ڳڙهي خدا بخش
1983ع جو سال هو، شهيد ذوالفقار علي ڀُٽو جي سالگرهه وارين تقريبات جي وڊيو رڪارڊنگ ڪرڻ لاءِ لاڙڪاڻي، ڳڙهي خدا بخش ويس، مون کي پيپلز اسٽوڊنٽس فيڊريشن حيدرآباد وارا وٺي ويا هئا. صُبح ڏهين بجي ڪوٽڙي اسٽيشن تي پهتاسين، ڪراچي مان ٽرين آئي، اسان سوار ٿياسين ته خبر پئي ته ڪيترائي ريڊيو ۽ ٽي وي جا فنڪار به موجود آهن. جن ۾ جيجي زرينه بلوچ، زيب النساءِ، امينه، وحيدر علي ۽ ٻيا شامل هُئا. ڪوٽڙي کان لاڙڪاڻو ٽرين جو سفر دلچسپ ۽ مزيدار هوندو آهي، ڪوٽڙي کان سيوهڻ تائين کيرٿر جبلن جي چوٽين تان ٽرين ڪڙڪا ڪندي هلندي آهي. ريلوي لائين جي اولهه ۾ ته جبلن جا سلسلا آهن، پر اوڀر ۾ هيٺ ڪچي جي زمين، پري پري تائين ٻنيون وڻ ۽ سرسبز آباد ميدان ۽ ان جي وچ مان وهندڙ سپت سنڌو جيڪو ٽرين مان چمڪندڙ چاندي جي پٽي جي صورت ۾ نظر ٿو اچي، ڪنهن جاءِ تي درياهه اچيو جبل سان لڳي. ٽرين جبل جي مٿان ٿي هلي، هيٺ وري روڊ آهي، جنهن تي گاڏيون ۽ ڪارون ايتريون ننڍڙيون جهڙا رانديڪا ٿا نظر اچن. سيوهڻ جي اسٽيشن تان ئي قلندر کي سلام ڪيوسين ۽ شام جو ستين بجي لاڙڪاڻي پهتاسين، جتان گاڏين اسان کي ڳڙهي پهچايو. اسان رات جو نوين بجي ڳڙهي خدا بخش پهتاسين، هڪ پُراڻي انگريزن جي زماني جي بنگلي جي وڏي لان ۾ پروگرام هو، اُتي اٽڪل ڏيڍ ٻه هزار ماڻهو هُئا، خالص سنڌي چهرا، اُتر جا مخصوص ٻروچڪا مُنهانڊا هُئا، نوجوانن جا چهرا ڀٽي جي عقيدت ۾ ٻهڪي رهيا هُئا، ماڻهن ۾ ڏاڍو جوش ۽ جذبو هو، جيئي ڀٽو جا نعرا هڻي رهيا هُئا، حڪومت جي خلاف جوشيليون تقريرون ٿي رهيون هيون، فوجي آمر کي گاريون ۽ فوج کي ڀٽي جو قاتل قرار ڏئي رهيا هئا. ڀٽي جي عظمت ۽ بهادري جا بيان به هلي رهيا هُئا. فوج کان انتقام وٺڻ جو عزم به دهرايو ويو هو. تقريرن سان گڏ جيجي زرينه ۽ ٻيا فنڪار انقلابي گيت ڳائي نوجوانن جو رت گرمائي رهيا هئا. اٽڪل ٻارهين بجي ماني جي وقفي جو اعلان ٿيو. اعلان ٿيندي ئي حسب معمول جيالا ڀت جي ديڳن مٿان ائين اچي ٽُٽا، جهڙو ماڪڙ لهي فصل تي، ماني مٿان ايڏي رش ۽ وٺ وٺان ٿي جو سڄو انتظام درم برم ٿي ويو. اها صورتحال ڏسي پي پي جي جيالي ليڊر مولابخش چانڊيي مائيڪ تي اچي ڪاوڙ ۾ ماڻهن کي ڇنڊ پٽي، هن چيو ته ٿوري دير اڳ توهان ۾ جيڪو انقلاب لاءِ جوش ۽ جذبو هو، اتحاد، ٻڌي ۽ نظم و ضبط جا اظهار ٿي ڪيا. ڀت ڏسي توهان جا سڀ جذبا ۽ عزم گُم ٿي ويا، توهان چند منٽ صبر ۽ برداشت نه ڪري سگهيا، توهان چند گهڙين جي بُک برداشت نٿا ڪري سگهو، سو انقلاب جون سختيون ڪيئن برداشت ڪندا. مولا بخش ڪافي شرم سار ڪيو جيالن کي، پر جيالن ڪم لاهي پوءِ هٿ ڪڍيا. ماني کان پوءِ به راڳ جي محفل جاري رهي، جنهن ۾ وحيد علي، زيب النساءِ، امينه ۽ ٻين فنڪارن بهترين ڪلام ڳائي داد حاصل ڪيو. چئين بجي تائين پروگرام هليو، مون وڊيو رڪارڊنگ ڪئي، صُبح جو بنگلي کان سڏ پنڌ تي، ڳڙهي خدا بخش جو قبرستان هو. اُتي وياسين، جتي ڀُٽي صاحب جي ننڍي نياڻي صنم ڀٽو کي اچي اڍائي سئو پائونڊن جو ڪيڪ ڪٽڻو هو. اسان ٿورو اڳ مزار تي پهتاسين مان پهريون ڀيرو آيو هُئس، ڪچي ڇني هيٺان هڪ چوڪنڊي قبر هُئي، جيڪا سڄي گُلن سان سٿيل هئي، قبر جي سيراندي کان، ڪاري ڪپڙي تي ڪلمون شريف لکيل هو، ڇني جي ديوارن تي، بينرن تي ڀٽو شهيد جي لاءِ خراج، تحسين، عقيدت ۽ عزم جا نعرا لکيل هُئا، مان به ڀُٽي جي قبر جي سيراندي کان بيهي ٿوري دير لاءِ شهيد جي عظمتن جي سحر ۾ گم ۽ حيرتن جي سمنڊ ۾ غرق ٿي ويس.اعتبار نه پيو اچي ته هيڏي وڏي عظيم شخصيت، بهادر نڊر ذهين ترين شخص، طاقتور بين الاقوامي رهنما، ايشيا جي مُسلمانن جو هيرو، نهايت خسيس ماڻهن هٿان ائين مارجي ويو، جهڙوڪر ڪو عام ماڻهو هو، ڇا اها ئي ننڍڙي قبر آهي. اُن قد آور شخصيت جي جنهن کي سڄي دنيا مڃي ٿي، ڇا هي اُن ئي وزيراعظم جي قبر آهي، جنهن کان سرمايه دار، جاگيردار، مير پير خان ۽ سردار به ڏڪندا هئا، هي ننڍڙي قبر اُن هستي جي آهي جنهن کان آمريڪا جهڙي طاقت به ڪن هڻندي هُئي، اهڙو عظيم رهنما ائين خاموشي ۾ مارجي دفن ٿي ويو، ڪا گڙٻڙ ڪو هنگامو ڪو زلزلو ڪو نه آيو. اچرج ۽ حيرتن جي جهان مان نڪري مان وري ڀُٽي جي عظيم الشآن ڪارنامن کي ياد ڪيو، اُنهن تاريخي عملن کي ياد ڪيو جيڪي هن سرانجام ڏنا هئا. مون سوچيو هي اهو عوامي انقلابي آهي، جنهن هن اُونداهي کنڊ ۾ مظلوم عوام کي سوشل ازم کان آگاهه ڪيو. مظلوم عوام کي اهو احساس ڏياريو ته، طاقت جو سرچشمو عوام آهي، پورهيت مظلوم عوام جو اتحاد سڀ کان وڏي قوت آهي، نه ڪي هي ٿورا سرمايه دار جاگيردار، مير پير ۽ سردار آهن. هُن روٽي ڪپڙا مڪان جو نعرو ڏئي عوام جون دليون کٽي ورتيون هيون. ڀٽي جي ڪُجهه عملن سان اختلاف به ٿي سگهي ٿو. پر مجموعي طور هن جيڪا مظلوم عوام ۾ سجاڳي آندي جوش ۽ جذبا بيدار ڪري ميدان عمل ۾ آندو، اهو وڏو ڪارنامو هو. انکاسواءِ جيل ۾ آخري دم تائين، ظلم و ستم، اذيتون برداشت ڪندو رهيو، بهادري سان هر حملي جو مقابلو ڪيو، آمرن جي اڳيان ڪو نه جُهڪيو، معافي نه ورتائين، موت کي خوشي سان قبول ڪيائين. ڦاسي جي ڦندي کي چُمي گلي ۾ وڌو ۽ عظيم الشان موت سان هم ڪنار ٿي ويو. شهيد ڀُٽي جي مزار تي هزارين ماڻهو آيا ۽ ويا ٿي، ڪيترا ماڻهو زارو قطار روئيندا رهيا، ڪي ته وري خاموشي جي سمنڊ ۾ غرق يڪ ٽڪ قبر ۾ اکيون کُپايو نه ڄاڻ ڇا ڇا سوچيندا رهيا.
اٽڪل يارهين بجي ڌاري ڀُٽي صاحب جي نياڻي، صنم ڀٽو آئي، مزار تي فاتح خواني ڪيائين ۽ زارو قطار ڳوڙها ڳاڙيائين، گُلن جي چادر چاڙهيائين پوءِ پاسي ۾ ميدان تي جتي هزارين ماڻهن جي وچ ۾ وڏو شاهي ڪيڪ رکيل هو، صنم ڀٽو اُتي آئي، قَرآن خواني ٿي ۽ صنم ڪيڪ ڪٽيو، ڪُجهه دير ترسي پاڻ هلي وئي ۽ پويان جيالن ڪيڪ تي به حملو ڪيو، وٺ وٺان ٿي وئي، ماڻهن مٿان ماڻهو چڙهندا ويا. لٺيون دُڪا هلڻ لڳا، چند منٽن کان پوءِ اڌ کان مٿي ڪيڪ زمين تي ۽ ماڻهن جي هٿن ٻانهن ڪپڙن ۽ مُنهن تي مليل ڪريم جي صورت ۾ ضايع ٿي ويو هو. سچ ته ڏاڍو ڏُک ٿيو جيالن جي بي صبري ۽ جهالت کي ڏسي... بهرحال اسان صنم ڀٽو جو اهو سڄو پروگرام رڪارڊ ڪيو. پوءِ ڳڙهي خدا بخش جي ڳوٺ جو چڪر هنيو، ڀُٽي مرحوم جي والد سر شاهنواز ڀٽو جي اُها اصلي پُراڻي خسته حال خالي حويلي به ڏٺي. جنهن ۾ شهيد ڀٽو جنم ورتو هو. باقي سڄو ڳوٺ، پندرهن ويهن گهرن تي مُشتمل خالي هو. ماڻهو ڪو نه ٿي رهيا، معلوم ٿيو ته ڳوٺ جي آبادي لڏي وئي آهي. سواءِ چند گهرن جي اُتي صرف هڪ نئين جديد تعمير ٿيل مسجد ۽ ٻي اسپتال، ڊسپينسري هُئي، جيڪي ڀُٽي صاحب پنهنجي دور اقتدار ۾ تعمير ڪرايون هيون، پر ماڻهو ڪو نه هُئا، نه نمازي ۽ نه ئي مريض، ويران اُداس ڳوٺ.
“هراک مکان کو شرف ہے غالب مکين سے
مجنون جو مرگيا ہے تو جنگل اُداس ہے.”