20
جھنگ جھاڳيندي،سخت سيءَ جي باوجود ذھن ھڪ رٿ تيار پئي ڪئي، ۽ وک کن کانپوءِ رد ڪري پئي ڇڏي.
گرفتاري کان اڳ پنھنجي لاءِ ۽ گلاب گونگي جي ضمانت جو خيال مون دل مان ڪڍي ڇڏيو. ضمانت جي امڪان تي سوچڻ اجايو ھو. حالتون جھڙي نموني بي رحميءَ سان پاسو ورائي بيٺيون ھيون، تنھن ۾ ڪنھن کان ضمانت جي اميد رکڻ پاڻ سان فريب برابر ھو. سڄي ساري اسلام آباد ۾ ھڪ مراد ٺاٺارو ھو، ۽ ٻي ڏائڻ ھئي، جن کان ضمانت جي آس ھئي. مراد ٺاٺاري ۾ مون کي اميد گھٽ ھئي. ھن جي نگاھ افق تي ۽ قدم ترقيءَ جي ڏاڪي تي ھو. ان ۾ ھن ويچاري جي ڏوھ نه ھو. کلڻو، چرچائي، ٺوڙھو، مگر ٺاھوڪو. سنڌ مان ڪوچ ڪري جڏھن اسلام آباد آيو ھو ته فقط ڇوٽي موٽي نوڪري ڪرڻ نه آيو ھو. سنگتين ساٿين کي خبر ھئي ته مراد ٺاٺارو اسلام آباد فتح ڪرڻ آيو ھو. ۽ پوءِ ڏسنديئي ڏسندي، ھن ڪمال ذھانت سان اقتدار جي ايوانن ۾ پنھنجي ساک جا واڄٽ وڄائي ڇڏيا. نوڪريءَ م کنيو ھئائونس ذوالفقارعلي ڀٽي جي دور ۾، پر وڌيڪ سرخرو ٿيو جنرل ضياءَ جي مارشل لا واري ڏھاڪي ۾. جنرل ضياءَ جي انيڪ صلاحڪارن مان ڪن کي پنھنجو مامو، ڪن کي چاچو، ڪن کي ڀاءُ ۽ ڪن کي ڀاڻيجو ڪري ڇڏيو ھئائين. جنھن ڏينھن جنرل ضياءَ جو جھاز بھاولپور ۾ ڪري تباھ ٿيو ھو، تنھن ڏينھن ٽيليويزن تي خبرون پڙھڻ واري اظھر لوڌيءَ کان وڌيڪ مراد ٺاٺاري کي روئيندي ۽ ھنجون ھاريندي ڏٺو ويو ھو. ڪجھه ماڻھن جو خيال ھو ته ٺاٺارو جنرل ضياءَ جي پٽن اعجازالحق ۽ انوارالحق کان وڌيڪ رنو ھو. سندس ذھانت جي انتھا ھئي، جو گھر جي جنھن ڪمري ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي تصوير رکي ھئائين، تنھن ڪمري ۾ جنرل ضياءَ جا صلاحڪار کانئس سنڌ جي باري ۾ معلومات ھٿ ڪرڻ ايندا ھئا. اصل ۾ جنرل ضياءَ جا صلاحڪار کيس سنڌ جي اڻٿانئيڪي صورتحال تي سونھون سمجھندا ھئا. سنڌ ۾ سنڌي خوش ته مظبوط مرڪز ۾ اسان جو دانشور خيما کوڙي ويٺو آھي، ۽ سنڌ جي حقن جي حفاظت ڪري رھيو آھي. مرڪز ۾ مقبول، سنڌ ۾ سرخرو ! اھڙو آھي اسان جو يار مراد ٺاٺارو.
بينيظر ڀٽو اقتدار ۾ آئي، ته اسان وارو يار ٺاٺارو سندس باڊي گارڊن ۾ وڃي شامل ٿيو. ان دور ۾ پرائيم منسٽر ھائوس ٻاھران ڪمانڊوز کان سواءِ مراد ٺاٺارو به پاپنديءَ سان نظر ايندو ھو. انھن ڏينھن ۾ جن سڄڻن سياسي مشورن سان بينظير کي متاثر ڪيو ھو، مراد انھن ۾ سرفھرست ھو !
اوندھ، سيءَ ۽ جھنگ ۾ جيئدان لاءِ ڊوڙندي ڊوڙندي زندگيءَ ۾ پھريون ڀيرو مون کي مراد ٺاٺاري تي ڪاوڙ آئي. مون اول دل ۾ کيس گاريون ڏنيون ۽ پوءِ وڏي واڪ سھڪندي، کيس ڪچيون پڪيون گاريون ڏنيدي مان ڊوڙندو رھيس.
تون پيدائشي چمچو آھين ٺاٺارا.
تون ڪم ظرف ۽ ڪمينو آھين.
تنھنجي ڄمار ھر دور ۾، ھر حڪومت جي اسيمبلي ميمبرن جي چاڪري ڪندي گذري ويندي.
اسيمبلي ميمبرن ۽ مرڪزي سيڪريٽرين کي سنڌڙي انبن جا کوکا، چيڪو، ڪينو، ماکيءَ جا شيشا، ڪڪڙ ۽ قوت باھ جا ڪيپسول پڄائيندي پڄائيندي تون خارش زدھ ٿي ويندين.
تون خارش زدھ ڪتي وانگر ھڪڙي ڏينھن ايم اين اي ھاسٽل ٻاھران پيو ھوندين ۽ سپاھين جي ڏنڊن ۽ ٺوڪرن ۽ پٿرن جو بک ٿي ويندين !
الائين ڪيتري دير تائين مان قسمين قسمين گاريون ٺاٺاري کي ڏيندو رھيس. ڪافي دير کانپوءِ مون کي لڳو، ڄڻ گارين جو اسٽاڪ ختم ٿي ويو. اصل ۾ ائين نه ھو. لاڳيتو گاريون ڪڍڻ، ۽ رڙيون ڪرڻ جي ڪري مان اندروني خالي ٿي ويس. سڄو غبار، ڪاوڙ، غلاظت، ڪرفتي منھنجي وجود مان نڪري ويئي. مون کي پنھنجي سوچ ۽ رويي تي افسوس ٿيڻ لڳو. ڪجھه به ٿي پوي، ٺاٺارو اسان جو سنگتي ھو. ترقي ڪرڻ جو جنون سندس ذاتي فعل ھو. اسان کي يار جي ياري سان واسطو ھو.، يار جي فعلن سان نه ! مان سمجھان ٿو . ان وقت مون کي آرٿ ڪئيسلر جو قول ياد آيو ته آزمائش جي گھڙيءَ ۾ ڪمزور انسان ھوش حواس وڃائي ويھندو آھي، ۽ وڏي واڪ بڪ بڪ ڪري راز ظاھر ڪري وجھندو آھي !
بک ۽ پريشاني سبب، ھڪ ڪمزور انسان وانگر مان توائي ٿي پيو ھوس. سگھه ساٿ ڇڏڻ لڳي. مون محسوس ڪيو ته آزمائش جي گھڙيءَ ۾ مان پنھنجو ھوش ھٿان وڃائي رھيو ھوس. ڊوڙڻ جي رفتار ڍري ٿيڻ لڳي. ٿوري دير اڳ ٺاٺاري کي ڏنل گارين جو مون کي ڏاڍو ڏک محسوس ٿيو. ڏک جي چھنڊري دل ۾ پيئي. سَنڌ سَنڌ مان سيسڙاٽ نڪري ويو. مان ھڪ ھنڌ بيھي رھيس.
نظر ڦيرائي ھيڏانھن ھوڏانھن ڏسڻ جي ڪوشش ڪيم. ڪجھه نظر نه آيو. اوندھ ايتري قدر گگھه ھئي، جو ھڪ ٻن ڦٽن کان اڳتي ڪوشش جي باوجود ڪجھه نظر نه پئي آيو. مان ھٿ ڪڇن ۾ ڏيئي ويھي رھيس.
ايڏو ڪروڌ منھنجي اندر ۾ ڪٿان آيو؟ مون سوچيو، مان ڀڃي ڀري رھيو آھيان؟ ختم ٿي رھيو آھيان؟ دوستن کي خوبين ۽ خامين سميت قبول ڪرڻ واري فلسفي تي عمل ڪرڻ جي باوجود ھيءُ مون ڇا ڪيو! ڇو مراد ٺاٺاري کي گاريون ڏنم ۽ کيس بدشد ڳالھايم ! ڇو؟
تڏھن محسوس ڪيم، ته اصل ۾ مون کي ڏائڻ جو ڏک ھو. مٿس ڏاڍو مان ھو مون کي ! سوچيو ھيم، جڏھن به زندگيءَ ۾ آزمائش جي گھڙي ايندي، ھوءَ منھنجي قريب ھوندي، مون کي ھيڪلو نه ڇڏيندي. حالتن ھٿان ميزان ۾ ڌڪ کائي ويٺس ته ھوءَ مون کي غلط نه سمجھندي !
مون کي ڏاڍو ڏک ٿيو. ٻاھرين اوندھ کان وڌيڪ مون کي پنھنجي وجود جي اوندھ گھري محسوس ٿي. ٻاھرين جھنگ کان وڌيڪ مون کي سوچن جو جھنگ وڌيڪ گھاٽو محسوس ٿيو . رکي رکي ھڪ سوال بڙڇيءَ وانگر گھائل ڪندو رھيو. مون سان ڳالھائي ته ھا ! مون کي ڳالھائڻ جو موقعو ته ڏئي ھا ! پوليس وارن جي جڙتو رپورٽن تي يقين ڪري ويٺي ! ماضيءَ جي ڪنھن حوالي کي معتبر نه سمجھائين ! ائين ڇو ڪيائين، ائين ڇو ڪيائين؟
مون ته کيس گلاب گونگي جي باري ۾ سڀ ڪجھه ٻڌائي ڇڏيو ھو. ان جو مطلب آھي، ھن منھنجي ڳالھه تي يقين نه ڪيو آھي ! سوال سنگسار ڪندا رھيا – ته پوءِ ھن ان ڳالھه تي به يقين نه ڪيو ھوندو ته گلاب، گونگو آھي – ڳالھائڻ کان معذور آھي ! ھن گلاب سان اذيتن دوران ڳالھائڻ جي ڪوشش ڪئي ھوندي ! ھن کانئس منھنجي باري ۾ پڇيو ھوندو. جوڳي ڪير آھي؟ ڪھڙيءَ سياسي پارٽيءَ جو دھشتگرد آھي؟ اسلام آباد ڪھڙي مقصد سان آيو آھي؟ آبپارو اڏائڻ آھيو آھي، يا زراعتي بينڪ جي عمارت؟ اقتدار جي ايوانن ۾ ڪنھن کي قتل ڪرڻ آيو آھي؟ ڪنھن کي؟
گلاب کي ماري ڇڏيندا !
آتش فشان جو رجيل پگھريل، ٽھڪندڙ لاوو منھنجي مغز مان لھي، رڳ رڳ ۽ سَنڌ سَنڌ ۾ ڊوڙن لڳو.
مان گلاب کي اھڙي نموني مرڻ نه ڏيندس ! مون کي پنھنجي وجود ۾ پڙلاءُ ايندو رھيو. مان گلاب کي مرڻ نه ڏيندس ۽ جيڪڏھن گلاب کي ماري ڇڏيائون ته پوءِ قانون نافذ ڪرڻ وارن جي ان ٽيم جي ھڪ ھڪ ميمبر کي چونڊي چونڊي ماري ڇڏيندس، جنھن تفتيش جي دوران پڇاڳاڇا جي نالي گلاب کي عذاب ڏنا ھوندا ! مان دھشت گرد نه آھيان. پر مان کين دھشگرد ٿي ڏيکاريندس.
مان سڀ کان اڳ ڏائڻ کي ماريندس ! اسين ڪڏھن ڪڏھن پنھنجي وجود ۾ عدالت لڳائيندا آھيون، ۽ ان عدالت جي ڪٽھڙن ۾ ڪڏھن پاڻ بيھي رھندا آھيون، ۽ ڪڏھن انصاف جي مسند تي ويھي رھندا آھيون. مون ڪٽھڙي ۾ بيٺل ڏائڻ کي پنھنجو فيصلو ٻڌائي ڇڏيو، مان تو کي جيئرو نه ڇڏيندس. گلاب جي خون جي ڏوھ ۾ مان تو کي قتل ڪري ڇڏيندس.