ڌرتي ڌڻين سان ويڌن ڇو؟
ڪالهه طاقت جي زور تي قبضاگيري ٿيندي هئي ۽ وسيلن جا مالڪ بڻجي ويندا هئا، پر هاڻ صورتحال بنهه مختلف ٿي وئي آهي. هڪڙيون قومون، ملڪ يا ملٽي نيشنل ڪمپنيون هزارين ميل پري هوندي به قومن کي غلام بنايو آهي. وسيلن جي ڦرلٽ جاري آهي. اڻ محسوس ٿيندڙ انداز ۾ قومن کي يتيم لاچار۽ بي وس بڻايو پيو وڃي.
تاريخ ۾ ڪي حادثا ٿيندا آهن، انهن حادثن جي ڪري به قومون غلامي جي پنجوڙ ۾ اچيو وڃن. حالتون اهڙيون پئدا ٿيو وڃن جو هر ڪو چوي ته ٺيڪ پيو ٿئي، پر جيڪڏهن پٺي ورائي ڏسجي ته ڪجهه به ناهي بچيو هر شيءِ تي ڌاريا قابض ٿي ويا. اسين رڳو نالي ۾ نهال وڏي قوم، تاريخي قوم جي دعويٰ ڪرڻ ۾ رُڌل آهيون.
1947ع جي واقعي حقيقت ۾ سنڌ کي هڪ غلامي مان ڪڍي ٻي غلامي ۾ ڌڪي ڇڏيو، نين مسلمان رياستن جي قيام يا ائين کڻي چئجي ته نئين پاڪستان جي وجود لاءِ سنڌ سڀ کان پهريان سنڌ اسمبليءَ ۾ قرارداد پاس ڪرائي. پاڪستان ٺهيو. هندستاني لکين مهاجرن جي سنڌ ڏانهن لڏپلاڻ ٿي ۽ سنڌ مان لکين سنڌي هنڌن جي لڏ پلاڻ ٿي. سنڌ جي عوام دل کولي ڀارت مان آيل پناهگيرن کي ڀليڪار ڪيو. جيء ۾ جايون ڏنيون. اُهي سنڌ جي سمورن وڏن شهرن ۾ رهڻ لڳا ۽ اُتان جي سڄي ڪاروبار ۽ افسر شاهي تي قابض ٿي ويا. مان اڳ به لکي چڪو آهيان ته لياقت علي خان جي دور ۾ پاڪستان جي افسر شاهي جو 70 سيڪڙو يو پي ۽ سي پي يعني ڀارتي رياستن سان لاڳاپو هو. سنڌي ماڻهو ته اٽي ۾ لوڻ برابر آهن. سول سروسز ۾ سنڌين سان ناانصافي جي هڪ ڊگهي تاريخ آهي، جنهن لاءِ جنرل مُشرف چيو هو ته سنڌي ويچارا پڙهيل ناهن ڪو باصلاحيت سنڌي نظر نٿو اچي، جنهن کي ڪنهن اهم عهدي تي رکجي. ان تي ٻئي ڀيري انگن اکرن سان ثابت ڪبو ته سنڌ سان ڪيئن ماٽيجي ماءُ وارو سلوڪ ٿي رهيو آهي.
جنرل مُشرف جيئن ئي اقتدار سنڀاليو ته نئون بلدياتي نظام متعارف ڪرايو. جنهن کي هن اختيارن جي هيٺين سطح تي منتڦلي واري فارمولي تحت عوام کي سستو ۽ فوري رليف ڏيڻ لاءِ اهڙو نظام لاڳو ڪيو ويو. سنڌ جي اڪثر قومپرست پارٽين ۽ جمهوري ۽ سول سوسائٽي ان کي تنقيد جو نشانو بڻايو، پر جنرل مُشرف ڇاڪاڻ جو جمهوريت پسند نه هو، هو آمر هُيوهُن زبردستي عوام جي مُخالفت باوجود ان نظام کي لاڳو ڪري ڇڏيو ۽ پوءِ سڄي ملڪ مان پنهنجا اتحادي ڳوليا، انهن کي سڏايو. اچو ته پاڻ جائزو وٺون ته ان نظام سان ڇا سنڌ جي عوام ڌرتي ڌڻين کي ڪو فائدو رسيو يا وري اُن جي اُبتڙ سمورن وسيلن تي ڪو ٻيو قابض ٿي ويو.
ڪراچي 1947ع ۾ 436000 چار لک ڇٽيهه هزار ماڻهن جو شهر هو. پُرامن هو، خوشحال هو. 1954ع ۾ پناهگيرن جي آمد ڪري اهو انگ 11 يارنهن لک ٿي ويو ۽ سنڌي ان ڏينهن کان ڪراچي ۾ اقليت ۾ اچڻ لڳا. 30 ٽيهه اسڪوائر ميل وارو شهر هاڻ 2400 چوويهه سئو اسڪوائر ميل تي ڦهلجي ويو آهي. هڪ اندازي موجب 20 ملين ٻه ڪروڙ آبادي موجود آهي، جنهن مان اڪثريت غيرقانوني ماڻهن تي مشتمل آهي نه رڳو اندرئين پاڪستان مان پر سڄي سائوٿ ايشيا جا ماڻهو لڏ پلاڻ ڪري هتي اچن ٿا. ڪاروبار ڪن ٿا ۽ پوءِ مالڪ بڻجي وڃن ٿا. مورڙي جو ماڳ اڄ مڪمل طرح سان پنهنجي سُڃاڻپ وڃائي چڪو آهي. اڄ ڪراچي جي ٽي هٽي، لالو جا کيٽ، ڳجڙو واهه، موکي ۽ متارا شهر جي ٻاهران پوکيل هر قسم جون ڀاڄيون گل خوشبو اڄ رت ۽ نفرت ۾ تبديل ٿي چُڪيون آهن. ڀاتت ياتت جا ماڻهو ڪراچي جي ٻولي، سنڌي ٻولي تي راتاهو هڻي، نين ٻولين کي مارڪيٽ جي ٻولي بنائي ڇڏيو آهي. صدين کان سمنڊ تي روزگار ڪندڙ ملاح اڄ ان روزي کان محروم ٿيندا وڃن. ڌارين اُن تي به قبضو ڪري ڇڏيو. خوشحال ڪراچي سنڌي ماڻهن لاءِ اڄ رڳو موت جو پيغام آهي. پناهگيرن کي ڀاڪر پائي ڀليڪار ڪندڙ اڄ مٿي کي هٿ ڏيو کنگهيو، بُک وگهي مريو وڃن.
تاريخ ۾ ٿيندو آهي ته جارحيت ڪندڙ يا پناهگير ٿي ويندڙ فرد گروهه قوم جو حصو بڻجي ويندا آهن. جيئن احمد شاهه ابدالي جي دور ۾ آيل پٺاڻ جيڪي هاڻ سنڌي قوم جو حصو بڻجي ويا، جيئن مير، ٽالپر ڪلهوڙن جي دور ۾ هتي آيا نسلن بلوچ هئا سنڌي قوم جو اڻ ٽُٽ حصو بڻجي ويا. پر بدقسمتي سان ڀارت مان آيل ماڻهو سنڌي قوم ۾ ضم ٿيڻ لاءِ تيار ناهن ۽ انهن نه رڳو ضم ٿيڻ جي ڪوشش ناهي ڪئي پر هٿرادو طرح سان ان عمل کي روڪيو ويو آهي. جنهن ڪري عملي طرح سان 62 سال گذرڻ کان پوءِ به سنڌي ۽ هندستان مان آيل پناهگيرن ۾ هڪجهڙائي، ويجهڙائپ نه ٿي سگهي آهي، اُن جو ڪارڻ هڪ نسلي فڪر آهي، جنهن سازش تحت اهو سڀ ڪجهه ڪيو. اسان ذڪر پئي ڪيو ته وسيلن جي ڦرلٽ ڪيئن ٿي ٿئي. مُشرف جي دور ۾ نئين نظام تحت اٺن سالن کان ۽ پوءِ هاڻ پ پ دور ۾ به هڪ تنظيم ايم ڪيو ايم سٽي ڊسٽرڪٽ گورنمينٽ هلائي رهي آهي. مُشرف سرڪار ڪراچي جي ترقي ۽ خوشحالي لاءِ 29 ارب رپيا خصوصي پئڪيج ڏنو، جيڪو ڪئين ۽ ڪٿي خرچ ڪيو ويو. مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته ڪراچي 2400 چوويهه سئو پکڙيل (اسڪوائر) تي ڦهليل آهي.
گڏاپ ٽائون جيڪو نج ٻهراڙي تي مشتمل علائقو آهي، تنهنجي پکيڙ 1100 يارنهن سئو اسڪوائر ميل آهي، بن قاسم ٽائون به گهڻي حدتائين ٻهراڙي جي علائقن تي مشتمل آهي، جنهن جي پکيڙ 700 ست سئو اسڪوائر ميل آهي. 600 اسڪوائر ميل ڪراچي جو نج شهر آهي، اوهان کي حيرت ٿيندي ته 29 ارب رپيا ۽ هاڻوڪا مليل پئسا صرف 600 ميلن تي خرچ ڪيا ويا، جتي ڌرتي ڌڻي 5 سيڪڙو به نه آهن. جتي اڪثريت انهن ماڻهن جي آهي، جيڪي سائوٿ ايشيا مان لڏ پلاڻ ڪري آيا هڪڙا 47ع ۾ ته ٻيا وري ڪالهه تائين مونابائو ٽرين ذريعي آيل ماڻهن جي بستين کي فائدو ڏنو ويو آهي. تقريبن 350 ڳوٺ گڏاپ جا بجلي کان محروم آهن. 600 ڳوٺن ۾ گئس ناهي. جڏهن ته بجلي ۽ گئس جون لائينون گڏاپ مان گذري شهرن تائين رسن ٿيون.
واٽر سيوريج بورڊ سڄي ڪراچي جي لاءِ آهي پاڻي ۽ سيوريج جو نظام اُن جي هٿ ۾ آهي حيرت جهڙي ڳالهه هي آهي ته گڏاپ جي ڳوٺن کي هڪ به ڪنيڪشن ناهي مليو. اٺ سال گذري وڃڻ کان پوءِ به هو محروم آهن. گڏاپ ٽائون جا سمورا وسيلا پاڻي پيئڻ لاءِ کوهه کوٽيا وڃن ٿا ۽ اُهوئي انهن جو واحد ذريعو آهي. زندگي جو جڏهن ته اهو ڪم واٽر بورڊ جو آهي، گڏاپ ٽائون جي نين آبادين غير سنڌي وسندين، جيڪي هاڻ جڙي راس ٿيون آهن. (1) تئيسر ٽائون، (2) خدا ڪي بستي، (3) سورجاڻي هائوسنگ اسڪيم، (4) لياري ايڪسپريس وي جا متاثر وارين بستين جي سئو سيڪڙو ڌاريا آباد آهن، سمورين کي بنيادي سهولتون مليل آهن. گڏاپ ٽائون هن مهل 10 لک ماڻهن جي آباديءَ تي مشتمل آهي پر صحت ۽ تعليم کان به محروم آهن. سمورو نظام سٽي حڪومت وٽ آهي. ڪراچي جي ٻهراڙي صحت جي سهولتن کان مڪمل محروم آهي. ڪوبه ميڊيڪل يونٽ نه آهي ۽ جيڪڏهن آهي ته دوائون اڻ لڀ آهن. ڊاڪٽر موجود ناهن. هاڻ سوال هي ٿو پئدا ٿئي ته ڇا صرف 600 اسڪوائر ميلن تي رهندڙ ماڻهو ئي ڪراچي جو عوام آهي ڇا پليون، اندر پاس ئي عوام لاءِ بنيادي سهوليتون هجن ٿيون. ڪراچي شهري علائقن ۾ وڏي تعداد ۾ پارڪ ٺاهيا ويا آهن. روڊن کي ويڪرو ڪيو پيو وڃي، هڪ طرف شهر جي غيرسنڌي آبادين کي تحفظ ۽ بنيادي سهولتون فراهم ڪيون پيون وڃن ته ٻئي طرف مڌو ڳوٺ صدين کان آباد ماڻهن کي پارڪ، تعليم، صحت جون سهولتون ڏيڻ ته پري جي ڳالهه آهي پر انهن جي کيڏڻ جي ميدان فٽبال گرائونڊ کي به زبردستي پُل ۾ تبديل ڪيو ويو. والار ڪئي پئي وڃي. ترقي ۽ خوشحالي جي نالي ۾ هڪڙي نسل جي ماڻهن کي بنيادي سهولتون ڏنيون پيون وڃن. جڏهن ته ڌرتي ڌڻي جن کي لطيف ڳايو. جتان لطيف پنڌ ڪري گذريو، اُهي ماڻهو انگ اگهاڙا، بيمارين ۾ وڪوڙيل، جن کي جناح، عباسي ۽ سول اسپتال ۾ به سورن سان ڪا دوا ملندي هوندي. اهڙا ڪلور تاريخ ۾ قومن سان ڄاڻي واڻي ڪيا ويندا آهن. سڄي دنيا کي ٻڌايو پيو وڃي ته سٽي حڪومت زبردست ڪم ڪيو آهي. ڪراچي ۾ اصلوڪا ماڻهو ڌرتي ڌڻي 5 ملين کان وڌيڪ ماڻهو جبر جي چڪي ۾ پيسجي رهيا آهن. شهر جي پلين تي ڪنهن به قومي هيري جو نالو ناهي رکيو ويو. وسيلن کان محروم سنڌي قوم کي نفرت جي بٺيء ۾ اڇلايو پيو وڃي. ڪياماڙي ٽائون جا سنڌي ماڻهو ته پاڻي پئسن تي وٺي پيئندا آهن. روڊن رستن تي بيهي پاڻي جي ٽئنڪرن کان پاڻي جي خيرات گهرندا آهن. ٻڌايو وڃي 30 ارب رپين کان وڌيڪ بجيٽ ڪنهن هڙپ ڪئي. ڪراچي وفاق کي 68 سيڪڙو روينيو ڏيندڙ آخر صرف ڌرتي ڌڻي سهولتن کان محروم ڇو، جيڪي ماڻهو زباني چون ٿا ته اسين غربت پورهيت ڏتڙيل ماڻهن جي حقن جي ڳالهه ڪريون ٿا ته پوءِ ٻڌايو وڃي ته 5 ملين مقامي سنڌي ماڻهو پاڻي، بجلي، گئس، تعليم، صحت ۽ روزگار کان محروم ڇو آهن. موجوده نالي ماتر جمهوري سرڪار جا چپ ڇو سبيل آهن، جن جي قائد وچن ڪيو هو ته غاصب حڪمرانن جي دور جي عوام دشمن نظام کي ختم ڪبو. ڳوٺ ليز ڪبا، کين بنيادي سهولتون ڏبيون.
اڄ جي ڳالهه هي آهي ته ڪراچي سنڌ جي دل آهي، سنڌين جو ماڳ آهي، عارضي طرح سان سازش تحت اقليت ۾ اچي ويا آهيون. منظم ٿيڻ جي ضرورت آهي، قومي ٻڌي ۽ جدوجهد لاءِ مُتحرڪ ڪردار ادا ڪرڻ جي ضرورت آهي ۽ سنڌ سڄڻن کي ظاهري طرح سان ننڍيون پر انتهائي بنيادي قسم جي شين تي نظر رکڻ جي ضرورت آهي. ڪراچي جي اصلي روپ کي نروار ڪرڻ جي ضرورت آهي، جڏهن مقامي سنڌي حاڪم هجن سمورا وسيلا پاڻ وٽ هجن.