ڪراچي جا سنڌي ڳوٺ ڊاهڻ جو پس منظر ڇا آهي؟
اهڙي ريت ڪراچي غلامي جي جڪڙ ۾ ڦاٿي، برصغير جي انگريزن خلاف هلايل هلچل جي نتيجي ۾ 1947ع ۾ جڏهن هندستان ۽ پاڪستان ڌار ڌار ملڪ ٺهيا ته ان وقت ڪراچي جي ڪل آبادي ساڍا چار لک هئي ۽ پوءِ هندستان ۾ هندو مسلم فسادن جي نتيجي ۾ لکين پناهگير سنڌ ڏانهن ڪاهي آيا ۽ انهن جو سڄو بار ڪراچي تي پيو. 1954ع ۾ جڏهن لياقت علي خان ۽ نهرو سمجهوتو ١٩٥٤ع Liaqat Nehru Pact ٿيو، جنهن موجب پاڪستان ۽ هندستان مان اچ وڃ قانوني طريقي يعني پاسپورٽ ذريعي ٿيندي ۽ ڪنهن به ماڻهو جي غيرقانوني طرح اچ وڃ تي پابندي مڙهي وئي، ٻنهي ملڪن پنهنجا بارڊر سيل ڪري ڇڏيا، ان وقت ڪراچي ۾ جيڪي به مهاجر لڏي آيا، انهن سميت ڪل آبادي يارنهن لک ٿي وئي، اڄ ڪراچي جي چوڏهن ملين، يعني هڪ ڪروڙ چاليهه لک آبادي آهي، جنهن ۾ اڪثريت غير سنڌين جي آبادي تصور ڪئي وڃي ٿي ۽ عملي طور تي ڪراچي جي 18 ٽائونن مان صرف ٻن ٽائونز جا ناظم سنڌي بلوچ آهن باقي سمورا ٽائون پناهگيرن جي ناظميءَ هيٺ آهن. 60 سالن جي ان دور ۾ غير قانوني طور تي ڌارين جي يلغار ڪراچي ۾ سنڌين کي اقليت ۾ تبديل ڪيو. ڪراچي جي وسيلن ۽ روزگار جي سمورن ذريعن تي به ڌارين جو قبضو آهي. ڪراچي ۾ ايندڙ ويندڙ ماڻهن تي ڪابه رنڊڪ ناهي نتيجي طور تي ڪراچي هڪ گهڻ قومي، Multinational City بڻجي ويو آهي.
ڪراچيءَ ۾ 11 سؤ جي لڳ ڀڳ ننڍا توڙي وڏا سنڌي ڳوٺ آهن، ابتدائي طور تي انهن ڳوٺاڻن جي روزگار جو ذريعو مڇي مارڻ تي هوندو هيو ۽ پوءِ آهستي آهستي ڪراچي جي ترقي ۾ به سندن ڪردار رهيو آهي. انهن 11 سؤ ڳوٺن کي بنيادي سهولتون مثال طور پاڻي، سيوريج، بجلي، گئس، روڊ، رستا پڪا ڪري ڏيڻ ته ٺهيو پر وقفي وقفي سان انهن کي ڊاهي پٽ ڪندا رهيا آهن.
هجڻ ته هيئن گهرجي ته Son of the soil ڌرتي ڄاون کي بنيادي سهولتون فراهم ڪيون وڃن ها ڪارخانن ۽ سرڪاري نوڪرين ۾ بنيادي حق انهن جو مڃيو وڃي ها. ڳوٺن کي پڪو ڪري انهن کي ليز ڏني وڃي ها. اتي رهندڙ بيروزگار نوجوان کي اوليتي بنيادن تي روزگار ڏنو وڃي ها!
73-1972ع ۾ ڀٽو جي دور اقتدار ۾ لينڊ روينيو ايڪٽ تحت ڪراچي ۾ جيڪي به ڳوٺ هوندا، انهن کي ريگيولر ڪيو ويندو، ايستائين جو جيڪڏهن ڪو پراڻو ڳوٺ آهي ۽ Congested ڳتيل آبادي جي ڪري کين وڌيڪ زمين جي ضرورت آهي ته به سرڪار کي ان جو بندوبست ڪرڻو آهي، جيڪڏهن اها زمين ان ڳوٺ ۾ نٿي ملي سگهي ته ان جو متبادل طور تي سرڪار کي زمين الاٽ ڪرڻي آهي.
ان کان پوءِ 1980ع ڌاري بورڊ آف روينيو هڪ پاليسي جوڙي هئي ۽ ان جو نوتيفڪيشن جاري ڪيو ويو جنهن موجب جتي به 10 گهر موجود آهن ته ان کي ڳوٺ جو درجو ڏئي ريگيولرائيز ڪيو ويندو پر انهن سمورن قانونن ۽ ضابطن جيڪي خود سرڪار مختلف وقتن ۾ جاري ڪندي رهي جون ان ڌڄيون اڏايون ويون آهن، ڪراچيءَ جا اصلوڪي باشندا غيرن وانگر رهي رهيا آهن. کين ڪوبه قانوني تحفظ ناهي. ۽ جڏهن ته هر قسم جي پناهگيرن جي غيرسنڌي آبادين کي پهرئين درجي جي حيثيت حاصل آهي.
اصل ۾ ڪراچي جي سؤ سالن کان به قديم انهن ڳوٺن کي بلڊوز ڪرڻ جا ٻيا مکيه ڪارڻ هي آهن ته 80ع جي ڏهاڪي ۾ هڪ نسل پرست تنظيم جو سنڌ جي سياست ۾ اچڻ سان انهن جا سنڌين سان ويڇا ٿيا. سنڌي ماڻهن جو سياسي تڪرار هئڻ ڪري جڏهن اها تنظيم اقتدار ۾ آئي ته:
1. ڪراچي مان سنڌين جو ووٽ بئنڪ ختم ڪرڻ لاءِ ڳوٺن کي مسمار ڪيو ويو.
2. سنڌي ماڻهو جمهوري ڌارا جو حصو هجڻ ۽ جمهوري پارٽين کي ووٽ ڏيڻ جي ڪري.
3. ڪراچي ۾ سنڌي ماڻهن ۾ اجتماعي شعور پيدا ٿيڻ ڪري.
4. ڪراچي جي سنڌين ۽ بلوچن جو سنڌ جي قومپرست ڌرين سان قومي تحريڪ جو حصو ٿيڻ ڪري.
5. ڳوٺن جون زمينون قيمتي هجڻ ڪري بلڊر مافيه سان زمينن جا سودا، جتان کين ڳريون قيمتون ملي رهيون آهن.
1988ع ڌاري جڌهن ڪراچي ۾ سنڌي مهاجر تڪرار ٿيو هو ته سڄي ڪراچي مان سنڌي ماڻهن کي ننڌڻڪن وانگر ماريو ويو هو، ان جي رد عمل ۾ سنڌين پنهنجو پاڻ کي منظم ڪرڻ لاءِ ڳوٺن جي صورت ۾ هڪ هنڌ گڏجي ويهڻ کي ترجيح ڏني، بنيادي طور تي سنڌي ماڻهو منظم ٿي رهيو آهي، کانئن جيڪا حق حاڪميت کسي وئي آهي هو شعوري طور تي منظم ٿيڻ لاءِ وکون کڻي رهيو آهي، جيڪا ڳالهه نسل پرست تنظيم کي چڱي نٿي لڳي. هن ڪراچي شهر ۾ غير فطري طور تي واڌ هئن ڪري افغاني، پٺاڻ، برمي، بنگالي کانسواءِ سڄي دنيا مان تڙيل غير قانوني پناهگير “Illegal Immigrants” اچي رهيا آهن، انهن جون وڏيون وڏيون غير قانوني بستيون ٺهي رهيون آهن جن جو هن ڌرتي سان ڪوبه واسطو ناهي، هو سنڌو درياهه جي پاڻي، سندس چيڪي مٽي مان ڳوهيل ناهن، انهن جي آبادين ڏانهن ڪوبه بلڊوزر نٿو وڃي. پاڪستان ٺهڻ کان اڄ تائين صرف ڌارين جون ڪالونيون ۽ ڪچيون آباديون ريگيولرائيز ڪيون ويون آهن، انهن کي سموريون بنيادي سهوليتون فراهم ڪيون ويون آهن، ان جي ڀيٽ ۾ ڌرتي ڌڻين جون وسنديون هڪ سيڪڙو به ريگيولرائيز ناهن ٿيون بلڪه هر روز هڪ مشينري ۽ فورسز ذريعي ڳوٺن تي راتاها هڻي سنڌين کي هيسائي ڪراچي مان تڙڻ جا سانڀاها ٿي رهيا آهن. بنيادي سهولتون ته لياري ايڪسپريس جي نالي ۾ ترقي جي نالي تي پرڏيهين کي مليون آهن. هزارين بلوچن کي بي گهر ڪيو ويو. تئيسر جتي 35 هزار گهر ڏنا ويا آهن پر ان ۾ هڪ سيڪڙو به سنڌي مشڪل سان آهن تيسر ٽاؤن نالي آباديءَ ۾ زبردست Structureانفرادي اسٽرڪچر جوڙيو ويو آهي ۽ جيڪي صدين کان ڳوٺ آهن، انهن ڳوٺن جا ماڻهو سهولتن کان محروم آهن. ڳوٺن ۾ سنڌي اسڪول ختم ڪيا ويا آهن.
مان هي چوڻ چاهيان ٿو ته جي حق حاڪميت جي ٿيندڙ مستقبل جي ويڙهه ۾ ڪراچي اهم ڪردار ادا ڪندو، دشمن سنڌين جي ڳوٺن کي ڊاهي کين اقليت ۾ ڪري، معاشي طور تباهه ڪري ڪراچي مان ڌونس ۽ دٻدٻي سان تڙڻ چاهين ٿا. ٻئي طرف سنڌين کي عقل ۽ شعور سان مستقل جي رٿا تحت منظم ٿي هر قسم جي سازشن جو مقابلو ڪرڻو آهي. انگريز سرڪار جي دور ۾ دلالي مان پيدا ٿيل نائو مل جهڙن کي به وائکو ڪرڻو آهي.
جهڙا به هيڻا حال آهن، ڪراچي رهڻو آهي، ڳوٺ بچائڻا آهن ۽ پنهنجا بنيادي، انساني، قومي ۽ جمهوري حق حاصل ڪرڻا آهن.