تبديلي ڪيئن ممڪن آهي؟
ڪارل مارڪس جي سائنسي ۽ انقلابي فلسفي جي روشني ۾ طبقاتي ڦرلُٽ جي خاتمي لاءِ انقلابي جدوجهد ذريعي تبديلي آڻي سگهجي ٿي. هن مطابق سرمايوئي بنيادي طورتي استحصال جو ڪارڻ هجي ٿو. جيڪو جيئن جيئن هڪ هٿ ۾ يا مخصوص گروهن وٽ اچي ٿو ته اڪثريتي عوام کي غلام بڻائجي ٿو ۽ پوءِ سڄي دنيا ۽ الڳ الڳ رياستن ۾ وڏا سرمائيدار ۽ جاگيردار طبقا مسڪين ماڻهن جي پورهئي جو استحصال ڪن ٿا. پورهيت سڄي زندگي ڏينهن رات ٻچين ٻاري پورهيو ڪري ٿو پر اُن جي زندگي ۾ ڪابه تبديلي رونما نٿي ٿئي پر جيڪو ڪمائي نٿو عياشين ۾ زندگي گذاري ٿو صرف اُن جي هٿ هيٺ سرمائي جي چُرپُر آهي جنهن ڪري لکين، ڪروڙين انسانن جو هو رت پيئي ٿو پورهيت روز بروز غلامي جي مظبوط جڪڙ ۾ ڦاسي ٿو جڏهن ته ڦريندڙ هر نئين ڏينهن تازو توانو، سگهارو حاڪم بڻجندو وڃي ٿو. تاريخ اهوئي ثابت ڪيو آهي ته جيئن هن معاشري اڳتي وڌڻ شروع ڪيو ترقي جون منزلون طئي ڪيون ته ڦرلُٽ جو نظام به شروع ٿي ويو ۽ پوءِ ان گندي سماج ڦرلُٽ واري طبقاتي سماج لاءِ عقل ۽ ڏاهپ جي دلين سان سائنسي علم ذريعي تحريڪ منظم ٿي. انقلاب برپا ٿيا ڦرلٽ جو نظام ڊانوڊول ٿيو. ڪامريڊ لينن پهريون ڀيرو مارڪس جي علم جي روشني ۾ سائنسي بنيادن تي انقلابي تنظيم ٺاهي زار شاهي جي خلاف زبردست تحريڪ پيدا ڪئي ۽ 1917ع ۾ روس ۽ قومن لاءِ غلامي جو ڳٽ ڳچي مان ڪڍڻ جي راهه ڏني. ۽ پوءِ دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ آزادي جون تحريڪن جنم ورتو، چين آزاد ٿيو، ويٽنام آزاد ٿيو، ڪيوبا آزاد ٿيو، مٿين ڄاڻايل ملڪن جي طبقاتي، قومي ۽ جمهوري آزادي پنهنجي انداز ۾ ٿي.
سنڌ ۾ به قومي، طبقاتي ۽ جمهوري تحريڪون موجود آهن سنڌ صدين کان آزاد ۽ خودمختيار رهي آهي. قبضا گيري خلاف سنڌي قوم هميشه وڙهندي پنهنجي آجپي جي جنگ ڪڏهن هارائي ته ڪڏهن وري ڪاميابي ماڻي سنڌ هڪ وطن جي شڪل ۾ اڄ به نمودار آهي ۽ نئين غلاميءَ جي خلاف اڄ به وڙهي رهي آهي. کيس نئين انداز ۾ غلام بنايو ويو آهي. پاڪستان ۽ اسلام جي نالي ۾ قوم کي غلام بڻايو ويو ۽ چيو وڃي ٿو ملڪ جا توڙي سنڌ جا حاڪم ته سنڌي آهن پوءِ اوهين غلام ڪيئن؟ هن ملڪ ۾ جاگيردارن، سرمائيدارن، اشراقيه ۽ فوج گڏجي اقتدار هلائين ٿا پوءِ ڪڏهن ڪنهن جو وارو اچي ٿو ته ڪڏهن وري ڪو ٻيو سوال هي ٿو پيدا ٿئي ته ڇا پاڪستان جي ٺهڻ کان اڄ تائين سنڌ جي غريب ڏتڙيل ماڻهن جي زندگي ۾ ڪو ڦيرو آيو، ڪنهن هاري ۽ مزدور جي زندگي ۾ ڪا لمحي جي به خوشي نصيب ٿي. بلڪه طبقاتي معاشري ۾ اڄ به جاگيردار سگهارو ۽ غريب غربت جي چڪي ۾ پيسجي ٿو، وڏيري جو پٽ وڏيرو ۽ هاري جو پٽ هاري، مزدور جو هر ايندڙ نسل مزدور ان ڪري ئي ڪارل مارڪس چيو ته طبقاتي معاشري کي ڊاهڻ لاءِ زبردست انقلاب جي ضرورت هجي ٿي ۽ انقلاب جي قوتن هاري ۽ مزدور ۽ اُن جي اتحادي وچولو ڪلاس پڙهيل لکيل طبقو شاگرد، استاد، اديب سماج جو با شعور ماڻهو انقلابي ڪردار ادا ڪندي ناسور بڻيل سماج کي ڊاهي پٽ ڪندو. پر ان لاءِ لازمي شرط هجي ٿو ته هڪ انقلابي پارٽي ئي ڪا وڏي تبديلي آڻي سگهي ٿي. ڇاڪاڻ جو انقلاب ڪو سادو معاملو ناهي هڪ طبقي کي ڊاهي ٻيو طبقو اُن جي جاءِ والاري ٿو. ۽ هر طبقو پنهنجي حيثيت کي بچائڻ لاءِ زندهه رهڻ لاءِ هٿ پير هڻندو، وڏي ويڙهاند ٿئي ٿي. رت جا درياهه پار ڪجن ٿا پوءِ ئي ڪا تبديلي رونما ٿئي ٿي. انقلاب يا ڪا تبديلي عام ماڻهن، ڇڙو اڳ ٽولن گروهن يا وچولي ڪلاس يا ووڪل ڪلاس جي وس جي ڳالهه ناهي. تبديلي ڪنهن به ريت ريفارمز سان نه ٿيندي آهي. تبديلي لاءِ سائنسي فڪر موجب پورهيت ماڻهن جي تنظيم ڪندي آهي. جيڪي پنهنجي تقدير تبديل ڪرڻ لاءِ منظم تحريڪ هلائين ٿا ۽ وري قرباني جي نتيجي ۾ انقلاب برپا ڪن ٿا.
سنڌ جي قومي انقلابي تحريڪ جي ناڪامي جا ڪارڻ به اِ هي ساڳيا آهن ته هتي فڪري طورتي پورهيتن جي ڳالهه ڪرڻ پر عملي طورتي هارين ۽ مزدورن جون تنظيمن جو نه هجڻ، انهن جي بنيادي مسئلن لاءِ جدوجهد نه ڪرڻ، وچولي ڪلاس کي منظم ڪرڻ ياد رهي ته مڊل ڪلاس موقعي پرست ٿئي ٿو هو ڪنهن وقت به جاگيردار ۽ سرمائيدار رياست جو حصو بڻجي وڃي ٿو پر جڏهن انقلابي پارٽي هارين ۽ مزدورن کي بنيادي انقلابي قوت سمجهندي انهن کي منظم ڪندي انهن کي اڳواڻي جو حق ڏيندي اُهي رهنمائي ڪندا ته جنگ آساني سان کٽي سگهبي آهي. وچولي ڪلاس جي ليڊر شپ دوران ڪرپشن، موقعي پرستي ۽ شخصيت پرستي وڌندي آهي جيڪا هر صورت ۾ پارٽي انقلاب ۽ آزادي لاءِ خطرناڪ هجي ٿي، ڪامريڊ لينن 1922 ڌاري ڪانگريس کي خط لکيو ته اسٽالن غير معمولي اختيارن جو مالڪ بڻجي ويو آهي جيڪا ڳالهه خطرناڪ آهي ان لاءِ ضروري آهي ته گهٽ ۾ گهٽ 100 هڪ سئو نوان پورهيت ڪارڪن ڪانگريس جا ميمبر بنايو ٻي صورت ۾ پارٽي ٽٽي ويندي،
لينن جا خط 1922 – 1923
سنڌ ۾ رعايت يافته طبقو اقتدار جو مالڪ آهي. اُن خلاف سنڌ جي قومي انقلابي تحريڪ تبديلي لاءِ جدوجهد ۾ آهي هزارين ۽ لکين عوام اُن جو ساٿ ڏيئي رهيو آهي انهن جي تربيت نه هئڻ برابر آهي اِهي ماڻهو قومي تحريڪ سان ائين گڏجي رهيا آهن جيئن ڀٽو سان 1967ع ۾ گڏ ٿيا هئا. ذولفقار علي ڀٽو جاگيردارن کي تنقيد جو نشانو بنايو عوام کي پاڻ سان گڏايو پر ساڳي وقت ليڊرشپ وڏيرن جي حوالي ڪئي. نتيجي ۾ پ پ سنڌ ۾ وڏي پارٽي آهي پر نه انقلابي ۽ نه وري ڪا مظبوط جمهوري پارٽي. ڇڙو ڇڙواڳ ماڻهن جو انبوهه آهي جيڪي ڪابه بنيادي تبديلي نٿا آڻي سگهن.
سنڌ جي قومي انقلابي تحريڪ کي گهڙي پل لاءِ بيهي سوچ ويچار ڪرڻ جي ضرورت آهي. جذباتي طرح سان عوام کي پاڻ سان گڏ کڻڻ ڪنهن به ريت عقل مندي ناهي سڄي دنيا ۾ ڪيئي اهڙا تجربا موجود آهن.
وڏيون عوامي جمهوري پارٽيون فلسفي، فڪر ۽ تربيت کانسواءِ ڌوڙ ٿي ويون يا وري موقعي پرستي جو شڪار ٿيندي اسٽبلشنمنٽ جو حصو بڻجي ويون. انقلابي پارٽين کي روايتي حوالن جي بنيادن بجاءِ عملي طرح سان ڪارڪنن جي تربيت ڪرڻ گهرجي، ائين جيئن لينن ڪيئي سال يورپ ۾ روپوش رهڻ با وجود پنهنجن لکڻين ذريعي روسي عوام سان رابطي ۾ رهيو. ويٽنام جي عظيم اڳواڻ هو چي منهه عوام کي مسئلن تي گڏ ڪرڻ سان گڏو گڏ وک وک تي انهن جي رهنمائي لاءِ لکندو رهيو ۽ اهوئي ڪارڻ هو جو ويٽنام جاگيرداري جي عتاب مان به آجا ٿيا، جاپان، فرانس ۽ آخر ۾ آمريڪي سامراج سان به وڙهي پنهنجي قوم کي آزادي ڏياري ويا ته پاڻ بحث پي ڪيوسين ته تجربن جي روشني ۾ اسان کي هارين ۽ مزدورن جي تنظيم سازي ڏانهن ڌيان ڏيڻ گهرجي. انهن جي تربيت ڪرڻ گهرجي، انهن کي اڳواڻي وارو ڪردار ڏيڻ گهرجي، اُهي ئي شاندار طريقي سان جاگيردارن، سرمائيدارن ۽ رياستن جي جبر جو مقابلو ڪري سگهندا.
مائو زيتنگ چيو آهي ته ” اسانجا دوست ۽ دشمن ڪير آهن انقلاب لاءِ هي اولين سوال آهي چين ۾ اڳ ناڪامين جو ڪارڻ حقيقي طرح سان دوستن جي سڃاڻپ نه ٿي سگهي هڪ انقلابي پارٽي عوام جي رهنما هوندي آهي جڏهن ڪا انقلابي پارٽي عوام کي گمراهه ڪري ته ڪو به انقلاب ڪامياب نٿو ٿي سگهي، انقلاب لاءِ حقيقي دوستن ۽ قوتن کي مُتحرڪ ڪريون.
چيني معاشري ۾ طبقن جو تجزيو مارچ1926 جلد _ 1 صفعو 13
ان مان ثابت ٿيو ته سنڌ جي سياست ۾ رجعت پسند عوام دشمن، موقعي پرست فرد، گروهه، يا پارٽيون انقلابي تحريڪن جون دوست نٿيون ٿي سگهن سڄي توانائي عوامي قوتن تي صرف ڪجي انهن کي منظم ڪجي.
هڪ ٻيو نقطي نظر به ايندو رهي ٿو ته سنڌ جو ووڪل ڪلاس سماج ۾ وڏي ڪا تبديلي آڻي سگهي ٿوهن جي خيال ۾ پڙهيل لکيل روشن خيال طبقو جيڪڏهن چاهي ته تبديلي آڻي سگهي ٿو اهڙي قسم جو ڊگهي عرصي کان بحث هلندڙ آهي، آءُ ان نقطي نظر کي مڪمل طرح سان رد ڪريان ٿو، روشن خيال ماڻهو فلسفي ۽ فڪر جي روشني ۾ انقلابي قوتن جو ساٿاري ٿي سگهي ٿو، حقيقي قوت نه انقلاب آسان سا دو معاملو ناهي جيڪو مٿي بحث ڪري چُڪا آهيون. انقلاب ريفارمسٽ انداز ۾ به برپا ناهي ٿيندو، ڊرائينگ رومن ۾ ويهي انقلاب جون ڳالهيون ڪرڻ آسان آهن پر عمل بلڪل مشڪل هجي ٿو، سنڌ جنهن مرحلي مان گذري ٿي سمجهون ٿا ته مڪمل طرح سان غلام آهي، قومي، لساني سان گڏ طبقاتي غلامي جو شڪار آهيون پاڪستان جي فريم ورڪ ۾ پارلياماني جدوجهد صرف هڪ حڪمت عملي جو حصو آهي اصل جدوجهد سنڌ کي غلامي مان آجو ڪرائڻو آهي. ۽ اهو سڀ ڪجهه انقلاب ۽ تبديلي ذريعي ممڪن آهي ۽ تبديلي جو مطلب ته پراڻن سمورين بُرين ريتن رسمن جي تباهي، قبضو ڪندڙ سمورن طبقن کي ڊاهي پٽ ڪرڻ عوام جي حڪمراني، هارين ۽ مزدورن جي حاڪميت، ان جنگ ۾ حاڪم طبقا اڄ سگهارا آهن، انقلابي ڌُرين کي اُنهن کان ٻيڻو سگهارو ٿيڻ جي ضرورت آهي.
مائوز يتنگ چيو آهي ته چيانگ ڪائي شيڪ جي ٻنهي هٿن ۾ تلوار آهي انڪري اسان انقلابين جي به ٻنهي هٿن ۾ تلوار جو هجڻ ضروري آهي، چيو وڃي ٿو ته انقلابي پارٽي رياست اندر رياست هجي ٿي تڏهن وڃي سگهاري رياست جو مقابلو ڪري سگهجي ٿو، اسين جائزو وٺون ته ڇا سنڌ جون انقلابي ڌُريون ايڏيون سگهاريون، منظم ۽ مُتحرڪ آهن، جواب آهي نه ان ڪري اسان کي سنڌ جي انقلاب لاءِ هڪ وڏي تبديلي لاءِ لينن، مائو، هوچي منهه جهڙي مظبوط ڊسپلن واري پارٽي جوڙڻ جي ضرورت اهي، پارٽي سان لاڳاپيل ڪارڪنن ۽ همدردن کي پ پ جهڙو نه پر هڪ انقلابي ڪردار طور تربيت ڪرڻ جي ضرورت آهي، گڏيل فيصلن، گڏيل جدوجهد ۽ گڏيل ليڊرشپ طور تي سامهون اچڻ جي ضرورت آهي.
قومي سياست جو عملي پاسو مڪمل طرح سان عوامي رنگ ڍنگ جو ۽ انقلابي هجڻ ضروري آهي، وڏيرڪي ڪلچر مان ٻاهر نڪري مارڪس لينني انقلابي ڪلچر جو حصو ٿيڻ جي ضرورت آهي، تڏهن وڃي سنڌ ۾ ڪاوڏي تبديلي رونما ٿي سگهي ٿي بي صورت ۾ لکين ماڻهن جا هجوم ڪٿي ڇڙواڳ انبوهه ثابت نه ٿين.