”حيدرآباد جي بازار حُسن“
هُونءِ ته دنيا ۾ جسم فروشي جو سلسلو تمام پراڻو ۽ قديم دور کان هلندڙ آهي پر برصغير ۾ انگريزن باقاعده بازار حسن ۽ چڪلا قائم ڪرڻ جي اجازت ڏني. گُذريل صدي جي ابتدا کان برصغير ۾ اهي بازار حُسن ۽ بالا خانه قائم ٿيا، جيڪي پوءِ جلد ئي تهذيب تمدن، اخلاق و ادب جا ۽ پڻ فن جا مرڪز ۽ مهذب ادارا بنجي ويا، جتي هندستان جا وڏا راجا مها راجه ۽ نواب پنهنجين اولاد کي تعليم، تربيت، اخلاق و ادب سکڻ لاءِ موڪليندا هُئا، آگرو، لکنئو، دهلي لاهور ۽ ٻين شهرن ۾ اهي مشهور بالا خانه هوندا هُئا، بر صغير ۾ اهي بازار حُسن ۽ بالا خانه ادب فن موسيقي ۽ شاعري جون آماجدگاهون، بلڪه نرسريون هُيون، آگرو لکنئو، دهلي لاهور، ڪراچي ملتان ۽ حيدرآباد جون بازار حُسن پڻ فن و ادب جا گهوارا رهيا آهن، جن ماضيءِ ۾ عظيم فنڪارن کي جنم ڏنو، جن فن جي دُنيا کي مالا مال ڪري ڇڏيو، هندستان جي بازار حُسن ۽ بالا خانن وڏا فنڪار، آرٽسٽ اداڪار پيدا ڪيا. پاڪستان جي بازار حُسن به ڪئي عظيم فنڪار ڏنا هُئا. خاص طور ڳائڻ واريون فنڪارائون جن وڏو نالو ڪمايو: ملڪه پُکراج، اختري ٻائي فيض آبادي (بيگم اختر) ۽ پڻ مهناز جي ماءُ ڪجن بيگم بازار حسن مان آيون هيون، انهن کانسواءِ ڪيترن فنڪارن اداڪار/ اداڪارائن ڊانسر ۽ موسيقار هتان اچي آرٽ ۽ فن جي دُنيا ۾ ڪاميابيون ماڻيون.... اِنهن بازار حُسن ۽ بالاخانن تي تمام گهڻو لکيو ويو ۽ فڪشن ۽ افسانوي ادب جو وڏو ذخيرو تحرير ٿي چڪو آهي، سعادت حسن منٽو سڀني کان وڏو ۽ گهڻو لکندڙ افسانه نگار آهي، جنهن بازار حُسن جي مظلوم عورتن، انهن جي ڏکن ۽ مسئلن تي تمام بهترين افسانه لکيا آهن، ڪيتريون فلمون به بازار حُسن جي ڪردارن تي ٺهيون آهن، جن مان مزرا رسوا جي ناول تي ٺهيل فلم ”امرائو جان ادا“ تمام گهڻي مشهور ٿي. انگلينڊ جي هڪ انگريز ليکڪا، ڪُجهه سال اڳ لاهور جي بازار حُسن ۾ ڪيترائي مهينا رهي، هتي جي فنڪارائن، عورتن ۽ انهن جي حالتن ۽ مسئلن تي هڪ بهترين ڪتاب لکيو، جنهن جو نالو ”ڊانسنگ گرلز آف لاهور“ لاهور جون نرتڪيون“ آهي، بالاخانن جي ماحول، ادب و آداب، طريقه ڪار، انداز و عمل قائدن قانونن ۽ نتيجن تي وڏي ريسرچ مشاهدي ۽ تحقيق کان پوءِ لکيل هي هڪ عاليشان ڪتاب آهي.
حيدرآباد جي بازار حُسن به، گذريل صدي جي اڌ کان پوءِ ڪئي عظيم فنڪار، فنڪارائون ۽ ميوزڪ ڊائريڪٽر پيدا ڪيا آهن. ڪيترن وڏن ماڻهن، سياستدانن، ميرن پيرن ۽ سيدن به حيدرآباد جي بازار حُسن جي حسينائن کي اپنايو، هم سفر بنايو ۽ اُنهن سان شاديون ڪيون... حيدرآباد جي هن بازار مان به چند نالي واريون فنڪارائون پيدا ٿيون، جن ۾ مهاپارا به حَسين عورت هئي، مهاپاراه ننڍپڻ ۾ سينٽ ميري اسڪول ۾ پڙهندي هُئي، جيڪا حُسن و جمال، نفاست و اخلاق ۽ وقار جو نمونو هُئي، مهاپارا مشهور فلم ڊائريڪٽر جناب اقبال يوسف سان شادي ڪئي ۽ ڪيترين سنڌي اردو فلمن ۾ هيروئن طور آئي. سندس پهرين ۽ ڪامياب فلم نوشهروفيروز هئي، جنهن ۾ پاڻ هيروئن ۽ مشتاق چنگيزي هيرو هو. ٻي هڪ بيپناهه حسين عورت هُئي، بابرا، جيڪا پوءِ سعيده جي نالي سان ڪيترين ئي سنڌي فلمن ۾ هيروئن جي ڪردار ۾ آئي. بابرا پنجاب جي سک خاندان مان هُئي، جنهن کي ورهاڱي جي فسادن دوران ننڍپڻ ۾ اغوا ڪري، بازار حُسن ۾ آندو ويو هو. ان کان سواءِ نيلي ۽ اداڪاره چڪوري به حيدرآباد جي بازار حُسن جون حورون هيون.....
حيدرآباد جي بازار حُسن کي اسان پنهنجي اکين سان عروج تي ڏٺو، 1966ع کان 1972 واري نوجواني جي عمر ۾ اسان دوست ، راڳ گيت ۽ گانا ٻُڌڻ ويندا هُئاسين، بالا خاني تي ته وڏا وڏا رئيس، مير ۽ خان به ايندا هُئا ۽ نوٽن جون ڌستيون لُٽائيندا هُئا، پر اسان ته صرف پنجاهه يا سئو رپين ۾، ٽي چار گيت، غزل ٻُڌي دل پشوري ڪري ايندا هئاسين.. حيدرآباد جي بازار حُسن جا ٻه حصا هُئا، هڪ وڏو بازار حُسن ۽ بالا خانه جتي صرف راڳ رنگ، گيت ۽ موسيقي جون محفلون سجنديون هيون، اهو شيش محل هوٽل جي پٺيان هو ۽ ٻيو ننڍو چڪلو، شيش محل هوٽل جي سامهون اندر ٻه گهٽيون هيون، جن ۾ قطار سان ڪوٺيون، ڪمرا هُئا، جن ۾ کٽ اُن تي پراڻي چادر وڇايل، سامهون ڪنڊ ۾ پاڻي جي بالٽي ۽ لوٽو دروازي تي ميرو پڙدو لٽڪيل چانٺ جي پٽي تي ويٺل عورتون، جيڪي سُرخي ۽ سادو پائوڊر لڳائي، گراهڪن کي للچائي رهيون هونديون هيون، انهن عورتن ۾ زياده تر پٺاڻ ۽ پنجابي پرڪي ڪڇي ميگهواڙ ڪولهي يا هندو عورتون پڻ هيون، هن کي ماڪو چڪلو چيو ويندو هو، جتي صرف جنسي عمل جو واپار ٿيندو هو. هن ننڍي ماڪو چڪلي ۾ زياده تر غريب، مزدور ۽ هيٺين طبقي جا ماڻهو ايندا هُئا، جيڪي پنڌرهن ويهه رپين ۾ پنهنجي ضرورت پوري ڪري ويندا هئا، تمام سستي خرچ ۾ آرام سان پنهنجي اندر جي شيطان کي ماري ايندا هُئا. ۽ اهڙي طرح ڪيترن ئي مسئلن، مُونجهارن ۽ بيمارين کان بچي ويندا هُئا پر هاڻ بازار حُسن ۽ چڪلن جي بندش کان پوءِ حالت اها ٿي آهي، جو ماڻهو وحشي بڻجي ويا آهن، پنج ڇهه سالن جي معصوم ٻارن سان زيادتي ڪريو وري قتل ڪريو ڇڏين، مُرده عورتن کي قبر مان ڪڍي زنا پيا ڪن، پنهنجين نياڻي سان به زنا جا واقعا پيا ٿين، هي بازار حُسن ۽ چڪلا سڄي سماج جو گند بلڪه زهر پاڻ ۾ جذب ڪري هن معاشري کي صاف رکڻ ۽ ڪيترين خطرناڪ بيمارين، مرضن ۽ مونجهارن کان بچايو ڇڏيندا هُئا، چڪلي جون اهي عورتون جن کي طوائف ٿا چون ۽ سماج هنن کان نفرت ٿو ڪري، اهي عورتون در اصل ميونسپل جون ڪچري کڻڻ واريون گاڏيون آهن، جيڪي سڄي شهر جو گند ڪچرو، وحشانيت ۽ شيطانيت پاڻ ۾ کڻي، شهرن ۽ معاشري کي صاف سٿرو ٿيون ڪن، انهن کي ترقي يافته ملڪن ۾ Sex Worker چيو ويندو آهي.
جناب ذوالفقار علي ڀٽو، مولوين ۽ نو ستارن کي خوش ڪرڻ لاءِ، ڀٽو مخالف نظام مصطفيٰ واري تحريڪ دوران 1977ع ۾ ريس ڪورس، بازار حُسن چڪلن ۽ شراب جي گُتن تي پابندي لڳائي وڏو ظلم ڪيو هو. انهن سان بُرائي ۽ گند هڪ ڪُنڊ ۾ گڏ ٿي ضايع ٿي ويندي هُئي، ان کانسواءِ بازار حُسن جيڪي فن ادب ۽ فنڪارن جا وسيلا هُئا اُهي به بند ٿي ويا، اهڙي طرح شراب ۽ گُتن تي پابندي جا به تمام خراب نتيجا نڪتا آهن، جو هاڻ هر مُحلي ۾ موکي جا مٽ پيا چڪائجن ۽ متارا ٽن ٿي گٽرن ۽ نالين ۾ پيا ڪرن ۽ الٽيون ڪن ۽ حقيقي ميڪشن ۽ مئخوارن جي ساک پيا خراب ڪن.
اڄ حسن و جمال ۽ مئڪشي و مئه نوشي تي پابندي سبب علم، ادب، آرٽ جي دنيا ويران ۽ ڀڙپانگ آهي،
”نه سي وووڻ وڻن ۾ نه سي ڪاتياريون
پسيو بازاريون، هينئڙو مون لوڻ ٿئي.“