اجهو توهان مسلمان اهڙا آهيو
سمڀاجي هڪ لاجواب شخصيت ٿي گذريو آهي ۽ هن صوبي مهاراشترا جي ماڻهن لاءِ جيڪي مرهٺا سڏجن ٿا ۽ مرهٺي زبان ڳالهائين ٿا، سمڀا توڙي هن جو پيءُ، شيواجي ، هڪ هيرو جي حيثيت رکي ٿو. مٿي اتر هندستان ۾ جيڪي حڪومت ڪري رهيا هئا مغل، لوڌي، سلطان وغيره، سڀ ڌاريا هئا. هنن جو مذهب، زبان، ڪلچر مقامي ماڻهن کان مختلف هو. هنن ڌارين ملڪن کان اچي هندستان تي قبضو ڪرڻ وارن بادشاهن دهلي يا آگري ۾ رهي ڪري، هيٺ ڏکڻ طرف به پنهنجو ڌاڪو ڄمائڻ چاهيو ٿي (۽ ڪڏهن ڪڏهن گجرات، راجستان، اسان واري سنڌ پاسي يا اڃان هيٺ، هيڏانهن مهاراشترا تائين هنن کي سوڀ به حاصل ٿي ٿي) پر ڪڏهن ڪڏهن رکي رکي ڏکڻ هندستان پاسي اهڙي قيادت پيدا ٿي پئي ٿي، جنهن دهليءَ جي حاڪمن کي ٽوٽا چٻايا ٿي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ته هُو “جيڪي قبضي ۾ آهي، اهو ئي ڪافي آهي.” جو سوچي، اتي ئي اتر هندستان جي علائقن تي راج ڪري خوش ويٺا هئا ۽ ٻيو ته هنن کي عياشين ۽ محلاتي سازشن کان به فرصت نٿي ملي. ٻين کي زوريءَ مسلمان بنائڻ يا اسلام جون ڳالهيون ڪرڻ وارا هي دهليءَ جا مغل حاڪم، يا افغانستان پاسي کان محمود غزنويءَ جهڙا پاڻ کي بت شڪن سڏائڻ وارا شهنشاهه، خبر ناهي پاڻ هڪ وقت به نماز پڙهندا هئا يا نه. مغلن جهڙن پاڻ کي “شريف ۽ سچو مسلمان” سڏائڻ وارن بادشاهن جي اها حالت هئي جو حڪومت خاطر پنهنجي پيءُ ۽ ڀائرن کي به قتل ڪندا وتيا. هنن جون اکيون ڪڍي جيلن ۾ رکيائون. سندن حڪومت ڪرڻ ڪا عوام جي خدمت ڪرڻ نه هئي پر ذاتي عياشي هئي، جنهن ۾ رنون ۽ شراب، محل ۽ ماڙيون اچي ويا ٿي. عوام مان عيش فقط انهن چند ماڻهن ڪيو ٿي، جيڪي سندن چمچا ٿِي هليا ٿي.
پوني جي پاد فٽا علائقي جي “درگا ڪافي هائوس” ۾ چانهه پيئندي هڪ نوجوان مرهٺي وڪيل جذبات ۾ اچي چيو ته، “اسان ڪنهن کي حاڪم نٿا مڃون. نه مغلن کي نه انگريزن کي. اسان لاءِ ڇپريا ڇانوَ هئا ته اسان جا پنهنجا ڇپراپتي شيواجي ۽ سمڀاجي هئا.”
مرهٺا حڪومت جي باني شيواجي جو هي وڏو پٽ سمڀاجي، جنهن جي نالي پوني ۾ روڊ، پارڪ ۽ چوواٽو آهي. سنسڪرت زبان جو عالم هو. ان کان علاوه کيس ٻيون به ست زبانون اينديون هيون، جن ۾ مادري زبان مرهٺي، تامل، گجراتي، هندي ۽ انگريزي وغيره شامل هيون. هُو ننڍي هوندي کان ئي بيحد ذهين ۽ بااخلاق هو. ايتريقدر جو 1674ع ۾ جڏهن شيواجي جي تاجپوشي ٿي رهي هئي، ته مختلف رياستن کان آيل نواب ۽ ٻيون اهم شخصيتون هن سترنهن سالن جي نينگر کي ڏسي تمام گهڻو متاثر ٿيا هئا. “سمڀاجي” جي شاعري اڄ به وڏي شوق سان پڙهي وڃي ٿي. هن مرهٺيءَ ۽ هنديءَ ۾ به شعر چيا پر سندس گهڻي ناموس، سنسڪرت ۾ لکيل شعرن جي ڪتاب “ٻڌ ڀوشن” جي ڪري آهي.
سمڀاجي انتظاميه ۽ سياست جي ڪمن ۾ به ماهر هو. پنهنجي پيءُ شيواجي جي راڄڌاني ڇڏي اورنگزيب بادشاهه جي فوجي ڪمانڊر دلير خان سان وڃي ملڻ به سندس هڪ زبردست سياسي چال مڃي وڃي ٿي ۽ هن مغلن جي حملن کان پنهنجي پيءُ جي حڪومت ۽ پنهنجي جنم ڀوميءَ کي بچائي رکيو. شيواجي ۽ سمڀاجي جي حڪومت ۾ اتر هندستان تي راڄ مغل بادشاهه اورنگزيب جو هو. اورنگزيب 1658ع کان 1707ع تائين حڪومت ڪئي. هن تخت خاطر پنهنجي ڀائرن جو قتل ڪيو ۽ پيءُ شاهجهان کي تخت تان لاهي قيد حوالي ڪيو. شاهجهان جو 1666ع ۾ قيد ۾ ئي موت ٿيو، يعني هُو اٺ سال کن جيل ۾ رهيو. هتي اهو به لکندو هلان ته جنهن سال، 1627ع ۾ شاهجهان هندستان جي تخت تي ويٺو، ان سال شيواجي ڄائو هو.
1681ع ۾ مهاراجا شيواجي جي وفات بعد سمڀا جي تخت تي ويٺو. اڃا سال به ڪو مس گذريو ته اورنگزيب جي پٽ سلطان محمد اڪبر پنهنجي پيءُ سان بغاوت ڪري هيڏانهن ڏکڻ ۾ سمڀاجي وٽ اچي پناهه ورتي ۽ مغل سلطنت جو تاج حاصل ڪرڻ لاءِ فوجي مدد گهري. مغل بادشاهه سال کن اڳ 1680ع ۾ دکن تي حملو ڪري چڪو هو ۽ هن اعلان ڪيو هو ته هُو شيواجيءَ جي ٺاهيل مرهٺا حڪومت کي ناس ڪندو. اورنگزيب جي فوج ۾ چار لک ويڙهاڪ هئا يعني سمڀاجي جي فوج کان ڏهوڻي وڌيڪ هئي ۽ اورنگزيب جي مغل سلطنت پکيڙ ۾ سمڀاجي جي راڄ کان، 15 دفعا وڏي هئي. اورنگزيب جيتوڻيڪ اهو ئي سمجهيو ته هُو چند ڏينهن ۾ نه ته هفتن ۾ مرهٺا راڄ تي قبضو ڪري وٺندو، پر سمڀاجي ۽ هن جا ماڻهو 27 سالن تائين وڏي دليريءَ سان وڙهندا رهيا ۽ 1707ع ۾ اورنگزيب جي وفات تائين هيءَ جنگ هلندي رهي، ان وچ ۾ هندستان جو خوفناڪ ڏڪار 87-1686ع ۾ ٿيو. 1689ع ۾ سمڀاجي پنهنجن ڪمانڊرن سان سنگاميشور شهر ۾ ميٽنگ ڪري نڪري رهيو هو ته اورنگزيب جي هڪ ڪمانڊر مڪرب خان مٿس حملو ڪري جهلي ورتو. مهاراجا سمڀاجي کي جڏهن اورنگزيب آڏو پيش ڪيو ويو ته هُو بيحد خوش ٿيو ۽ تخت تان هيٺ لهي هن نئين قيديءَ کي غور سان ڏسڻ لڳو. اهو نظارو مرهٺي شاعر ڪوي ڪلاش پنهنجي نظم ۾ پيش ڪيو آهي، جيڪو اڄ تائين سڄي مهاراشٽرا صوبي ۾ ڳايو وڃي ٿو. هن سمڀاجي جي همت ۽ بي خوف اکين ۾ نظر ايندڙ چمڪ ۽ ملڪ ۽ عوام لاءِ سر ڏيندڙ جوڌي جي قرباني جي تعريف ڪئي آهي. اورنگزيب، سمڀاجي ۽ شاعر ڪلاش کي ذليل ڪرڻ لاءِ کين مسخرن جي ڊريس پارائي شهر ۾ پريڊ ڪرائي. ان بعد ٻنهي کي اونڌو ڪري اٺن سان ٻڌو ويو ۽ مغل سپاهين هنن تي پٿرن، گپ ۽ ڇيڻي جو وسڪارو ڪيو. اورنگزيب، سمڀاجيءَ کي چيو ته، “توکي جان جي امان هن شرط تي ڏيندس ته پنهنجن سڀني قلعن جون چاٻيون ۽ لڪل خزانو منهنجي حوالي ڪر، جن مغل سپاهين تنهنجي مدد ڪئي انهن جا نالا اسان جي حوالي ڪر ۽ پنهنجو هندو ڌرم ڇڏي اسلام قبول ڪر.” ممبئي يونيورسٽيءَ جي M.A جي مرهٺي شاگردياڻي ڪومل ارون، جيڪا اها ڪهاڻي ٻڌائي رهي هئي، تنهن وڏي فخر سان چيو ته، “اسان جي ڇتراپتي سمڀاجيءَ پنهنجو ڌرم بدلائڻ کان انڪار ڪيو ۽ مهاديو (لارڊ شيوا) جي واکاڻ ۾ ڳائڻ لڳو. “اورنگزيب، بادشاهه سمڀاجي ۽ ڪوي ڪالاش کي وحشياڻي طريقي سان ٽارچر ڪري مارڻ جو حڪم ڏنو. ان کان پوءِ هنن جي جسم جو هڪ هڪ عضوو، اکيون، زبان، ننهن جسم کان پٽي ڌار ڪيا ويا ۽ پوءِ چون ٿا ته هنن کي چِيري ٻه اڌ ڪيو ويو هو. پنهنجو ڌرم نه ڇڏڻ ۽ موت کي قبول ڪرڻ تي هن کي ڌرم وير جو خطاب ڏنو ويو يعني ڌرم جو بچائيندڙ.” ڪومل چيو ۽ مون ڏي اهڙين نگاهن سان ڏٺو ڄڻ مون کي چئي رهي هجي (يا شايد مون کي ائين لڳو) ته اجهو توهان مسلمان اهڙا آهيو. ملائيشيا، انڊونيشيا، فلپين ۾ ته مقامي ماڻهن مسلمانن جو سٺو اخلاق ڏسي، اسلام قبول ڪيو، پر ننڍي کنڊ ۾ ملسمان حاڪمن جو اجهو اهو حال هو. هاڻ هن کي ڪير ٻڌائي ته اسلام ته اهو به نٿو چوي ته ڀائرن کي قتل ڪريو ۽ پيءُ کي قيد ۾ رکو. هي اورنگزيب، اهو بادشاهه هو جنهن سِکن جي نائين گرو تيغ بهادر کي به قتل ڪرائي سِکن ۽ مسلمانن جي سٺن تعلقاتن کي خراب ڪيو. نادر شاهه، محمود غزنوي ۽ تيمورلنگ جهڙن مسلمان حاڪمن، جن اسلام جي نالي ۾، ڌارين ملڪن جي ماڻهن کي ماريو ساڙيو ۽ سندن ملڪيت لُٽي پنهنجي وطن افغانستان ۽ ايران وڃي عيش ڪيو. انهن پنهنجي مسلمان عوام سان به اهڙو ئي ظلم ۽ تعديون ڪيون، جو سندن موت تي سندن مائٽن ئي مٺايون ورهايون.
سمڀاجي جي موت بعد سندس ڀاءُ راجارام مرهٺن جو سردار ٿيو. مرهٺن جي گاديءَ جو شهر “راءِ گاد” مغلن جي حوالي ٿي ويو ۽ “سمڀاجي” جي زال ۽ پٽ کي مغل بادشاهه جي درٻار ۾ پهچايو ويو. “پر سمڀاجي جي دليراڻي موت ۽ کيس تڙپائي تڙپائي مارڻ وارن نظارن، ٽڙيل پکڙيل مرهٺا قوم کي هڪ ڪري ڇڏيو.” ڪومل ٻڌايو، “مرهٺا قوم ۾ ايڏو جوش ۽ جذبو اچي ويو جو اورنگزيب پنهنجي وفات (1707ع) تائين، يعني ٻيا به 18 سال مرهٺن سان وڙهندو رهيو پر مرهٺن جو ايڪو نه ٽوڙي سگهيو. اڄ به اسان پهلوان قوم سڏجون ٿا.”
1737ع ۾ يعني سمڀاجي جي ڀيانڪ موت کان پورا 50 سال پوءِ، مرهٺن جي فوج دهليءَ ۾ داخل ٿي اتر انڊيا ۾ هندو راڄ کي وري قائم ڪيو. اهو 1192ع جو سال هو جڏهن دهليءَ تي محمد غوريءَ پرٿوي راج چوهان تي حملو ڪري هندو راڄ تي قبضو ڪيو هو ۽ هاڻ اٽڪل ڇهه سو سالن بعد مرهٺا سلطنت انڊيا تي منو صدي کن وري راڄ ڪيو، جيڪو پوءِ ائنگلو ــ مرهٺا جنگين ۾ 1818ع ۾ انگريزن جي حوالي ٿي ويو.
سو انڊيا ۾، خاص ڪري هن صوبي مهاراشٽرا ۾ (جنهن ۾ ممبئي ۽ پوني اچيو ٿو وڃي) سمڀاجي ۽ سندس پيءُ شيواجي ائين آهي، جيئن اسان وٽ جناح جنهن جي نالي هر شهر جو اهم رستو يا ايئرپورٽ آهي. بلڪ شيواجي ۽ سندس پٽ سمڀاجي، مرهٺن جا نه فقط سياسي ليڊر هئا پر ڌرمي طور پڻ، تڏهن ته سمڀاجي کي ڌرم وير به سڏين ٿا. ممبئيءَ ۾ هڪ ٻن هنڌن تي سندن نالن جا رستا نظر آيا خاص ڪري انڌيري ويسٽ ۾ جتي NS فادڪي ۽ سحر روڊ اچيو ٿا ملن، اتي سمڀاجي نگر آهي جنهن جي ڀر ۾ ٽاٽا هائوسنگ ڪالوني ۽ وجي نگر آهن. اهڙيءَ طرح ممبئيءَ جي اتر واري علائقي ملند (Mulund) ۾ پڻ موتي نگر جي ڀرسان، لال بهادر شاستري روڊ تي سمڀاجي نگر آهي.