سنڌ جو کسيل سڀ ڪجهه واپس ڪريو!
پروفيسر عزيزالدين احمد پنهنجي مقالي ”سنڌ پاڪستان کان پوءِ“ ۾ لکيو آهي ته پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ئي پنجاب جي ماڻهن سنڌ ۾ نوڪريون وٺڻ شروع ڪيون. خاص ڪري پوليس ۾ پنجابي ۽ پختون عنصر واضح اڪثريت سان هو. 1935 ۾ سنڌ جي پوليس هيڊ ڪوارٽر ۾ 5000 پنج هزار پوليس آفيسرن ۾ سنڌي صرف آڱرين تي ڳڻڻ جيترا هئا.
پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سنڌ ۾ هنڌن جي وڏي پئماني تي لڏپلاڻ جي ڪري نوڪريون پئدا ٿيون پر بد قسمتي سان پنجاب جي ڏاڍائي ڪري مقامي ماڻهن کي نوڪريون نه مليون هنڌن جي ڇڏيل نوڪرين تي به پنجاب قابض ٿي ويو.
محمد موسيٰ ڀٽي موجب 1980ع ۾ مرڪزي حڪومت ۾ ڪُل ملازمن جو تعداد ڏيڊ لک هو اُن وقت سنڌ جي ڪوٽا 20 سيڪڙو هئي شهري آبادي 8 ۽ ٻهراڙين 12 سيڪڙو هئي. ان موجب سنڌ کي 30 هزار نوڪريون ملڻ گهرجن ها پر صرف چار هزار نوڪريون ڏنيون ويون جنهن ۾ سنڌي صرف اڍائي هزار هئا. اهڙي ريت ڏاهپ سان پنجاب سان مفادن ۾ ڀاڱي ڀائيوار پشتونن سنڌ سان ڏانهن رُخ ڪيو. پوليس ۾ خاص ۽ اُن کان پوءِ سمورن سرڪاري ادارن ۾ اهم عهدن تي قابض ٿي ويا اُن جو مکيه ڪارڻ هي به هو ته پاڪستان ٺهڻ وقت سنڌ جو وفاق ۾ ڪوبه عمل دخل نه هو جنهن ڪري فوج ۽ سول افسر شاهي تي پنجاب ۽ پشتون قابض رهيا ۽ اهو سلسلو ايستائين جاري رهيو جيئن 71ع ۾ ذولفقار ڀٽو اقتدار ۾ آيو سنڌ کي نوڪرين ۾ ڪنهن حد تائين رليف مليو. وفاقي ادارن ۾ صوبي سنڌ جي نوڪرين ۾ اٽي ۾ لوڻ برابر سنڌي نظر اچڻ لڳا. ۽ اهوئي سبب آهي جو پنجاب ۽ پٺاڻن جي نوڪرين ۽ سنڌ ۾ هجڻ ڪري هڪ معاشي ماهر موجب 20 ارب رپيا پوسٽ آفيسن ذريعي سنڌ مان ناڻو ٻاهر وڃي ٿو، هُنڊي، بئنڪون ۽ ٻيا غير قانوني طريقا اُن کان الڳ آهن اڄ به سنڌ جي گهڻ قومي ڪمپنين، سرڪاري توڙي نجي ادارن ۾ سنڌي نالي ماتر نوڪرين ۾ آهن. سنڌ ۾ بئراجن جي ٺهڻ سان ڌارين جي آبادڪاري شروع ٿي وئي 1936ع ڌاري جڏهن سکر بئراج جُڙي راس ٿيو ته پنجابين ۽ پٺاڻن جا ڪٽڪ اچي سنڌ ۾ لٿا.زمينن جي ورهاست جو فائدو فوجي جرنيل، پٺاڻ ۽ پناهگير آفيسر شاهي ورتو هڪ اندازي موجب ون يونٽ جي قيام دوان ( 1955ع کان 1958 ع) تائين غير سنڌين کي هڪ لک 53 ٽيونجاهه هزار ۽ ڪجهه سئو ايڪڙ زمين ملي. 1958ع کان 1963ع جي عرصي دوران زمين حاصل ڪندڙ هر 100 ماڻهن مان پنجهتر ماڻهن جو تعلق سنڌين سان هو.
حُرن جي روحاني رهنما صبغت الله شاهه راشدي “سورهيه بادشاهه” کي 20 مارچ 1943 تي انگريزن مزاحمتي جنگ جي پاداش ۾ ڦاهي چاڙهيو، پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ ٿيڻ هي کپندو هو ته حڪمران آزادي جي متوالن کي پنهنجي زمين واپس ڪن ها پر اُن جي اُبتڙ مُکي ڍنڍ جي ارگرد ڏيڍ لک ايڪڙ زمين فوجي آفيسرن کي انعام اڪرام ڏئي ڇڏي. اُن وقت سنڌ جي ٽنهي بئراجن جي زمين جيڪا لکين ايڪڙ ڌارين کي ڏني وئي ان جي قيمت 50 رپيا يا 250 رپيا في ايڪڙ جي حساب سان هئي. پڙهو ”سنڌ ڪيس پروفيسر عزيزالدين“
ڪجهه فوجي آفيسر نوڪرين ۾ هئا اُن باوجود کين زمينون ڏنيون ويون انهن فوجي آفيسرن آڙي پاڙي جي سنڌي آبادگارن کي تنگ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ علائقي تي قابض ٿيڻ لڳا. ڪوٽڙي بئراج جي تقريبن هڪ لک ٻائتاليهه هزار ايڪڙ پنجابين ۽ پٺاڻن کي ڏني وئي. مطلب ته عقلمندي سان سنڌ جي تمام گهڻي تازي زرخيز زمين ڀڳڙن مُٺ انعام ۽ نيلام ۽ تحفن طور تي ڏني وئي جنهنجي نتيجي ۾ انگريزن جي غلامي کان اڳ سنڌ جي زمين جا سنڌي وارث هيا. پاڪستان جي ٺهڻ کانپوءِ هڪ ته لکين ايڪڙ زمينون وڃايون سين ٻيو ڌاري آبادي جي اچڻ سان سنڌين کي معاشي طرح سان ڪاپاري ڌڪ لڳو ۽ سماجي طورتي به مُشڪلاتن جو شڪار ٿياسين.
پاڻي جا مسئلا: سنڌو درياهه سنڌ جي ماڻهن جي زندگي آهي. سنڌ وصدين کان ڪيلاش پربت مان مانسرور ڍنڍ مان ٿيندي جبلن مان پنهنجو لنگهه ٺاهي تبت مان نڪرندي لداخ مان پنهنجو لنگهه ٺاهنيدي سنڌ ڏانهن سفر ڪندي عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. سنڌو درياهه جي ڊيگهه تقريبن 1800 ميل آهي. سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ پاڻي معاملا طئي ڪرڻ لاءِ 1945 ۾ راءِ ڪميشن جوڙي وئي ان تحت سنڌ پنجاب معاعدو ڪيو ويو.
سنڌ پنجاب معاهدي تحت سکر بئراج وٽ گهٽ ۾ گهٽ 80 هزار ڪيوسڪ پاڻي جي موجودگي کانپوءِ پنجاب پاڻي کڻدو پر اُن تي اڄ تائين عمل نه ٿيو 1945ع جي معاهدي تحت پنجاب سنڌو درياهه تي ڪوبه منصوبو پاڻ لاءِ نٿو ٺاهي سگهي جيسين سنڌ اُن جي منظوري نه ڏئي. اُن معاهدي تحت سنڌو درياهه تي سنڌ جو 75 سيڪڙو حق هوندو ۽ 25 سيڪڙو پنجاب جو حق هندو. جڏهن ته پنجاب جي درياهن تي سنڌ جو 25 سيڪڙو ۽ پنجاب جو 75 سيڪڙو حصو هوندو. پنجاب سرڪار سنڌ کان پڇڻ بنا پنهنجا ٽي درياهه وڪرو ڪيا 1961 ڌاري کين 8.1 ڪروڙ ڊالر مليا.
پنجاب راوي ستلج ۽ بياس هندستان کي وڪرو ڪيا ۽ پوءِ سڄو يار سنڌو درياهه تي ٿيو. پنجاب معاهدي جي ڀڃڪڙي ڪندي سنڌو تي ٻه بئراج قائم ڪيا. (1) چشما جهلم لنڪ ڪئنال (2) تونسا چنجنري لنڪ ڪئنال اهڙي ريت سنڌ کان لکين ايڪڙ فوٽ پاڻي کسيو ويو.
هڪ ڀيرو ٻيهو 1972 ۾ ڪامن انٽريسٽ ڪميشن پاران هڪ عارضي معاهدو ڪيو ويو جنهن تحت پنجاب 33 سيڪڙو ۽ سنڌ 67 سيڪڙو حصو قبول ڪيو ويو. ان معاهدي تحت هي طئي ڪيو ويو ته جهلم هڪ ڪئنال تيسين نه کوليو ويندو جيسين سنڌ جون مڙئي ضرورتون پوريون نه ٿيون ٿين پر ان تي اڄ سوڌو عمل ناهي ٿيو. ان کانپوءِ 1991ع جي معاهدي تحت سنڌ کي 48.76 سيڪڙو ڏنو ويو، ٿل ڪئنال جي ٺاهڻ جي رٿا به جاري آهي. سنڌ کي 1991 موجب مليل حصو به نٿو ملي. گهٽ ۾ گهٽ 10 لک ايڪڙ فوٽ پاڻي ڊائون اسٽريم ڪوٽڙي بئراج کان هيٺ ڇڏڻو آهي پر اهو نٿو ڇڏيو وڃي پنجاب سرڪار جو موقف آهي.ته اهو پاڻي ضـايع ٿئي ٿو پر تازو سروي موجب سينيٽ ڪميٽي جي رپورٽ موجب 1.5 ملين ايڪڙ يعني 15 لک ايڪڙ زمين سمنڊ ڳڙڪائي ويو آهي. 80 ايڪڙ روزانو سمنڊ زمين کي پنهنجي لپيٽ ۾ وٺي ٿو. تقريبن 250 اسڪوائر ڪلوميٽر ٻيٽ ڊيلٽا تباهه ٿي وئي آهي لکين سنڌي ماڻهو زمين جي تباهي جي ڪري بي روزگار ٿيا آهن. مختلف بيمارين جي ور چڙهي ويا آهن. سنڌو درياهه ۾ ٻوڏن نه اچڻ ڪري لکين ايڪڙ زمين غير آباد رهي ٿي. لکين ايڪڙ زمين سم ۽ ڪلر جي ور چڙهي وئي آهي. سنڌ ۾ زير زمين پاڻي جو 80 سيڪڙو کارو ۽ زهريلو ٿي ويو اهي جنهن ڪري پيئڻ سان ڪيئي بيمارين جنم ورتو آهي اهڙي ريت پنجاب هوڏ ڪري سنڌو جو پاڻي چوري ڪري سنڌ کي معاشي طور ڪنگال ڪري ڇڏيو آهي. اڃان زور ڏنو پيو وڃي ته ڪالاباغ ڊئم ٺهڻ گهرجي. جي ائين ٿيو ته سنڌ جي زراعت سان سلهاڙيل آهي. سنڌ جو عوام سمجهي ٿو ته پنجاب جتي ٻين طريقن سان سنڌ کي غلام بنائي ويٺو آهي اُتي پاڻي جي چوري به ان ڪري عمل جو حصو آهي.
نوڪرين، زمينن، پاڻي تي قبضا گيري کانپوءِ اين ايف سي ايوارڊ ۾ به سنڌ سان نا انصافي ٿيندي رهي آهي. سنڌ سڀ کان وڌيڪ ڪمائي ڏيندڙ وطن آهي پر کيس صرف 130 ارب رپيا ملي رهيا آهن. سنڌ 67.35 سيڪڙو ڏئي ٿي کيس کي پالوليشن جي بنياد تي 25 سيڪڙو واپس ملي ٿو باقي وفاق ۽ پنجاب جي نالي ۾ ڦريو وڃي ٿو. سنڌ جو اهو مطالبو رهيو آهي ته وفاق کي صرف 20 سيڪڙو ڏنو وڃي باقي 80 سيڪڙو مان جيڪو به صوبو جيتري آمدني ڏئي ٿو اُها کيس واپس ڪئي وڃي. پر 62 سالن جي تاريخ ۾ ائين ناهي ٿيو. پاپوليشن کي بنياد بنائي ورهاست ڪئي وڃي ٿي. سنڌ وسيلن ۾ مالامال آهي گئس، تيل ۽ ڪوئلي جا سڀ کان وڌيڪ ذخيرا سنڌ وٽ آهن انهن جي مالڪي به سنڌ کي نه ملي رهي آهي صرف 12 سيڪڙو رائلٽي يعني خيرات ڏني وڃي ٿي. مطلب ته پاڪستان جي ٺهڻ سان سنڌ جي ڦرلٽ جاري آهي ۽ هر سبجيڪٽ ۾ لٽيو پيو وڃي. اڄ سنڌ جي قومي تحريڪ وسيلن جي مالڪي، ڌارين جي آبادڪاري خلاف سنڌي ٻولي قومي ٻولي لاءِ تحريڪ هلائي رهي آهي. ڪالاباغ ڊئم روزگار لاءِ ۽ ٿل ڪئنال لاءِ ۾ تاريخي جدوجهدون ٿي گذريون ڪاميابيون ۽ ناڪاميون ٻئي حصي ۾ آهن. پر سوال هي ٿو پئدا ٿئي ته ڇا پاڪستان ٺهڻ سان جيڪي ناانصافيون ٿيون آهن انهن کي وساري ويهون غيرقانوني طرح سان نوڪرين ٿي قبضو، زمينون ڦٻايون ويون، پاڻي تي ڌاڙو، وسلين جي ڦرلُٽ کي پٽي پويان ورائي ڇڏيون. ان ڪري تمام ضروري آهي ته سنڌ سان تاريخ ۾ جيڪي به زيادتيون ٿيون آهن انهن جو حساب ڪتاب وٺڻ گهرجي، سنڌ ۾ ۽ وفاق ۾ جمهوريت جا دعويدار ويٺا آهن انهن کان مطالبو ڪريون ته سنڌ سان ٿيل ڏاڍاين جو ازالو ڪيو وڃي. مطالبو ڪرڻ گهرجي ته:
(1) پاڪستان ٺهڻ سان غير قانوني طورتي سنڌ ۾ آيل ڌارين کي فوري طور ڏيهه نيڪالي ڏني وڃي.
(2) پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ بئراجن کان اڳ ۽ پوءِ زمينن جي غير قانوني ورهاست دوران لکين ايڪڙ سنڌ جي زمين پنجابي، پٺاڻ ۽ پناهگيرن کان واپس ورتي وڃي.
(3) پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ مرڪز ۽ سنڌ غير سنڌين کي ڏنل غيرقانوني طريقي سان سموريون نوڪريون ختم ڪيون وڃن.
(4) 1945ع پاڻي معاهدي تي عمل ڪندي سنڌو درياهه تي ڪو بند نه ٻڌو وڃي. چشما جهلم لنڪ ڪئنال ۽ تونسا پنجند لنڪ ڪئنال فورن بند ڪيا وڃن. ۽ ٿل ڪئنال جو ڪم فوري طور تي روڪيو وڃي.
سنڌ جي قومي تحريڪ کي اڌ صدي کان وڌيڪ سنڌين سان ٿيل ڏاڍاين جو حساب چُڪائڻ جو اعلان ڪرڻ گهرجي. ته جيئن معلوم ٿي سگهي ته سنڌ آزاد ۽ خودمختيار هئي سندس سمورن معاملن ۽ وسيلن جو ڪُلي اختيار سنڌو وطن کي هجڻ گهرجي.
سنڌ جي قومي تحريڪ کي سنڌ جو کسيل سڀ ڪجهه واپس وٺڻ جو مطالبو ڪرڻ گهرجي.