جويو صاحب جون ڳالهيون
30 مئي، 1995 مُحترم محمد ابراهيم جويو صاحب جي گهر ويس، مون ”حيدرآباد شهر جو تعارف“ مضمون لکيو هو، جيڪو جويو صاحب کي ڏنم ته پاڻ پڙهي پوءِ تجويزون ڏي، جويو صاحب نور احمد کي فون ڪئي ته اُهو ۽ نوناري صاحب گڏجي آيا، پوءِ اسان ٻه ڪلاڪ کن بهترين ڪچهري ڪئي، خاص طور جويو صاحب ڳالهائيندو رهيو ۽ اسان ٻُڌندا رهياسين، جويي صاحب ٻڌايو ته، بيورو ڪريسي جي وڏيرڪي ذهنيت ۽ گندي فطرت جي ڪري، ڪيئن اسان جا قومي ادارا تباهه و برباد پيا ٿين، ڪيئن نااهل ماڻهو سفارش تي اهم ترين ادارن جا سربراهه بڻجيو غريب قوم جا ڪروڙين رپيا ذيان و برباد پيا ڪن. جويو صاحب ڪيترا دلچسپ ۽ حيرت انگيز مثال ٻُڌايا، قومن جي تاريخ مُتعلق ٻُڌايو ته تاريخ ڪڏهين به، ڪنهن دور ۾ به غير جانبدار ڪو نه رهي آهي ۽ نه ئي ڪڏهين غير جانبدار رهي سگهي ٿي، اوائل کان ئي تاريخ جنهن به لکي يا لکرائي ته اُن حاڪم يا بادشاهه پنهنجي نقطه نظر مُطابق لکائي آهي، هر دور ۾ ڪيترن مڪتب فڪر جي ماڻهن، عالمن، دانشورن ۽ تاريخ نويسن تاريخون لکيون ته سڀني پنهنجو پنهنجو نظريو فڪر، پيش ڪيو، ته تاريخ به جُدا جُدا فڪر ۽ نطريي جي حامل رهي آهي. اهڙي طرح مُسلمانن پنهنجي تاريخن ۾ صرف پنهنجيون تعريفون ۽ خوبيون بيان ڪيون. جويو صاحب، جناب پير حسام الدين راشدي سان تاريخ مُتعلق بحث جو ذڪر ڪيو، ته اسان ڪار ۾ سفر ڪري رهيا هئاسين، راشدي صاحب اُن وقت ترقي پسند ۽ سيڪيولر خيالن وارو جوشيلو جوان هو، سو چوي ته بابا تاريخ معنيٰ غير جانبدار حقيقي ۽ سچي تاريخ هُجي، پر مون سمجهايو مانس ته ائين ڪونهي، تاريخ غير جانبدار نه رهي آهي، اڳي به ۽ اڄ به هر تاريخدان پنهنجي نقطي نظر مُطابق لکي ٿو، پوءِ وڏي بحث کان پوءِ پير صاحب کي ڳالهه سمجهه ۾ آئي ۽ پوءِ هُن تاريخ جي موضوع تي عظيم الشان ڪم ڪري ڏيکاريو. موضوع تبديل ٿيو، تصوف جي ڳالهه ٿي هلي، تڏهين مُون چيو، اسماعيلي فرقو صوفي ازم جو قائل رهيو آهي، وحدت الوجود جا قائل اسماعيلي اڄ به تصوف جي ريتن رسمن تي عمل پيرا آهن، جويي صاحب مون کي صلاح ڏني ته تازو مهراڻ رسالي ۾ ”سنڌ ۾ اسماعيليت ۽ حُڪمرانن جو عروج و زوال“ تي بهترين مضمون آيو آهي، پوءِ اُهو مهراڻ جو پرچو ڪڍي مون کي ڏيکاريو، جنهن ۾ پندرهن صُفحن تي وڏو مضمون هو، مون رسالو خريد ڪري پڙهڻ جو واعدو ڪيو، نور احمد مُنهنجي لکڻين جي تعريف ڪندي چيو، غُلام علي سفر نامه، خط ۽ ڊائريون تمام سٺيون لکيون آهن، جويي صاحب به مونکي صلاح ڏني ته اهو مواد سهيڙي نور احمد کي ڏيکاري ڇپائڻ جي ڪوشش ڪر. مون پنهنجين ڊائرين جا پُراڻا ڪُجهه ورق پڙهي ٻُڌايا، ته جويي صاحب پسند ڪيا، مون چيو سائين مون کان صورتخطي جون غلطيون ڏاڍيون ٿيون ٿين، جويو صاحب چيو، اها ڪا وڏي ڳالهه ناهي، اکرن جون چُڪون وڏا وڏا عالم، اديب به ڪندا آهن، انگريزي جو عظيم ليکڪ شيڪسپيئر به تمام گهڻيون غلطيون ڪندو هو، جنهن کي پوءِ نقل نويس يا پبلشر درست ڪندا هُئا، شيڪسپيئر جي ذڪر تي جويي صاحب سندس اڳيان پيل هڪ وڏو ٿُلو ڪتاب کڻي چيو، هي ڪتاب شيڪسپيئر جي سڀني لکڻين جو مجموعو آهي ۽ هي ڪتاب اڄ کان چاليهه سال اڳ هڪ انگريز، ڊي آئي جي، جيڪو مُنهنجو دوست به هو، جنهن جو نالو ڪينٿ EATES, KENNATH هو تنهن تحفي ۾ ڏنو هو، اُن ۾ ڪُجهه سٽون جويي صاحب جي متعلق به هيون، جيڪي هن اسان کي پڙهي ٻُڌايون، جويو صاحب ٻڌايو ته ان ڪينٿ ايٽس جو هڪ عجيب شوق هو ته هو دُنيا ڀر جي پکين جي باري ۾ معلومات گڏ ڪندو هو، بلڪ پکين جي مُڪمل معلومات، مُختلف مُلڪن جي آبهوا ۾ رهڻ، کائڻ ۽ رهڻ جا طريقا، جوڙهي ٺاهي رهڻ، آنا ڏيڻ ٻچن جي پرورش ۾ نر ۽ مادي جا ڪردار وغيره سڄي معلومات ڪتابي صورت ۾ شايع ڪئي. هن سنڌ جي پکين تي لکيو هو، جيڪو مواد سنڌ ميوزم ۾ موجود آهي. مُحترم محمد ابراهيم جويو صاحب جن جو گهر صحافي ڪالوني ۾ آهي ۽ اسان جو، ادا نُور احمد ۽ مُنهنجو گهر، مبارڪ ڪالوني ۾، ٻئي ڪالونيون ويجهو آهن، ان ڪري اڪثر اسان هليا ويندا آهيون، جويو صاحب وٽ ۽ ڪڏهين ڪڏهين پاڻ واڪ ڪندا نور احمد وٽ ايندا آهن، اڄ شام جو مان شهر کان واپس ٿي آيس، صحافي ڪالوني مان گُذري رهيو هُئس، ته جويو صاحب جي گهر جو دروازو کُليل هو، مون نگاهه ڪئي ته پاڻ اڱڻ ۾ اڪيلا ويٺل هُئا، ٻي ڪُرسي خالي پيل هُئي، مان هلي ويس، اُن ٻي ڪُرسي تي ويٺس ته پاڻ ٻُڌايو ته، اصل ۾ ايڇ ايم خوجه صاحب جن جو انتظار پيو ڪريان، جنهن صُبح فون ڪري شام جو اچڻ لاءِ چيو هو، پر شايد هُن جي طبيعت ٺيڪ ڪا نه هُوندي، ان ڪري پاڻ اچي نه سگهيا آهن، پوءِ جويو صاحب مون کي چيو ته توهان خوجه صاحب جي آتم ڪٿا مُرتب ڪرڻ لاءِ هن کي آماده ڪريو، هُنجي مدد ڪريو، هن سان مسلسل سندن زندگيءِ جي باري ۾ ڪچهريون ڪري نوٽس وٺو، خوجه صاحب تمام اهم ماڻهو آهي، مُختلف موضوعن تي هُن وٽ تمام اهم ترين معلومات آهي، سندن وڏيون خدمتون آهن، تعليم جي ميدان ۾ سائين جن وڏا ڪم ڪيا آهن، ضرورت اها آهي ته اهو سڀ مواد محفوظ ڪجي، توهان مائٽ به آهيو، ويجها ٿا رهو، توهان اهو اهم ڪم ڪري سگهو ٿا، مون ها ڪئي ۽ چيو ته مون لاءِ اهو وڏو اعزاز هوندو.
22، جُون، 1995: جويو صاحب سان ملڻ ويس، شام جا ڇهه ٿيا هُئا، پاڻ آل انڊيا ريڊيو جو سنڌي پروگرام ٻُڌي رهيو هو، چيائين، آل انڊيا جا سنڌي پروگرام ڏاڍا سُٺا هوندا آهن، بلڪه وڏي معيار جا هوندا آهن، باقي پاڻ وارا ٻيا پروگرام ريڊيو يا ٽي وي تي ڏ هه پندرهن منٽ لاءِ ڪو چڱو پروگرام هوندو، يا ڪا بهتر شئي ڏيندا ته وري ڏيڍ ڪلاڪ بيڪار ڊيگهه ڪندا آهن، جويو صاحب ڏاڍي ڏُک سان چيو ته، اڄڪلهه تقريبن سڄي قيادت، ليڊر سفير وزير ۽ وڏا بيورو ڪريٽ اهم ادارن جي ڪُرسين تي ويٺل ڪامورا سڀ جا سڀ پنهنجي تقريرن ۾، بحث مباحثن ۾ ، پبلڪ جاين تي سچ حق، برابري ۽ ترقي، علم و شعور جون ڳالهيون ڪندا، دعوائون وڏيون ڪندا، پر عملي طور بلڪل اُبتڙ ويندا، عمل ۾ وڏا مُنافق ٿي بيهندا ۽ روايتي وڏيرا يا بيورو ڪريٽ هوندا آهن.. شيخ اياز جي ڳالهه نڪتي، سائين ٻُڌايو ته اٺ ڏهه ڏينهن اڳ مان ڪراچي ويو هُئس، ته اياز مون کي صحت ۾ بهتر نظر آيو هو، بلڪي سمارٽ ٿي ويو آهي، ڏسڻ ۾ به خوبصورت پيو لڳي، پر، ”جويو صاحب ڏاڍي ڏُک ۽ رنجهه سان چيو،“ پر علمي ۽ عقلي بدصورتي ظاهر ٿيندي پئي وڃي، اياز ڀڄي ۽ ڀُري رهيو ۽ ضعيف الاعتماد ٿي پيو آهي، بلڪه افسوس جو هاڻ ڪُوڙ ڳالهائڻ به شروع ڪيو اٿس. جويو صاحب جا اهي رمارڪس ٻُڌي مان به حيران ٿيس ۽ غير يقيني واري انداز ۾ ڏٺم، ته سائين چيو پاڻ تي ايڏو ته مذهبي جنون سوار ڪيو اٿس جو پاڻ ئي وائڙو ٿي پيو آهي، اهو ئي سبب آهي جو ڪجهه لکي نه پيو سگهي. هڪ ته اياز کي صبر شڪر اصل ڪونهي، شڪايتون ۽ شڪوه هر وقت ميارون پيو ڏي، حالانڪ سنڌي قوم ۽ پڻ دُنيا هن کي تمام گهڻو مان ۽ عزت و احترام ڏنو آهي، قومي شاعر جو اعليٰ ترين اعزاز ڏنو آهي، پر تڏهن به پاڻ کي مظلوم پيو ظاهر ڪري، هر وقت پيو چوي ته مون سان ظُلم ٿيو آهي، سائين جي ايم سيد جي باري ۾ به اياز جي راءِ درست ناهي، بلڪه هُنجو رويو خيال انتهائي ڪريل، پست هلڪڙي ۽ جذباتي سوچ تي ٻڌل آهن، اياز جي ايم سيد جي باري ۾ انتهائي غليظ زبان ۽ اهڙا ريمارڪس ڏيندو آهي، جو ٻُڌڻ وارا به گواره نه ڪندا آهن، حالانڪ اختلاف راءِ ۽ نظرين ۾ تضاد پنهنجي جاءِ تي، تهذيب اخلاق ۽ احترام به ڪا شئي آهي، جڏهين ته سائين جي ايم سيد، اياز جي راءِ کان واقف هوندي به پنهنجي زندگي جو جيڪو آخري بيان اسٽيٽ مينٽ هڪ صُفحي جو لکيو اُن ۾ به اياز کي ۽ هڪ ٻي شاعر کي عزت سان ڪوٽ ڪيو آهي. جويو صاحب تمام ڪرب ۽ ارمان سان ٻُڌايو ته اياز هن وقت مُنافقت تي لهي آيو آهي، ڪوڙ ڳالهائڻ گِله ڪرڻ، سنگت سڄي سان دُشمني ڪرڻ، دوستن جو باغي بڻجي، پنهنجن ئي پُراڻن خيالن نظرين ۽ ڪتابن تان هٿ کڻي وڃڻ، گيدي بڻجي پنهنجي تازن مذهبي خيالن ۽ علمن کي درست چوڻ ۽ سڄي ترقي پسندي، قوم پرستي ۽ روشن خيالي تان هٿ کڻي وڃڻ ۽ پنهنجن پُراڻن ساٿين کان اسرار ڪرڻ ته توهان سڀ مون کي اڳي وانگر درست چئو، اڳ وانگر هينئر به مُنهنجن خيالن جي تائيد ڪريو. جويو صاحب تمام ڏُک ۽ درد ڀريل آواز ۽ انداز ۾ اهو ذڪر ڪري رهيو هو، سائين چيو ته اياز خوف جو شڪار آهي، ڪيترائي خوامخواهه جا ڊپ ۽ وس وسا پاڻ تي سوار ڪري ويٺو آهي. سائين چيو مون تجويز ڏني مانس ته، اياز تون هر قسم جو خوف ۽ ڊپ دل مان ڪڍي ڇڏ، سڀني وسوسن کي ڇڏي، هڪ وار وري پنهنجي ڏات جي رُٺل ديوي کي پرچائي لکڻ شروع ڪر، ته تون سڀني مرضن مان آجو ٿي ويندين، جي نه ته اُهي وهم وس وسا، خوف ۽ ڊپ توکي نهوڙي نيندا، پر جويو صاحب نا اُميد هو، سائين کي ذرو به اُميد ڪا نه هُئي ته ڪو اياز وري واپس ورندو...