اسين به ته ذميدار آهيون!
سنڌ جي تهذيب جو اُهڃاڻ آهي، سنڌ جو تاريخي ماڳ هجڻ ڪري قومي ڪارڪن جي حيثيت ۾ اُن کي ڏسڻ ۽ تاريخ جي ورقن کي سمجهڻ جي شوق جي ڪري رني ڪوٽ روانو ٿياسين ساٿي حيدر، ملاح، عزيز ڪنگراڻي، اعجاز ساميٽو سان گڏجي هڪ رات رستي ۾ ڳوٺ مير محمد کوسو ۾ ترسياسين، رات جي پهرئين پهر ۾ ڳوٺ جا چڱا مُڙس سريلا ۽ سياسي ڪارڪن اچي سهڙيا سياست، ۽ ٻين موضوعن تي ڪچهري ۽ کل ڀوڳ ٿيندي رهي، پر هڪ اهڙو لمحو اچي ويو جڏهن سمورا ڪچهري ۾ ويٺل ساٿي سنجيدا ٿي بحث ڪرڻ لڳا ۽ ڌيان سان ٻڌڻ ۽ اُن ۾ حصو وٺي رهيا هئا.
سنڌ صدين کان غلامي جي پنجوڙ ۾ ڦاٿل رهي آهي، نئين سنڌ، پنجاب ۽ اُن جي دلالن، جاگيردارن جي گهيري ۾ آهي ڦرلٽ، سندن ڪلچر آهي، آزاد ۽ خودمختيار سنڌ کي وسيلن جي لٽ مار لاءِ قبضي هيٺ رکيو ويو آهي، سنڌ جو عوام مختلف مرحلن تي ۽ مختلف شڪلين ۾ جدوجهد ڪندو رهيو آهي، ڪاميابين سان گڏ ناڪاميون به پلئه پيون آهن، سنڌ جي ماڻهن ۾ ماضي جي دورن کان شعور ۾ وڌيڪ اضافو ٿيو آهي، هو سياست ڪن ٿا. ووٽ ڏين ٿا، پنهنجي راءِ جو کلي ڪري اظهار ڪن ٿا.
ڪڏهن ڪڏهن ته زبردست مزاحمت به نظر اچي ٿي جيئن ايم آر ڊي جي جمهوري تحريڪ ۾ ضيا آمريت جي خلاف سنڌ جي ٻهراڙين ۾ عام هاري ۽ پورهيت جيڪا ويڙهه وڙهي سا تاريخ ۾ ياد رکي ويندي ۽ دنيا جي انقلابي ويڙهين کان ڪنهن به ريت گهٽ نه هئي، سنڌ جي قومي تحريڪ ڪالهه جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ سگهاري ۽ گهڻ رُخي ٿي آهي گهڻي حد تائين سنڌ جو ماڻهو جاگيردار جي ڀيٽ ۾ هاڻ قومپرست قيادت تي ويساهه ڪرڻ لڳو آهي، سنڌ ۾ ائين کڻي چئجي ته وڏا ڇال اچي رهيا آهن، سنڌ ڄڻ ته تبديلين ڏانهن ڪر موڙي اُٿي آهي پر ان سڄي صورتحال جي باوجود سنڌ جي تعليم جي تباهي جو ڪارڻ به اسين پاڻ آهيون، چون ٿا ته جنهن قوم جي تعليم تباهه هجي ٿي اُن قوم وٽ باقي ڪجهه به نٿو بچي، سنڌ جي حڪمرانن هٿ وٺي اڻ پڙهيل، جاهل ماڻهن کي سياسي رُشوت جي عيوض اُستاد بنائي ڇڏيو. پرائمري ۽ سيڪنڊري تعليمي ادارن ۾ ڪاپي ڪري پاس ٿيندڙ، مئٽرڪ، انٽر يا بي اي پاس نوجوانن کي ماستري جون نوڪريون مليون، جن جو سماج ۾ رويو انتهائي شرمناڪ رهيو آهي.قوم جو ايندڙ نسل جنهن جي تربيت جي ذميواري هڪ اُستاد تي بڻجي ٿي، جڏهن اُن استاد جي پنهنجي تربيت ٿيل نه هجي ته هو ٻار جي تربيت ڇا ڪندو. سنڌ جي سماج ۾ هر قسم جي بُرائي جو ٻج اسڪولن ۾ ڇٽيو پيو وڃي. پڙهائي نالي ماتر آهي، اسڪولن ۾ ماستر وڃن ئي ڪونه، ماستر وڏيرن جو اوطاقون سنڀالي ويٺا آهن يا وري ڪمداري جا فرض پيو نڀائي. اڄ جي مقابلي واري راند ۾ سنڌي نوجوان اڪثريت ۾ پوئتي بيٺو آهي، اهو طئي آهي ته باشعور فرد ئي معاشري ۾ تبديلي جو ڪارڻ بڻجي ٿو، سنڌ ۾ ڪارو ڪاري رسم، راڄوڻي جهيڙا، بي درديءَ سان هڪ ٻئي جو قتلام شعور نه هئڻ جون علامتون آهن، برداشت نه ڪرڻ اڻ سهپ رواداري جو نه هئڻ به بُرايون هجن ٿيون، اسان جا وڏڙا معمولي تعليم هجڻ جي باوجود مڪمل درسگاه نظر ايندا هئا، اُن جو ڪارڻ ان دور ۾ سٺي ۽ تربيت يافته معياري اُستاد هجڻ هُيو جنهن ڪري معاشري ۾ بُراين جو گهٽ هجڻ ۽ شعور جو وڌيڪ هجڻ سبب هئا. هن معاشري ۾ وڏيرو، سنڌ جا حڪمران ٻارن جا والدين، ۽ اسان جي سول سوسائٽي تعليم جي ان روشن تي مڪمل خاموش آهي، هر ماڻهو جي اها خواهش آهي ته سندس ٻار کي ماستريءَ جي نوڪري ملي پوءِ چاهي هو ان جي اهل نه هجي ته غير تربيت يافته ماڻهو، معاشري جي تربيت ڪري سگهن اهو ناممڪن آهي.
ان ڪري سنڌ جي تعليم جي تباهين جا ذميوار جتي رياست ۽ حڪمران آهن اُتي اسين پاڻ به ذميوار آهيون، سنڌ جي قومي تحريڪ کي ان اهم اشوتي زبردست مزاحمت جي ضرورت آهي، تعليم جي ميدان ۾ تبديلي جي ضرورت آهي ته جيئن ايندڙ نسل ڪنهن بهتر شڪل ۾ سامهون اچي ۽ معاشري جي تبديلي لاءِ پنهنجو ڪو تاريخي ڪردار ادا ڪري سگهي. تعليم جي معاملي تي سنڌ جي سول سوسائٽي کي ۽ هر باشعور فرد کي ڪمپرومائيز ڪرڻ گهرجي رات جو پويون پهراڃڻ تي هو ۽ ڳوٺاڻي ڪچهري ۾ ويٺل سمورا ساٿي متفق ٿياسين ته ان معاملي تي آواز اُٿارڻ جي ضرورت ۽ پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي.
صبح جو سوير تياري ڪري جڏهن رني ڪوٽ پهتاسين ته آرڪيالاجسٽ اشتياق انصاري سان ملاقات ٿي، ان کان علاوه سيد منير شاهه (سڪرنڊ وارو) مظفر چانڊيو ۽ صفر چانڊيو سان به حادثاتي ملاقات ٿي وئي هي سڀ دوست تاريخي ماڳ رني ڪوٽ ڏسڻ آيا هئا، رني ڪوٽ تي بدرابڙو ۽ ٻين جا تفصيلي ڪتاب لکيل آهن انهن جي لکڻ کان پوءِ في الحال آءُ تبصرو نه ڪندس (ڪنهن ٻئي مضمون ۾) مٿي ذڪر ڪيل ساٿين سان چانهه جي پيالي تي خبر پئي ته ڪراچي ۾ امام حسين جي چاليهي جي ڏهاڙي تي بم ڌماڪن ۾ ڪيترائي ماڻهو مارجي ويا آهن ۽ ڪيترائي زخمي ٿيا آهن، اسين سڀ گهڙي پل لاءِ سوچن ۾ گُم ٿي وياسين ۽ پوءِ تبصري ۽ بحث کان رهي نه سگهياسين ۽ ڳوڙهي انداز ۾ سوچڻ ۽ ڳالهائڻ لڳاسين ته سنڌ جي تاريخ ۾ اهڙي صورتحال ڪڏهن ناهي رهي، سنڌ سُکي ۽ ستابي هئي جنهن ڪري ڌاريا قابض ٿيندا هئا ۽ سنڌ مزاحمت ڪندي هئي. پر سنڌ وطن ۾ دهشت ۽ وحشت بلڪل نه هئي، صوفي منش ماڻهو رهندا هئا، برداشت سندن فلسفو هوندو هو، اڄ به سنڌي ماڻهن جي مڪمل اڪثريت موجوده دهشتگردي کان الڳ ٿلڳ. سنڌ ۾ دهشت ۽ دٻدٻي جو ڪلچر ٻاهران آيل آهي. 1947ع جي ورهاگي کان پوءِ ڌاري آبادي جي آمد هتان جي تهذيب ۾ وڏا ڏار وڌا آهن امن جي واسطي، رت جي درياهن ۾ وهنجي رهي آهي، امن دشمن وحشي ماڻهو پنهنجو ڪلچر ٻي ڌرتيءَ تان کڻي سنڌ ڏانهن منتقل ڪيو آهي، جنهن ۾ ماڻهن کي ڳڀا ڳڀا ڪرڻ، سندن روايت جو حصو آهي، اڄ هي چوڻ ۾ ڪابه قباهت ناهي ته 1947 جي ورهاڱي سنڌ کي وڏو نقصان ڏنو آهي، پاڪستان جي ٺهڻ سان سنڌي قوم جي نيلامي ته پري جي ڳالهه آهي پر دهشتگردي جي راڄ ماڻهن کان سڪون کسي ورتو آهي.
وانا ۽ وزيرستان ۾ مدرسن جي تعليم ۽ انهن جي تربيت خوبصورت وادي سوات کي به پنهنجي دهشت جي زد ۾ آڻي ڇڏيو. سنڌ ۾ جنهن تيزيءَ سان ساڳي سوچ ۽ فڪر وارا مدرساٺهي رهيا آهن، هزارين سنڌي ۽ غير سنڌي مدرسن جا طالب آهن، انهن جي اُتي تربيت ائين ٿي رهي آهي جيئن افغانستان ۽ پاڪستان جي علائقا غير ۾ طالبان جي. جيڪي نياڻين جي تعليم جا دشمن آهن، جيڪي عورتن کي ڪوڙا ٿا هڻن، جيڪي بنا ڏوهه جي ماڻهن جون سسيون ڌڙ کان ڌار ٿاڪن، جيڪي مذهب جي نالي جبر ۽ ڏاڍ مڙهين ٿا اهو ساڳو حشر سنڌ ۾ في الحال ته ٻاهران ايندڙ ماڻهو ڪري رهيا آهن، پر هڪ احساسيت ۽ ڊپ موجود آهي ته سنڌ جي مدرسن ۾ ڏنل تربيت سڀاڻ سنڌ کي تهس نهس ڪري ڇڏيندي. اڄ جڏهن هو ڪمزور آهن ته سنڌ ۾ روايتي ميلن جي مخالفت ڪري رهيا آهن، هارين، پورهيتن جي جلسن ۾ قومي گيتن ۽ اسٽيج ڊرامن کي روڪڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن، سڀاڻ جڏهن اهي طالبان تحريڪ وانگر سگهارا ٿيا ته هو سنڌ ۾ قومي، جمهوري تحريڪ، ثقافت، ڊرامي، ميلي ملاکڙي جا سخت مخالف ٿي ڪلاشنڪوف هٿ ۾ کڻي مذهبي فڪر جي پاسداري ڪندي نظر ايندا ۽ تاريخ ۾ هڪ ڀيرو ٻيهر سنڌ عربن جي ڪاهه وانگر غلامي جي شڪل ۾ تبديل ٿيندي، ان ڪري سنڌ جي باشعور عوام کي غير قانوني مدرسن کي بند ڪرائڻ ۽ روڪڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي، حقيقي شعور کي ڦهلائجي.