عرفانه ملاح پاران
۽ وڏي ٿيس ته اهي داستان پنهنجي ننڍپڻ واري سموري خوبصورتيءَ سان الطاف شيخ جي سفرنامن ۾ موجود مليا. الطاف شيخ جي سفرنامن مونکي خيالي دنيا مان ڪڍي ٺوس دنيا سان ملايو. مونکي ياد آهي جڏهن مان ستين جماعت ۾ پهتي هُيس ته اهو منهنجي ڳوٺ ۾ مشهور ڌاڙيل پرو چانڊيوجو دؤر هيو، هر طرف ماڻهو دهشت ۾ هيا، هن ڳوٺ جا ٻه ڳڀرو جوان ڪُٺا هئا. اسان ٻار ته اهڙا ڊڄي ويا هياسين جو گهٽيءَ ۾ به ڪونه نڪرندا هياسين نه ئي گهر وارا اسڪول ڇڏيندا هئا. ڇاڪاڻ ته اسڪول ڪوئي ٻه ٽي ڪلو ميٽر ڳوٺ کان پري ٻي ڳوٺ ۾ هيو. ان دهشت، خوف، نراسائي، منهنجي ننڍپڻ جي دنيا کان بيزار ڪري ڇڏيو هُيو.
ان وقت منهنجو وڏو ڀاءُ الطاف شيخ جي ڪتابن جا بنڊل وٺي آيو هُيو ۽ مان پنهنجي منهن اهي پڙهي زور سان کلي رهي هيس ته منهنجي ماءُ چيو ته هن خوف ۾ توکي کل لڳي آهي. دماغ ته نه ڦري ويو اٿئي. اهي بلڪل بنهه ننڍڙيون ڳالهيون هيون، ڪنهن فلم جو ذڪر هُيو ۽ پوءِ شميم آرا تي ريمارڪس لکيل هُيا ۽ ڪڏهن ڪڏهن اسين به اهي فلمون ڏسندا هئاسين. اهڙي طرح وري ڪنهن ٽيگرو عورت جي ٿولهه بابت مشڪري ٺهيل هئي ، پر منهنجي ذهن تي اڄ به انهن سفرنامن پڙهڻ وارو دور ايترو نقش ٿيل آهي جو منهنجو ننڍپڻ جون يادگيريون انهن جي ذڪر کان سواءِ ناممڪن آهن. اهي منهنجي وجود جو حصو آهن، جنهن دور ۾ الطاف شيخ اهي سفرناما لکيا پئي، ان وقت پاڪستان ۾ گهٽ ۾ گهٽ اهڙن ذاتي ۽ بنهه spontaneous سفرنامن لکڻ جو ايترو رجحان به ڪونه هيو. جيتوڻيڪ الطاف شيخ هميشہ وانگر پاڻ کي سمنڊ جو “سيلاني” ئي ڪوٺيو آهي پر حقيقي طور هو سمنڊ جو نه پر ادبي دنيا جو سيلاني آهي. جنهن سمنڊ جي بي رونق زندگيءَ ۾ پنهنجي خوبصورت تخيل سان نه صرف رونق ڀري پر انهيءَ تخيل کي جنهن ڪمال ۽ سادگيءَ سان اسان تائين پهچايو، اهو يقينن جس لهي. حقيقي سفرنامن ۾ ڪهاڻيون پڙهڻ، اهي به اهڙيون جو هڪ گهڙي، هڪ لمحي لاءِ به اهو نه ٿو لڳي ته اهي “ڪردار” جيڪي سندن سفرنامن ۾ موجود آهن اهي ائين نه هوندا. ماڻهن جي غير اهم عادتن، مشڪرين،انساني شخصيتن جي خصيص کان خصيص پهلوئن کي نه صرف محسوس ڪرڻ ۽ انهن کي اوتري ئي خوبصورتيءَ سان بيان ڪرڻ جو اهي واقعي انهيءَ ماڻهوءَ ۾ اهڙيون خصلتون هجن به، الطاف شيخ جي سفرنامن واري بيان ۾ اهي ايتريون ناگوار يا ناپسند به لڳنديون پر يقينن هن ۾ مثبت تبديلي آڻينديون.
مان اهي سفرناما هاڻي پڙهي حيران ٿي ٿيان، هاڻي يقينن انهن ڳالهين تي مونکي ايتري “کل” ڪانه ٿي اچي پر مون اهو ضرور محسوس ڪيو ته الطاف شيخ جي مشاهدائي ۽ انساني شخصيت جي مشاهدي وار “حس” تمام گهري آهي. ماڻهن جي ننڍين ننڍين ڳالهين جو نوٽيس وٺڻ ۽ وري جهاز جي پسمنظر ۾ انهن کي اهڙي طرح فٽ ڪرڻ جو انهن جهازن تي کڻي بندرگاهن جو ذڪر نه به هجي ته به سفرناما مڪمل لڳندا.
ان سان گڏوگڏ سٺ ۽ ستر جي ڏهاڪن ۾ اڃا Management يا behavioral science جي مثبت سوچ وارو فسلفو اڃا عام نه هيو پر ان وقت الطاف شيخ جا سفرناما پڙهي احساس ٿئي ٿو، هر وقت، هر موڊ ۽ هر فرد جي لاءِ هن وٽ Positive approach آهي، ماڻهن جي روين، سمنڊ جي ڏاڍائين کان ڪنهن کان به ڪنهن به لمحي هيءَ ليکڪ نالان نه ٿو محسوس ٿئي. مان سندس optimistسوچن جي اظهار ۽ انهيءَ کي پنهنجي سفرنامن جي ذريعي پڙهندڙ جي سوچ جي زاويي کي ان رُخ ۾ موڙڻ واري خاصيت کان ڏاڍي متاثر ٿيس. اهوئي سبب آهي جو الطاف شيخ جي سفرنامن پڙهڻ کان پوءِ ڪنهن ٻئي رائيٽر جي سفرنامن دل تي اثر ئي نه ڇڏيو.
نه صرف ايترو پر دل اهو به چاهي ٿي انهن جڳهين، شهرن ۽ ملڪن کي انهيءَ ئي نظر سان ڏسجي جيئن الطاف شيخ ڏيکاريو آهي، مان ڪجهه سال پهرين ملائيشيا جي خوبصورت شهر ملاڪا ويس جنهن جو پورو غائبانه تعارف الطاف شيخ اسان کي ڪرائي چڪو هَيو، مان حيران ٿيس ان شهر جي هر شيءِ هر گهٽي روڊ رستن تائين ائين لڳو ڄڻ هي سڀ مونکي پهرين به ڏٺل آهي. يقين “ملاڪا کان ملائيشيا تائين” مان پاڻ سان کڻي وئي هيس. اهي شهر، اهي گهٽيون، ماڻهو، مونکي پنهنجا پاڙي وانگر پنهنجا پئي لڳا ۽ مان يقين سان چئي سگهان ٿي. اهو بلڪل ساڳي طرح ئي سنڌ جي هر ان فرد کي ائين ئي محسوس ٿيندو جنهن الطاف شيخ جا سفر ناما پڙهيا هوندا. الطاف شيخ وٽ هر قوم، نسل ملڪ جي ماڻهن لاءِ پنهنجائپ وارو رويو آهي، اها ئي پنهنجائپ سندس پڙهندڙ به محسوس ڪن ٿا شايد تنهن ڪري ئي سنڌ جو نئون نسل جنهن الطاف شيخ کي پڙهيو آهي xenophobic آهي.
ساڳي طرح سندس بيان ڪيل هر شخص سان شناسائي محسوس ٿي. الطاف شيخ “سيلاني” انجنيئر ۽ اديب ته آهي پر سندس اندر هڪ ٻاراڻا معصوميت به آهي مونکي هو جي Orhan Ramuk جي ناول Museum of innocence جي ٽائيٽل جهڙو لڳو، پوري دنيا گهمڻ کان پوءِ مختلف ماڻهن سان ملڻ، زندگي گذارڻ ۽ زندگي جو سڀئي “مُٺائيون” سهڻ کان پوءِ سندس ٻاراڻي “Curiosity” حيرانگي ڪابه تبديلي محسوس نه ٿيندي. ٻاراڻي عمر ۾ هر شيءِ ڏاڍي وڏي ۽ وسيع ٿيندي آهي ۽ الطاف شيخ سان ڳالهائي سندس تازيون لکڻيون پڙهي بلڪل ساڳيوئي تاثر اُڀري ٿو ته ڄڻ اڄ به هو ڪو معصوم ٻار آهي ۽ هن جي اردگرد جي دنيا ڏاڍي وسيع ۽ وڏي آهي. تازوئي “امرتا” رسالي سنڌي ادبي سنگت حيدرآباد ۾ سندس شان ۾ رٿيل پروگرام جو احوال پڙهي مونکي اهو محسوس ٿيو ته شايد اها “Innocence” ئي آهي جو مسلسل لکجڻ ۽ ڇپجڻ جي باوجود سندس پڙهندڙن جو دائرو محدود نه ٿيو آهي. مان اهو احوال پڙهي حيران ٿيس ته ڪيئن نه سسئي پليجي کان وٺي رشيده حجاب تائين وارو دور معنى سندس ننڍپڻ کان ٻڍاپي تائين پهچڻ جي باوجود سندس ٻنهي شخصيتن ڏانهن ڪيتري معدبانه approach آهي. اهائي curiosity آهي، اوتروئي احترام آهي، يقينن اها خاصيت ڏاڍي يونيڪ ۽ محدود آهي.
گارشيا مارڪئيز جي ناول جي ڪردارن وانگر سنڌ جي حقيقي فردن ۽ پنهنجي ساٿين کان ايترو تفصيل سان پر ايترن رُخن ۾ بيان ڪرڻ جو پڙهندڙ، جيتوڻيڪ سڄي زندگي انهن ماڻهن کان واقف ڀلي هجي پر ايترو ڪجهه نه ٿو ڄاڻي سگهي جيترو ڪجهه الطاف شيخ کين ٻڌائي ٿو. ڇو ته انسانن کي پنهنجي سمورين مثبت ۽ منفي پهلوئن سان ڏسڻ لاءِ جيڪا اک کپي، جيڪا دل کپي ۽ جيڪا سوچ کپي، عمل کپي يا تاريخ کپي، اها صرف الطاف شيخ جهڙن ماڻهن وٽ ئي آهي ۽ اها Museum of Innocence واري خاصيت تمام گهٽ اديبن، دانشورن، فنڪارن ۾ هوندي آهي ۽ جنهن وٽ به اها خاصيت هجي ٿي، دنيا جي خوبصورتي، انسانن جي چڱائي، وقت يا زماني جي ڊوڙ نه ان جي قلم کي زنگ لڳائي ٿي نه ئي سندس شخصيت جي رعنائي ختم ٿئي ٿي ۽ الطاف شيخ جي پوري زندگي انهيءَ جي گواهه آهي. مان سمجهان ٿي اها اسان جي خوشقسمتي آهي جو اسان کي هن مهل، هن دور ۾ به الطاف شيخ جهڙو اديب ۽ سفرناما لکڻ واري شخصيت موجود آهي، جنهن دنيا ڏانهن اهڙي کڙڪي کولي آهي، جنهن مان رڳو دنيا حسين ۽ خوبصورت نظر اچي ٿي ۽ ان جا رهندڙ ننڍڙيون ننڍڙيون غلطيون ڪندڙ معصوم انسان محسوس ٿين ٿا. جيڪي انسان کي انهن ڏانهن شفيق ۽ پيار وارو رويو رکڻ جو گس ٻڌائين ٿا. اهوئي سبب آهي جو اسين دنيا جي ٻين مذهبن، قومن، مختلف خطن ڏانهن نفرت يا خوف وارو نه پر گهڻائي ۽ مختلف هجڻ لاءِ مڃتا وارو احساس رکون ٿا.
عرفانه ملاح
سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو،
حيدرآباد