19
سردي جي باوجود مون کي پگھر جا ڦڙا ڪويلين وانگر ڪنڌ تي ھلندي محسوس ٿيا.
نه نه، ھو ائين نه ڪندي، شعوري سطح تي بحث ڇري پيو.
ھو ائين ڪندي، ڪندي
نه نه. ھو ائين نه ڪندي. مون کي ڦاھي جي ڦندي تائين وٺي ويندي ! اھو ممڪن ئي نه آھي.
اڙي بيوقوف، سموري تاريخ اھڙن واقعن سان ڀريل آھي.
ٺيڪ آھي ، مان مڃان ٿو، ھن واضع نموني ڪڏھن به پنھنجي محبت جو اظھار نه ڪيو آھي. پر، مون کي يقين آھي، ھن مون سان محبت ڪئي آھي.
تڏھن اوچتو بحث بند ٿي ويو. تصور ۾ مون پاڻ کي وردي پوشن جي نرغي ۾ ڏٺو. ڏائڻ به وردي ۾ ھئي ! مون ڏانھن آڱر سان اشاروڪندي چيائين، وڏو ڪو احمق آھين جوڳي ! تون ڇا تون سمجھين، مون تو سان محبت ڪئي آھي ! آئيني ۾ پنھنجي شڪل ڏٺي اٿئي ! معاشري ۾ منھنجي مقام ۽ پنھنجي مقام جو فرق محسوس ڪيو اٿئي ! اڙي بيوقوف، مون تو سان محبت جو ڍونگ رچايو ھو، تنھنجو انت لھڻ لاءِ مون تو سان محبت جو ناٽڪ رچايو ھو ! تون ڇا ٿو سمجھين، مان تنھنجي عشق ۾ مبتلا ٿي پيئي ھيس ! تو سان عشق جي راند رچائي، مون پنھنجو فرض پورو ڪيو آھي. اھو سڀ ڪجھه منھنجي ڊيوٽي ۾ شامل ھو. تون دھشتگرد آھين ! تون ملڪ ۽ ملت جو دشمن آھين. تو نظريه پاڪستان کي دل سان قبول نه ڪيو آھي !
مون سيني ۾ ٻوسٽ محسوس ڪئي. لڳو پئي سيني ۾ لھي ويل ساھ موٽي نه ايندو. اندر رھجي ويندو. مان ٻوساٽجي مري ويندس. ان وقت مون کي پنھنجو بنگالي دوست انيس چوڌري ڏاڍو ياد آيو. ايڪويھه، ٻاويھه سال اڳ، اڃا مشرقي پاڪستان، مشرقي پاڪستان ھيو، بنگله ديش نه ٿيو ھو، تڏھن ھڪڙي رات منھنجي دوست انيس چوڌري کي قانون نافذ ڪرڻ وارن ادارن جا بيحد ذھين ڪارندا گرفتار ڪري وٺي ويا ھئا. اسان ٻنھي ساڳئي سال ڪراچي يونيورسٽي مان ايم اي ڪئي ھئي، ۽ اطلاعات واري محڪمي ۾ وڃي نوڪري ڪئي ھئي. انيس چوڌري اسان سڀني کان وڌيڪ ذھين ھو، ۽ ملڪ جي سياست تي تھه ۾ لھي ڳالھائي سگھندو ھو، اھو ئي سندس وڏي ۾ وڏو ڏوھ ھو. ھو اڪثر چوندو ھو، توھين مغربي پاڪستان وارا اسان بنگالين جي باري ۾ ان کان وڌيڪ ڇا ٿا ڄاڻو، ته اسين بنگالي ملڪ ۽ ملت جا دشمن آھيون، ۽ اسان نظريه پاڪستان کي دل سان قبوليو نه ڪيو آھي ! اسين ھندستان جا ايجنٽ آھيون ! ان کانسواءِ اسان جي باري ۾ توھان مغربي پاڪستان وارن کي ڪھڙي معلومات آھي؟ توھان کي خبر آھي ته اسان جا سياسي مسئلا ڪھڙا آھن؟ توھان کي خبر آھي ته اسان جا اقتصادي مسئلا ڪھڙا آھن؟ اسان جا معاشي مسئلا ڪھڙا آھن؟ بنگالي ٻولي، ادب ۽ ثقافت جي باري ۾ توھان جي ڄاڻ ڪيتري آھي؟ ڌرتيءَ سان اسان جي رشتي جي باري ۾ توھان کي ڪيتري خبر آھي؟ توھين وڏا جاھل ۽ بيخبر آھيو. توھان کي پنھنجي جھالت جي وڏي قيمت ادا ڪرڻي پوندي.
۽ جلد ئي پاڪستانين جي جھالت جي وڏي قيمت ادا ڪرڻي پيئي ھئي، ۽ ملڪ ٽٽي پيو ھو ! انيس چوڌري جي پيشنگوئي صحيح ثابت ٿي ھئي.
پر مان انيس چوڌري وانگر ذھين نه آھيان. ملڪ جي سياسي، اقتصادي ۽ سماجي حالتن جي باري ۾ منھنجي ڄاڻ ناقص آھي. مون کي فقط ايتري خبر آھي ته رھجي ويل پاڪستان جي مغربي پاڪستانين کي ڪا خبر ڪونھي ته سنڌ جا سياسي مسئلا ڪھڙا آھن؟ سنڌ جا اقتصادي ۽ معاشي مسئلا ڪھڙا آھن؟ سنڌي ادب، ٻولي ۽ ثقافت جي باري ۾ سندن ڄاڻ ڪيتري آھي؟ ڌرتيءَ سان سنڌين جي رشتي جي باري ۾ سندن معلومات ڪيتري آھي؟
مان ھڪ عام رواجي مولائي ۽ غير سياسي ماڻھو آھيان. منھنجو ملڪ جي سياست سان ڪو واسطو ڪونھي. مان مائٽن جي چوڻ تي اسلام جي ڳولا ۾ اسلام آباد آيو ھوس، ۽ اجايو، مفت ۾، مصيبت ۾ پئجي ويو ھوس.
اڌ ٺھيل عمارت گھيري ۾ ورتل ڪنھن شڪسته قلعي وانگر محسوس پئي ٿي. ڪجھه سمجھه ۾ نه پئي آيو ته ڪھڙي واٽ وٺان ! ھر ڪا راھ جھر جھنگ ۽ رڻ پٽ ڏانھن وٺي پيئي ويئي. بک، اڃ ۽ مايوسي ورائي ويئي. سنڌ ۾ جيڪڏھن ان قسم جون حالتون منھنجي لاءِ پيدا ٿي پون ھا، ته جيڪر ڪنھن ٻيلي جو رخ ڪريان ھا ، ۽ ڪنھن ڪاري ماڇيءَ، ڪنھن اڇي ماڇيءَ يا جندي شيخ ڌاڙيل جي ٽولي ۾ وڃي شامل ٿيان ھا، ۽ پوءِ کٽن ڀاڳ ! پر مظبوط مرڪز جي گاديءَ واري ھنڌ مان ڀڄي ڪيئن نڪرجي ! ۽ ڀڄڻ کان اڳ گلاب گونگي کي پوليس جي چنبي مان ڪيئن ڇڏائجي ! ڪجھه سمجھه ۾ نه پئي آيو.
خبرداري سان بورچي خاني مان نڪري وڏي ڪمري ۾ وڃي بيٺس. ٺلھه جي اوٽ ورتم. سوچيم، ان کان اڳ جو قانون نافذ ڪرڻ وارن ادارن جي پلٽڻ اڌ ٺھيل عمارت ۾ ڪاھي پوي، مان ڀڄي وڃان. رستي واري رخ ۾ نڪرڻ خطري کان خالي نه ھو. ڏائڻ ان طرف کان پنھنجي ڪار آڻي بيھاري ھئي. اھو به ممڪن ھو ته ھوءَ ٻنھي گماشتن کي اتيئي، اوسي پاسي لڪائي، پھري تي بيھاري ھلي ويئي ھجي. ٻئي پاسي آباد بنگلن جون قطارون ھيون، ۽ پوئين طرف گھاٽو جھنگ ھو. مصيبت ۾ مرن، سوئرن ۽ بگھڙن کي منھن ڏيئي سگھجي ٿو، پر ماڻھن کي نه. مصيبت ۽ تڪليف ۾ ماڻھو اھو ئي ڪردار ادا ڪندا آھن، جيڪو ھنن منصور حلاج جي شھادت ڀيري بغداد جي چوڪ باب الطلق ۾ ادا ڪيو ھو. سرڪاري گماشتن ھٿان چيريل، چچريل ۽ چٿيل منصور کي ھنن سنگسار ڪري ڇڏيو ھو.
عين ان وقت جڏھن پڌر لتاڙي پوئين پاسي جھنگ ۾ ڪاھي پوڻ لاءِ دل پڪي پيئي ڪيم، مون ڏائڻ جي ڪار کي رستي جي ٻئي پاسي بينڪ وٽ بيھندي ڏٺو. بينڪ ٻاھران ورانڊي ۾ ٻرندڙ بلبن جي روشني جھڪي ھئي. ڏائڻ ڪار مان نڪري بينڪ جي چوڪيدار سان ڪجھه ڳالھايو. لالو چوڪيدار ڪڏھن ٻانھون ھيٺ ڪري، ۽ ڪڏھن ٻانھون مٿي ڪري ساڻس بحث ڪندو رھيو. ائين پئي لڳو، لالي تمام سختي سان ڪنھن ڳالھه مڃڻ کان انڪار پئي ڪيو، ۽ ڏائڻ کيس مڃائڻ تان ھٿ نه پئي کنيو. ڪجھه دير کانپوءِ ٻئي اوپرا ماڻھو ڪار مان ٻاھر نڪتا ۽ ڏائڻ کي سمجھائڻ لڳا. ڏائڻ آڱر سان چوڪيدار ڏانھن اشارا ڪرڻ لڳي، ڄڻ چوندي ھجيس، مان تو کي ڏسي رھنديس.
ٻنھي اجنبين جي سمجھائڻ ڪرڻ تي ڏائڻ موٽي وڃي ڪار ۾ ويٺي. گاڏي اسٽارٽ ڪرڻ کان اڳ ھن وري دريءَ مان ٻانھن ڪڍي ھٿ سان لالي ڏانھن اشارو ڪيو. اشاري ۾ ساڳيو دڙڪي وارو انداز ھوس. مان تو کي ڏسي رھنديس.
بينڪ وٽان ڪار ڦيرائي ھوءَ اڌ ٺھيل عمارت وٽ اچي بيٺي.
مون اوندھ ۾ ورتل آسمان ڏانھن ڏٺو، ۽ عمارت جي پوئيان گھاٽي جھنگ ۾ ڪاھي پيس.