اُن ورهاڱي وقت هندستان مان هڪ وڏي لوڌ وطن ڇڏي سنڌ ۾ اچي آباد ٿي جنهن جو اڪثر تعلق يوپي، سي پيءَ دهلي سان هيو. جن کي پاڪستان جي ڪنهن صوبي برداشت نه ڪيو، بلڪ سمورن کي سنڌ جي راهه ڏيکاري وئي. اصولن امن امان کان پوءِ هندستان ۽ پاڪستان جي بلڪه الڳ ٿي وڃڻ ۽ حالتن جي سڌرڻ کانپوءِ هنن کي واپس پنهنجي ڏيهه موڪليو وڃي ها پر ائين نه ٿيو. ان کان پوءِ غير قانوني طور هزارين لکين هندستاني هتي غير قانوني اچي پناهه وٺندا رهيا. انگن اکرن موجب جڏهن انگريزن سنڌ کي فتح ڪيو هو ته ان وقت صرف ڪراچي جي آبادي 14000 هئي. جيڪي خالص سنڌي هئا. 1881ع ۾ اهي وڌي هڪ لک ٿي ويا. 1911ع ۾ هڪ لک ڇهاسي هزار، 1921ع ۾ اڍائي لک (250000) 1931ع ۾ وڌي ٽي لک ٿيا.
ورهاڱي وقت 450000 هئي. مٿين آبادي نج سنڌي ماڻهن جي هئي. جيڪا فطري واڌ هئي. ان دوران ڪراچي توڙي سنڌ جي ڪنهن به ڳوٺ يا شهر ۾ ڪا قتل غارت نه هئي. امن امان هو، هندو مسلم ڀائي ڀائي هئا. هڪ ٻئي جي ڏکن سکن، ڪاڄن توڙي ثقافتي پروگرامن ۾ مددگار هوندا هئا.
ڪراچي جو شهر ننڍڙو سهڻو ۽ سندس رستا روزانو پاڻي سان ڌوپيا ويندا هئا. سمنڊ ۾ ڪا گدلاڻ نه هئي. ماهيگير خوشحال هئا. وڻج واپار هلندو هو ڪو داداگيري ۽ دهشتگردي وارو ڪلچر نه هو.
پر ورهاڱي کان پوءِ 1957ع ۾ اها آبادي 11 لک ٿي 1961ع ۾ 20 لک 1987ع ۾ 53 لک 1998ع ۾ هڪ ڪروڙ ۽ هاڻ سرڪاري انگن اکرن موجب اها وڌي ڏيڍ ڪروڙ ٿي آهي وئي. ان کان سواءِ 25 لک غيرقانوني پناهگيرن جو حساب ڪتاب ڪنهن به ليکي ۾ ناهي.
انصاف ڏسو ورهاڱي کان پوءِ 1957ع تائين ڪراچي جي آبادي جا انگ اکر 20 لک ٻڌائين ٿا. ان کان پوءِ سرحدون بند ٿيون، ويزا سسٽم ٿيو غيرقانوني اچ وڃ تي بندش پئي. سنڌي فطري واڌ ذريعي چوڏهن هزارن مان لڳ ڀڳ 100 سال ۾ وڃي ٿيا ساڍا چار لک ۽ اندرون سنڌ مان سنڌين جي ڪراچي آمد (جيڪو کين قومي حق آهي) ذريعي سنڌين جي ڪراچي ۾ آبادي 30 لک جي آهي. پر حالت ڏسو 1947 ع ۾ پناهگير هئا 5 لک جيڪي 55 سالن جي عرصي ۾ وڌي وڃي ٿيا سوا ڪروڙ، اُن ڌاري آبادي ۾ هندستاني، بنگالي، بهاري، برمي، افغانين جو وڏو انگ آهي. جن کي هتي سنڌ دشمن منظم ڪيو. انهن جي هر سطح تي مدد ڪئي. انهن کي هتان جو قانوني شهري قرار ڏيڻ لاءِ سڀ حيلا هلايا ۽ اهو سڀ ڪجهه رڳو ان ڪري جو انهن سنڌ جي وسيلن تي نظر رکي، ان کي ڳڙڪائڻ طاقت کي وڌيڪ سگهارو ڪرڻ لاءِ ان گڏجي ڪم ۾ شريڪ ٿي. ان ۾ پنجاب جي اسٽيبلشمينٽ ۽ مهاجر مفادن گڏجي سنڌين جي آزادي خوشحالي ۽ ثقافت تي راتاهو هنيو. مون اڳ ۾ ذڪر ڪيو ته ورهاڱي کان اڳ ڪراچي سنڌ جي سماجي، معاشي شهر حالت ڇا هئي ۽ هاڻ ڇا آهي؟
ڌارين جي سنڌ ۾ آباد ٿيڻ سان سنڌين جو ڪوس ٿيو. ڪراچي ۽ حيدرآباد شهر پاڻي ۽ خوشبوئن سان ڌوپبا هئا سي هاڻ رت سان رڱيا پيا وڃن. ماڻهن جا بيدردي سان ٻورين ۾ لاش وڌا پيا وڃن. مسجدن ۽ امام بارگاهن ۾ بم ڦاڙيا پيا وڃن. غير مسلم اقليتن جي عقيدي تي پابنديون مڙهيون ويون آهن.
انسانيت جي مڪمل تذليل ڪئي وئي آهي. سيڪيولر نظام بجاءِ رجعت پسندن کي هٿي ملي آهي. سنڌ جي سمورن وسيلن تي ڌاريا قابض ٿي چڪا آهن. سمنڊ ۾ جتي سنڌي مهاڻا مڇي ماري روزگار ڪندا هئا اتي اڄ برمي، بنگالي ۽ افغاني ڇانيل آهن. ڪارخانن ۾ 99 سيڪڙو غير سنڌي ڌنڌي سان لڳل آهن. شهرن جي ڪاروبار تي ڌاريا مڪمل قابض آهن.
سنڌي پنهنجي وطن هوندي انهن ڌارين جي يلغار جي نتيجي ۾ بک ۽ بدحالي جو شڪار ٿي خودڪشين ڪرڻ تي مجبور آهن. ورهاڱي کان اڳ جمشيد مهتا جهڙو ماڻهو ڪراچيءَ جو رکوال هو. هاڻ ناظم اعليٰ ۽ نائب ناظم پناهگير پٺاڻ ۽ پنجابي آهن. ڪراچي جي 18 ٽائون ڪائونسلن ۾ وڌ ۾ وڌ چار سنڌي يا بلوچ ناظم آهن باقي سڀ ڌاريا آهن.
سنڌ اسيمبلي جي 168 ايم پي ايز مان لڳ ڀڳ 68 ايم پي ايز غير سنڌي آهن. وزارتن ۾ صحت، سماجي ڀلائي، معدني وسيلا، گهرو کاتو، ثقافت، فنانس، ترقي ۽ رٿابندي ۽ راندين جهڙا تمام اهم کاتا ڌارين کي ڏنا ويا آهن. سنڌ جو ايگزيڪيٽو عهدو گورنري پڻ غير سنڌي وٽ آهن.
ورهاڱي کان وٺي اڄ سوڌو تقريبا ڪراچي ۾ غير سنڌين جي حڪمراني رهي آهي. جتي 1300 ڳوٺ آهن انهن ڳوٺن کي بنيادي سهولتون به ناهن ملي سگهيون. ڪراچي جي سمورن اسڪولن مان سنڌي سبجيڪٽ ختم ڪيو ويو آهي. هو ته صرف هتي ڌارين کي آباد ڪرڻ انهن کي روزگار ڏيڻ ان جي ووٽ کي طاقت طور استعمال ڪري سنڌ تي مستقل طور حاڪميت قائم ڪرڻ جو سوچي رهيا آهن.
اڄ 11 / 9 کان پوءِ دنيا ۾ دهشتگردي خلاف وٺ پڪڙ آهي پاڪستان ۾ وڏي پيماني تي جيڪي بنياد پرست ۽ جنوني بنياد پرست ۽ جنوني دهشتگرد گرفتار ٿي رهيا آهن انگن اکرن موجب اهي سمورا غير سنڌي آهن. هڪ به سنڌي ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ ان مذهبي جنونيت واري دهشتگردي جو حصو نه ٿيو آهي. ان جو مطلب ته سنڌي ماڻهو ڪالهه به سيڪيولر ۽ امن پسند هئا ته اڄ به ساڳئي مثبت رجحانن جا حامي آهن.
سنڌ جي امن ۽ سڪون جي تباهي جو مکيه ڪارڻ ڌاري آبادي جو وڌي وڃڻ آهي. جنهن سان سنڌ جي سوچ ۽ فڪر جو توازن پڻ بگڙيو آهي. ان سموري ڌاري آبادي کي قانوني حيثيت ڏيڻ لاءِ وقت جي سمورن حاڪمن پنهنجن خسيس مفادن لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي. سنڌ اسيمبلي مان ڌارين کي شناختي ڪارڊ جاري ڪرڻ به ان جو تسلسل آهي جيئن غيرقانوني آيل سمورا ڌاريا سنڌ مان واپس نٿا ٿين، تيئن اتي امن ۽ خوشحالي جو تصور به نٿو ڪري سگهجي.
سنڌ جي قومي تحريڪ جي متفقه نقطه نظر موجب 1954ع کان پوءِ آيل سمورن پرڏيهين کي نيڪالي ڏني وڃي، پوءِ ممڪن ٿيندو ته سنڌ هڪ ڀيرو ٻيهر ۽ هيمشه لاءِ پنهنجن وسيلن، تهذيب، ثقافت ۽ ٻولي سان سکي ستابي، امن ۽ سڪون سان ترقي جون منزلون طئي ڪري سگهي.