”منهنجا ٻار“
هر انسان مُختلف هوندو آهي، هر ماڻهو جو چهرو صورت جُدا جُدا آهن، اهڙي طرح هر ماڻهوءِ جي سوچ سمجهه، پسند نا پسند ۽ عادتون به مختلف هونديون آهن.
اسان جا چار ٻار ٿيا، چارئي مُختلف، اول ٻه نياڻيون ٿيون، سنڌو ۽ جيما ۽ پوءِ ٻه فرزند سارنگ ۽ ساجن، سنڌو ۽ جيما جي طبيعت ، سوچ ۽ شخصيت ۾ فرق رهيو. سنڌو جيئن ته پهريون اولاد هُئي ۽ ٻيو ته سنڌو بيحد خوبصورت ڄائي هُئي، اڇي ڳاڙهي سُنهري وار، شيريون اکيون، جهڙوڪر انگريزن جو ٻار هُجي، سڀ سنڌو جي تعريف ڪندا هُئا، ان کي کڻندا پيار ڪندا هُئا، جڏهين ته جيما جنهن جا نيڻ نقش ته سُهڻا ۽ دلڪش هُئا پر رنگ کُليل اڇو ڪو نه هو، جهڙو سنڌوءِ جو هو، جيما ڪڻڪ رنگي هُئي، پوءِ جڏهين سڀ سنڌو کي کڻندا ۽ پيار ڪندا هُئا ته جيما ان ڳالهه کي سخت بُرو محسوس ڪندي هُئي ۽ جڏهين ٿوري سمجهه ڀَري ٿي ته چوندي هُئي، ته سڀ رُڳو سنڌوءِ کي ٿا پيار ڪن، مون کي ڪير به پيار نٿو ڪري. تڏهين مان هن کي چوندو هُئس ته اسين توکي پيار ٿا ڪريون، اسان جي لاءِ ٻئي برابر آهيو. جيما تمام گهڻي حساس ۽ سمجهدار هُئي ۽ سنڌو کي وري وڏائي ۽ حُسن جو غرور هو. سنڌو جو لاڙو ڏاڏڻن ڏانهن گهڻو هو، جتي مُنهنجي ڀينرن جو لائف اسٽائل جديد هو، مُنهنجي ڀيڻ، شاهه سُلطانه ۽ نيزار صاحب جون به ٻه نياڻيون هيون، ايلسا ۽ جوليا جيڪي سنڌو جون هم عُمر سهيليون هيون،، ايلسا سنڌو پڪيون سهيليون هيون، ايلسا اڪثر موڪلن ۾ سنڌو کي پاڻ وٽ ٽڪائيندي هُئي، ان ڪري هن تي ان ماحول جو اثر ٿيو، اسان جو طور طريقو درميانه طبقي وارو سادو هو. سنڌو جون پسند ۽ خواهشون به اعليٰ قسم جون هونديون هيون، پر اسان ٻنهي ڀينرن کي برابر اهميت ڏيندا هُئاسين، پر تڏهين به سنڌو وڌيڪ ڦٻي ويندي هُئي، جيما کي به ڪجهه گهٽ ته ڪو نه ملندو هو پر هوءِ ائين سمجهندي هُئي ته سنڌو کي وڌيڪ بهتر ٿو ملي.
سنڌو ماڻس جي قريب رهي ۽ جيما وري مُنهنجي ويجهو هُئي، جيما پنهنجا ڏک سور مونکي ٻڌائيندي هُئي، مان گهر ۾ داخل ٿيندو هُئس ته جيما ڏکن، دردن جي ڀري، سدائين سورن ۾ سڙي پئي هوندي هُئي، چوندي بابا سنڌو کي سُٺا ڪپڙا مليا مون کي خراب مليا. جيما ڪڏهين ڪڏهين مون سان به ناراض ٿيندي هُئي، هڪ ڀيري جڏهين جيما ستن اٺن سالن جي هُئي، مون ڪو هن سان واعدو ڪيو هو، بازار وٺي هلڻ جو، جيڪو پورو نه ٿي سگهيو، انتي جيما کي سخت افسوس ٿيو ۽ ڪاوڙ لڳي، انهي ڏک ۽ غسي ۾ هن مونکي هڪ ٻاراڻو خط لکيو، جنهن ۾ هن پنهنجي ناراضگي ڪاوڙ ۽ دهمڪي سان گڏ پيار جي رشتي کي به ٽوڙڻ ڪو نه ڏنو، بلڪه قائم رکيو. ان خط جو متن ۽ لکڻ جو انداز هن طرح آهي.
جيما جو خط
حرف به حرف،
786 معنيٰ بسم الله
يا علي مدد Date29-2-1974
بابا آئون توهان سان ناراض آهيان، توهان ڪالهه رات جو مونکي چيو هو ته پاڻ صُبح جو بازار هلنداسين، پر توهان ڪو نه هليا، اهو ته مان برداشت ڪري ويس، پر وري توهان چيو ته شام جو هلنداسين ۽ وري به توهان ڪو نه هليا، هاڻ اهو ته آئون برداشت نٿي ڪري سگهان، ان ڪري اڄ رات کان مون سان نه ڳالهائجو، اگر ڳالهائڻ چاهيو ته ڀلي، مگر آئون پنهنجي طرفان ڪونه ڳالهائينديس.
فقط توهان جي ڌيءَ ”جيما“
(هي خط بابا کي ئي ملندو)
هي پيارو خط مون سنڀالي رکيو هو.
اهڙي طرح ٻئي ڀينرون پرائمري اسڪول آغا خان ۾ پڙهيون، سيڪنڊري ميرا اسڪول مان ڪئي ۽ پوءِ نذرت ڪاليج مان گريجوئيشن ڪئي. سنڌوءِ جي شادي پڙهيل لکيل خاندان جي نوجوان جاويد خواجه سان ٿي، جيڪو ڪمپيوٽر انجنيئر هو. جاويد جڏهين سنڌ يونيورسٽي ۾ پڙهندو هو، تڏهين منهنجي ننڍي سالي سليم جو دوست هو، گڏ پڙهندا هُئا، ڪڏهين ڪڏهين اسان جي گهر به ايندا هُئا، جاويد سنڌو کي پسند ڪيو ۽ پوءِ جڏهين تعليم مڪمل ڪئي، تڏهن رشتو گُهريو، ان رشتي جي باري ۾ مُنهنجن مائٽن سان مشورو ڪيو، بابا امان ۽ منهنجن ڀينرن مخالفت ڪَئي، اُنهن جو خيال هو ته پاڻ جون ڇوڪريون ماشا الله خوبصورت ۽ خانداني آهن، انهن جي لاءِ هتي مبارڪ ڪالوني ۾ تمام اعليٰ امير ۽ وڏن خاندان جا رشتا ملي ويندا، توهان خوامخواهه تڪڙ پيا ڪريو... پر مونکي ۽ رضيه کي هي رشتو مُناسب نظر آيو، امير ترين ماڻهو ته ڪو نه هُئا، پر تعليم يافته ۽ مهذب ماڻهو ضرور هُئا. جاويد وارا چار ڀائر آهن ٻه انجنيئر هڪ ڊاڪٽر ۽ ٽيچر آهن، بهرحال اسان کي اهو بهتر لڳو ۽ اسان شادي ڪرائي، اڄ هو ماشا الله خوش آهن، ٻه پُٽ هڪ نياڻي اٿن، جاويد E.D.O بدين آهي. جيما پڙهائي مڪمل ڪئي ته ان جي لاءِ به رشتا اچڻ لڳا، پر مُنهنجو خيال هو ته جيما جي شادي ۾ تڪڙ نه ڪريون، جيما جاب ڪري ڪجهه تجربا ماڻي. پر جيما جي لاءِ هڪ تمام سٺو رشتو آيو، حيدرآباد جي هڪ وڏي مومن ۽ نيڪ خاندان جي فرزند اسماعيل خواجه جو رشتو آيو، اسماعيل جو والد، جيڪو ابتدا ۾ غريب يتيم ٻار هو، جنهن کي اُن جي بيواهه ڏاڏيءِ ٻنين ۾ پورهيا ڪري پاليو ۽ هن کي سچ و حق ۽ ايمانداري جا اهڙا سبق پڙهايا، جو ڏاڏي جي وفات کان پوءِ اول مزدوري ڪئي ۽ پوءِ ڪڪڙ ۽ ٻڪريون پاليون، ۽ پوءِ ڍڳي ورتي، مينهن ورتي، آهسته آهسته مينهن جو واڙو ٺاهيو، پر سڀ ڪم انتهائي ايمانداري سان، مجال آهي کير ۾ پاڻي ملائي، بلڪل نج کير وڪڻندو هو ان ڪري ڪراچي جا واپاري هن کان کير وٺندا هئا. اهڙي طرح هن ترقي ڪئي، چار سئو مينهون هُنجي واڙن ۾ هيون، ڪجهه زرعي زمين به ورتي، مُکي امام ڏنو انتهائي مذهبي مومن هو، جماعت جي فلاعي ڪمن ۾ ڀرپور حصو وٺندو هو. نيڪي ۽ ڀلائي جا ڪم ڪندو هو، جڏهين جماعت کي قبرستان جي لاءِ زمين جي ضرورت پئي، تڏهين امام ڏني پنهنجي انتهائي قيمتي زمين جا اٺ ايڪڙ جماعت کي نذراني طور مفت ۾ ڏئي ڇڏيا. حالانڪه ان زمين سان لڳ هڪ سرمائيدار جو ڪارخانو هو، جنهن ان زمين جا اٺ ڪروڙ رپيا ڏيڻ جي آڇ ڪئي پر هن مومن اهي ٺڪرائي ڇڏيا، اهڙي نيڪ ۽ مومن ماڻهوءِ جي فرزند جو رشتو آيو ته اسان کي به ٺيڪ لڳو، اسماعيل صرف پرائمري پڙهيل هو، پر انتهائي ذهين، مهذب ۽ سلڇڻو نوجوان هو. اسان جڏهين فيصلو ڪيو ۽ مون جيما کي ٻُڌايو ته هوءِ اچي روئڻ لڳي ته، نه بابا آئون توهان کي ڇڏي نٿي سگهان، آئون ڪيڏانهن ڪو نه وينديس، ايڏو رُني جو اصل ماٺ نه ڪري، خير پوءِ هن کي سمجهايوسين ته بابا تون هينئر ٿوروئي ٿي وڃين، تون ڪٿي پري ڪو نه ويندين پاڻ هميشه گڏ هونداسين خير پوءِ ته سمجهي وئي... جيما جي شادي کان پوءِ هنن کي ٻه پٽڙا ۽ هڪ نياڻي ڄائي مُکي امام ڏني جي وفات کان پوءِ اسماعيل کي واڙن جي ماحول مان الرجي جي بيماري ٿي پئي، ڊاڪٽرن چيو ته واڙن تي هرگز نه وڃ. پوءِ اسماعيل واڙا وڪڻي زمينداري ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. حق حلال جي ڪمائي وارن پئسن مان هن زمين خريد ڪئي جيڪا تمام شاندار قيمتي زمين هن کي انتهائي سستي اگهه ۾ ملي وئي. هاڻ اسماعيل وڏو زميندار آهي، سائيڊ بزنس به اٿس، ايڪسپورٽ امپورٽ جو ڪم به ڪندو آهي، جنهن ۾ جيما به هن جي مددگار آهي. هو خوش آهن.
اسان جا ٻه فرزند، سارنگ ۽ ساجن ٿيا، ٻنهي جي سوچ ۽ طبيعت ۾ فرق هو، سارنگ کان پنج سال بعد ساجن ڄائو هو، سارنگ ننڍپڻ کان ئي مون ساڻ اٽيج رهيو، هن کي رانديڪن ۾ موٽر ڪارون پسند هيون، ٿورو وڏو ٿيو ته مون ساڻ ڪار ۾ يا موٽر سائيڪل تي گڏ هوندو هو... سارنگ پنجن سالن جو ٿيو ته جيجي زرينه بلوچ مون کي چيو ته سارنگ کي سنڌ يونيورسٽي جي ماڊل اسڪول ۾ داخل ڪرايان، مون ائين ئي ڪيو جيجي پاڻ ماڊل اسڪول ۾ ٽيچر هُئي، اياز لطيف پليجو به ماڊل ۾ هو. پوءِ جڏهين ساجن ڄائو، ٽن سالن جو ٿيو ته اُن کي به ماڊل جي نرسري ۾ داخل ڪيو. سارنگ تمام سمجهدار ۽ نيڪ طبيعت جو ڇوڪرو هو. مئٽرڪ کان پوءِ اُتي ئي ماڊل ڪاليج ۾ پڙهيو، شام جو پرائمري ٻارن کي ٽويشن ڏئي هر مهيني پنهنجو خرچ ڪڍي وٺندو هو. پڙهائي ۾ ٺيڪ ٺيڪ هو، پر خدمت ۽ مذهب ڏانهن لاڙو گهڻو هُئس، جماعت جي فلاحي ادارن ۾ ڪم ڪندو هو، باقاعدا نيڪ نمازي هو، يونيورسٽي مان ايم اي ڪيائين. ۽ پوءِ جڏهين مون هن کي ٻڌايو ته تنهنجي شادي منهنجي مرحوم ڀاءُ حسن علي جي نياڻي سورٺ سان ٿيندي، جنهن جو واعدو مون مرحوم ڀاءُ جي جنازي وقت ڪيو هو ته سارنگ چيو ٺيڪ آهي بابا جيئن توهان چوندا مان راضي آهيان. سارنگ جو مڱڻو سورٺ سان ڪيوسين، سارنگ جي مرضي هُئي بئنڪ ۾ جاب ڪرڻ جي، سو اسان جي مُحسن فدا علي خواجه جيڪو مُسلم ڪمرشل بئنڪ جو A.V.P هو. اُن سارنگ کي M.C.B ڪراچي جي ڪئش ڊپارٽمينٽ ۾ لڳايو، اهو ڪم تمام مشڪل ۽ رسڪي هو، ٻيو ته سارنگ لاءِ ڪراچي ۾ رهڻ مسئلو هو، سو ٻه ٽي مهينا ڪري ڇڏي ڏني، پوءِ ڪجهه وقت حيدرآباد ۾ فيڪٽري ۾ جاب ڪئي پر پوءِ فدا علي خواجه وارن حيدرآباد ۾ مني ايڪسچينج ڪمپني وال اسٽريٽ جو لائسنس ورتو ۽ هتي برانچ کولي ته اُن ۾ سارنگ کي رکيو. ان دوران اسان سارنگ جي شادي به ڪرائي. وال اسٽريٽ ۾ سارنگ بهترين ڪارڪردگي ڏيکاري، تمام جلد ترقي ڪئي، هاڻ هو مئينجر آهي، ماشا الله ٻه خوبصورت پٽڙا آهن، وڏو علي حَسن ۽ ننڍو سُحان علي، اسان سڀ گڏ رهندا آهيون، مون سڀ ڪجهه سارنگ حوالي ڪري ڇڏيو آهي، مان رٽائر آهيان، سارنگ اسان کي ۽ گهر کي سنڀاليندو آهي، سارنگ کي سياست سان دلچسپي بلڪل ڪونهي. مذهبي ماڻهو آهي، جماعت جي خدمت ۽ فلاحي ڪمن ۾ دلچسپي وٺندو آهي. پنهنجن ٻارن سان خوش آهي.
ساجن، اسان جو ننڍو فرزند، سارنگ کان پنج سال ننڍو آهي، ساجن جي طبيعت ۽ سوچ مُختلف رهي، هو به ننڍپڻ کان مون ساڻ رهيو، ساجن تمام گهڻو حساس ۽ سمجهدار رهيو. تمام گهڻا سوال ڪندو هو، هر ڳالهه کي ڄاڻڻ ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو هو. ساجن کي به ماڊل اسڪول ۾ داخل ڪيوسين، جتي جيجي زرينه بلوچ هنن جو خيال رکندي هُئي. ڪاليج تائين ماڊل ۾ پڙهي، انجنيئرنگ لاءِ يونيورسٽي ويو، جتي هن انفارميشن ٽيڪنالاجي ۾ داخلا ورتي، يونيورسٽي جو ماحول ڏٺائين، ميرن پيرن وڏيرن جي بگڙيل اولادن، ڪامريڊن جي لئي ڏٺائين، دُنيا جي ماحول کي ڏسي ساجن اچي مون سان بحث ڪندو هو. مون کان سوال پڇندو هو، ڇتو بحث ڪندا هئاسين، ساجن چوندو هو، هتي هر ماڻهو پيو ترقي ڪري، سڀ پنهنجو پاڻ کي ٺاهڻ ۾ پورا آهن، اهڙي طرح پاڻ کي به حق آهي ته ترقي ڪريون، مال ڪمايون ۽ زندگي جون آسائشون ماڻيون، آفيسر بيورو ڪريٽ سرمايه دار واپاري سڀ مال ڪمائڻ ۽ آرام داه زندگي گذارڻ ۾ پورا آهن، پاڻ کي به ائين ڪرڻ گهرجي.... تڏهين مان هن کي چوندو هُئس اهو سڀ غلط آهي. اهو طريقو مال ڪمائڻ جو درست ناهي. ساجن مُنهنجي ان جواب تي خار کائيندو هو. چڙي پوندو هو.. چوندو هو بابا توهان پراڻي دور جون ڳالهيون ڪندا آهيو، دُنيا ڪٿان کان ڪٿي پهتي آهي، توهان اڃا اُتي ئي بيٺا آهيو، ساجن دليل ڏيندو هو ۽ مان انهن کي رد ڪري سمجهائيندو هوس ته پُٽ مان ترقي ڪرڻ جي خلاف نه آهيان، بلڪل ترقي ڪرڻ ۽ ڪاميابيون ماڻڻ هر ڪنهن جو حق آهي، پر اهو سڀ جائز طريقي سان، قانوني ۽ اخلاقي اصولن جي پاسداري ڪندي اڳتي وڌڻ گهرجي. باقي اهو طريقو غلط آهي ته ڪرپشن ۽ رشوت وٺي، فراڊ ڪرڻ ملاوٽ يا ٻه نمبري جا ڪم ڪرڻ ۽ مال ڪمائڻ اهو غلط آهي، غريب عوام جو حق غضب ڪري پنهنجن ٻچن کي کارايون، اهو ظلم آهي، آخر تهذيب اخلاق، شرافت نيڪي به اهم آهي جنهن کي نٿو ڇڏي سگهجي. پر ساجن مطفق ڪو نه ٿيندو هو، چوندو بابا توهان پُراڻي زماني جون ڪتابي ڳالهيون پيا ڪريو. تهذيب اخلاق نيڪي اهي سڀ پيٽ بَري جون ڳالهيون آهن، اهي سڀ بعد جون ڳالهيون آهن، سڀ کان اول هر ڪنهن کي پاڻ ترقي ڪرڻ گهرجي، هر طريقي سان ڪاميابيون ماڻي پوءِ انهن ڳالهين لاءِ سوچي سگهجي ٿو.
مان ساجن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندو هُئس پر هو سمجهندو ڪو نه هو، بهرحال ساجن آئي ٽي انجنيئرنگ ڪئي، هتي جاب جي ڳولا ڪيائين، ڪراچي جا چڪر ڪاٽيائين، جاب ملڻ مُشڪل هُئي، تڏهين سارنگ چيو ساجن کي ته، تون ڇڏ جاب کي، لنڊن وڃ ۽ ماسٽر ڪر، ساجن خوش ٿي ويو ۽ پوءِ ٻنهي ڀائرن ۽ اسان گڏجي ڪوشش ڪئي ساجن کي ويزا ملي وئي، لنڊن ڪاليج ۾ داخلا ملي ۽ ساجن 2007 ۾ لنڊن هليو ويو، چار سالن ۾ ماسٽر ڪيائين، اُتي ابرو سبرو جاب ڪيائين، اسان چيو هاڻ اچ ته تنهنجي شادي ڪرايون. تڏهين هن ٻڌايو ته آمريڪا ۾ رهندڙ هڪ شريف ۽ نيڪ اسماعيلي فئملي جي ڇوڪري ياسمين آهي، اعليٰ تعليم يافته، ريڊيالاجي ۾ ماسٽر ۽ ڊاڪٽريٽ ڪئي آهي. عمر ٽيهه سال آهي، ڪنواري پر انتهائي سمجهدار ۽ سُٺي ڇوڪري آهي. ان سان ڳالهه ٻولهه ٿي آهي، هاڻ توهان به اجازت ڏيو ته ڳالهه اڳيان وڌايون ۽ پوءِ توهان ٻنهي طرفن جا بزرگ رشتو پڪو ڪريو ۽ شادي به ڪرايو... پوءِ اسان ائين ئي ڪيو، ساجن جي شادي هتي حيدرآباد ۾ ڏاڍي باوقار نموني ٿي. ڪنوار ۽ ڪنواريتا سڀ آمريڪا مان حيدرآباد مبارڪ ڪالوني ۾ آيا ۽ شاندار شادي ٿي گذري. جنهن جو تفصيل پٺيان اچي چڪو آهي.
بهرحال هن وقت ساجن جي عُمر 35 سال آهي، ٻئي زال مڙس لنڊن ۾ سيٽ ۽ خوش آهن. تازو ساجن جي زال ياسمين کي برطانيه جي هڪ تمام وڏي سرڪاري يونيورسٽي ڪنگ ايڊورڊ ڪاليج ۾ بهترين آفيسري جاب ملي آهي، جنهن جو ساليانو پئڪيج هڪ ڪروڙ سٺ لکن رپئين کان وڌيڪ آهي ۽ ٻيون سهولتون جدا آهن، ساجن وٽ فل حال بزنس ويزا آهي، ان ڪري هو بزنس ڪندو آهي ۽ هڪڙي جاب به ڪندو آهي پر 2017ع ۾ ساجن برٽش شهري ٿي ويندو، تڏهين پوءِ هو حقيقي جاب ڪري سگهندو، فل حال ٻئي خوش آهن.... هڪ هفتو اڳ ساجن رات جو دير تائين مون سان ڪچهري ڪندي چيو، بابا توهان واقعي اسان جا عظيم والدين آهيو، اسان خوش قسمت آهيون جو توهان جهڙا سچا نيڪ والدين مليا، جن اسان کي به سچ و حق جو رستو ڏيکاريو، ساجن چيو توهان کي ياد هوندو پندرهن سال اڳ مان توهان سان ڇتا بحث ڪندو هوس، توهان مون کي رد ڪندا هئا ته مان ناراض ٿيندو هُئس پر بابا توهان درست هُئا، توهان بلڪل سچ چونداهُئا، اسان کي اُن وقت اهي ڳالهيون سمجهه ۾ ڪو نه اينديون هيون، پر بابا پوءِ جڏهين مان ٻاهر آيس، اڌ دنيا ڏٺم، ته هتي قدم قدم تي توهان جون چيل ڳالهيون سچيون ثابت پيون ٿين، توهان بلڪل درست چيو هو. صرف پئسو سڀ ڪجهه ڪونهي. پر تهذيب، اخلاق، وقار ۽ عزت سچ حق مُحبت، اُنسانيت عظيم اوصاف ۽ عمل آهن، پئسو سڀ ڪجهه ڪونهي، بابا توهان سچا هئا، اسان کي به اهي سچ و حق جا سبق ڏنا هئا، بابا ٿينڪ يو، بابا آئِي لَوَ يو I love you بابا. ساجن سياسي سوچ ۽ فڪر جو ماڻهو آهي، اياز لطيف پليجو کي پسند ڪندو آهي. اياز سان مسلسل رابطي ۾ آهي، لنڊن ۾ پارٽي ساٿين سان لاڳاپا اٿس. لنڊن جي مقامي سياست ۾ به حصو وٺندو آهي. ليبر پارٽي جو ووٽر ۽ ورڪر آهي.