بڙودا ۾ سنڌين جا مشهور اسڪول
انڊيا جا شهر يورپ توڙي ڏور اوڀر جي شهرن کان بلڪل مختلف لڳن ٿا. انڊيا جي رستن تان هلندي ماڻهو عجيب رنگَ، ويس وڳا، خوشبوئون (۽ بدبوئون پڻ تمام گهڻيون) ۽ آواز پسي ٿو. سنگاپور جو سرنگون روڊ يا ملائيشيا جو جامع انڊيا روڊ ننڍڙو انڊيا ضرور سڏجي ٿو، جو اتي انڊيا جا ماڻهو ۽ انهن جا دڪان آهن، پر اتي توهان کي پوني وانگر ڍڳي گاڏي نظر نه ايندي، اڌ اگهاڙو ساڌو نظر نه ايندو، مرزيل ڪتا ۽ گٽر جي گند ۾ اڌ ڀريل سوئرَ (مرون) نظر نه ايندا، فٽ پاٿن تي گتي جي دٻن مان ڇت ٺاهي مٿي مان جون ڪڍندڙ ماءُ ڌيئون نظر نه اينديون...
هڪ ڏينهن جئه موتياڻيءَ سان ساڌو واسواڻي پاٿ تي واڪ ڪندي جنرل پوسٽ آفيس جي ٻاهران هڪ ناريل وڪڻندڙ عورت کان پيئڻ لاءِ ڪچو ناريل ورتوسين.
“جئه هن عورت جو فوٽو ڪڍي سگهان ٿو؟” مون جئه موتياڻيءَ کان پڇيو.
“بلڪل بلڪل.” هن چيو، “ويندي پٺيان فٽ پاٿ تي ستل فئمليءَ جو به ڪڍي سگهين ٿو. وڌ ۾ وڌ هن جي ٻارن کي پنج ڏهه رپيا يا انهن جا بسڪيٽ وٺي ڏينِ.”
ان ڪري مون جهڙا فوٽن جا شوقين انڊيا ۾ اچي خوب فوٽا ڪڍن ٿا. هڪ هنڌ جهوپڙين جا فوٽو ڪڍندي منهنجي پڇڻ تي انهن ۾ رهندڙ عورتن مان هڪ چيو ته فوٽو ڪڍڻ سان اسان فائدي ۾ رهون ٿا.
“اهو ڪيئن؟” مون پڇيو.
“هن قسم جا فوٽو ڏسي ڪيترائي يورپي ۽ ولايت ۾ رهندڙ اسان جي ملڪ جا امير ۽ مخير حضرات (Philanthropists) اسان جي مالي مدد ڪن ٿا. اسان کي گهر ٺهرائي ڏين ٿا، اسان غريبن جي صحت لاءِ خيراتي اسپتالون ۽ دواخانا کولين ٿا.”
...پر هاڻ ممبئيءَ جي دهشتگردي بعد حالتون اهي نه رهيون آهن ۽ اسان جي ملڪ وانگر اتي به عام فوٽوگرافيءَ تي سختي ڪئي وئي هوندي، خاص ڪري پاڪستانين ۽ افغانين کي وڌيڪ خيال رکڻ کپي ۽ ڪوبه ڪم قانون جي خلاف يا بنا اجازت جي نه ڪرڻ کپي.
پوني ۾ ساڌو واسواڻي چوڪ جتي آءٌ رهيل هئس، اتان پوني جي ريلوي اسٽيشن به سڏ پنڌ تي هئي. هن چوڪ کان اتر ڏي ويندڙ ساڌو واسواڻي روڊ وٺي پرنس آغا خان روڊ تي آيس ٿي، جتي پوني جي ريلوي اسٽيشن ۽ بس اسٽاپ آهي. ريلوي اسٽيشن جي بلڊنگ اڳيان هڪ وڏي پپر جي وڻ جي چوڌاري رکيل بينچ تي ويهڻ ۾ سڀ کان گهڻو مزو آيو ٿي. ڄڻ ڪا فلم پئي هلي. ڀانت ڀانت جا ماڻهو عجيب بئگن، ٿيلهن، هڙن ۽ ڳوٿرين سان پوني اسٽيشن تي لهي، هن پپر جي وڻ اڳيان لنگهي ٽئڪسي يا رڪشا ۾ وڃي چڙهيا ٿي ۽ ڪي ٻين شهرن ۾ وڃڻ لاءِ ايندا رهيا ٿي... سک، ڪشميري، تامل، مرهٺا، بنگالي، عورتون، مرد، ٻار، غريب، امير... مختلف ويس وڳن ۽ ميڪ اپ ۾ ايندا رهيا ٿي ۽ هڪڙا ويا ٿي ته ٻيا آيا ٿي. پپر جي وڻ هيٺان ويٺل ڄڻ مفت جي فلم پيو ڏسي. اتي ئي آغا خان روڊ وٽ هڪ دفعو آشيرواد هوٽل ۾ ۽ هڪ دفعو سمرت ۾ ويهي چانهه پيتم.
ڪجهه دير واڪ ڪرڻ بعد ڪنهن رڪشا يا ٽئڪسيءَ کي بيهاري، ان جي ڊرائيور جي مرضيءَ تي پوني شهر جو ڪو نئون ڪُنڊ پاسو ڏسڻ لاءِ نڪري پيس ٿي. انڊيا ۾ اهي سواريون به سستيون آهن ۽ مون ساڻن ٻه ڪلاڪ کن گهمائڻ جو حساب رکيو ٿي، جنهن ۾ هيٺ لهي فوٽو به ڪڍيم ٿي ته ڪنهن سان خبرچار به ڪيم ٿي. اهڙيءَ طرح ڪڏهن ڪوري گائون پارڪ ڏي وڃي نڪتس ٿي ته ڪڏهن ’مُولا موٿا‘ ندي پار ڪري ڦولي نگر ۽ شانتي نگر کان وڃي نڪتس ٿي. ڪڏهن، خاص ڪري رڪشا ۾ پوني شهر جي پراڻن علائقن نانا پيٺ، گنيش پيٺ، شڪرواز پيٺ، ويندي سباش نگر ۽ سارس باغ (گنيش مندر) کان وڃي نڪتس ٿي يا وري اتان پل ذريعي موٿا ندي ٽپي گرگوسن روڊ، ڀنڊاڪر روڊ ۽ جنگلي مهاراجا روڊ کان نڪتس ٿي. ڊرائيور کي ڪجهه پئسا ڪمينٽري ڪرڻ جا وڌيڪ ڏنم ٿي، جيئن جتان جتان لنگهي اتان جي عمارتن، علائقن ۽ تاريخي جاين بابت پنهنجي معلومات موجب مون کي ٻڌائيندو هلي. ڪن شين جا نالا پنهنجي ننڍڙي ڪاپي تي به نوٽ ڪندو ٿي ويس، جيڪي گيسٽ هائوس ۾ پهچي اتي رهندڙ سنڌي اديب مهمانن ۽ مقامي سنڌي ميزبانن کان پڇيم ٿي... خاص ڪري چندرو موهيناڻي، پروفيسر ٻلديو مٽلاڻيءَ جي پوني جي شاگرد ڀوجراج ليکواڻي، مهيش آئيداساني ۽ هن جي زال مينو کان، وشنو چانگراڻي ۽ موهن چئناڻيءَ کان، ڪڏهن ڪڏهن آفيس ۾ ڪم ڪندڙ ڇوڪريون: ڪويتا کتري، ريکا ڀاٽيا، ڀڄن ڳائيندڙ شيلا سپي ۽ مسٽر نوين به مون کي پوني بابت ٻڌائيندا رهيا ٿي.
هتي ٻه چار سِٽون پوني جي هن گيسٽ هائوس ۾ رهندڙ مهمان هرگوبن پرسرام لاءِ لکڻ ضروري سمجهان ٿو. هرگوبن شاعر يا اديب ته نه آهي، پر هڪ ماهر تعليمدان ۽ انگريزي زبان جو ڄاڻو ضرور آهي. پاڻ سڄي عمر درس و تدريس جي ڪمن ۾ لڳائي اٿس، ايتريقدر جو شادي به نه ڪيائين. هن وقت سندس عمر ستر سالن کان مٿي آهي. هرگوبن سڀني مهمانن ۾ وڏي ڏاڙهيءَ ڪري نمايان هو. مون جهڙا ننڍڙي ڏاڙهيءَ وارا ته ڪيترائي هئا، پر هرگوبن جي هيڏي وڏي ڏاڙهي ڏسي مون کي مٿس سِک هجڻ جو گمان ٿيو. پهرين ڏينهن ئي نيرن تي هن کي ڏسي مون اندازو لڳايو ته هن ميلي ۾ سنڌي ڳالهائڻ وارن کان سواءِ ٻيا به آهن، جنهن ڪري جلسي توڙي جشن جي ڪارروائي هندي (اڙدو) يا انگريزيءَ ۾ هلي.
ڊائننگ هال ۾ هرگوبن ۽ منهنجي ٽيبل جي وچ ۾ ٻيون به ٻه ٽيبلون هيون. نيرن بعد چانهه لاءِ اُٿيس ۽ هرگوبن سان ملڻ لاءِ سندس ٽيبل وٽان لنگهيس ته هُو ڀر ۾ ويٺل الهاس نگر جي لکي جادوداس آئلداس ’جشناڻي‘ ۽ هن جي پتني ديا سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائي رهيو هو. وڏي عمر جي باوجود سندس آواز کڙو تڙو هو. جشناڻي ۽ سندس زال ديا سان ٿوري دير اڳ ملي چڪو هئس، جن ٻڌايو هو ته هنن جا وڏا ضلعي شڪارپور جي هڪ ڳوٺ ’قاسم ڳوٺ‘ ۾ رهندا هئا. جشناڻيءَ منهنجي ڄاڻ هرگوبن سان ڪرائي ته الطاف به پاءُ صديءَ کان ٽيچنگ پروفيشن ۾ آهي ۽ هينئر به هتان پوني مان ٿي ممبئي يونيورسٽي ۽ ممبئي مئرين اڪيڊميءَ ۾ هفتي کن لاءِ ليڪچر ڏيڻ لاءِ وڃڻو آهي.
هرگوبن ٻڌايو ته هن جو جنم 26 آڪٽوبر 1936ع تي روهڙيءَ ۾ ٿيو. سندس پيءُ پرسرام ڪراچيءَ جو هو ۽ ماءُ ديوي ٻائي بجاج روهڙيءَ جي هئي. “هندستان جي ورهاڱي بعد اسين بڙودا ۾ آياسين. اسان جو اباڻو ڌنڌو واپار آهي، سو بڙودا ۾ اچي دڪان کوليوسين، پر مون کي پڙهائڻ جو ننڍپڻ کان شوق هو سو جيئن ئي حيدرآباد واري ماستر لڌارام بڙودا ۾ اچي اسڪول کوليو، ته مون دڪانداري ڇڏي ان وٽ پڙهائڻ شروع ڪيو. سمجهو ته اهو سال 1954ع جو هو جڏهن کان مون پڙهائڻ شروع ڪيو ۽ اڄ تائين پڙهائيندو اچان. ان کي اڄ 56 سال ٿيا آهن...”
هرگوبن پرسرام لُل کي اڄڪلهه پنهنجو تعليمي درسگاهه آهي جنهن جو نالو “Lulla Classes Institute” آهي، جيڪا گجرات رياست جي بڙودا شهر جي ڊانڊيا بازار ۾ آهي. هرگوبن جو هي تعليمي ادارو مون انٽرنيٽ تي به ڏٺو ۽ مون کي ائين ٿو لڳي، جيئن پاڻ وٽ پاڪستان ۾ ٽيوشن سينٽر آهن.
مٿي هرگوبن، جنهن حيدرآباد سنڌ جي ٽيچر ’ماستر لڌارام‘ جي ڳالهه ڪئي آهي، تنهن کان اسان جي اڄ جي ٽهي شايد اڻ واقف هجي مون کي به هن اعليٰ ٽيچر لڌارام بابت حيدرآباد جي اڄڪلهه جي مشهور وڪيل ڪاڪي ڪشنچند ڀارواڻيءَ ۽ جهمٽ ڄيٺانند ٻڌايو.
ماستر لڌارام (سڄو نالو لڌارام موهن داس چنديراماني) جون 1893ع تي حيدرآباد ۾ ڄائو ۽ حيدرآباد جي مشهور اسڪول گرداسمل هندو هاءِ اسڪول جو پرنسپال هو. هُو هڪ آدرشي ٽيچر مڃيو ويو ٿي.
هندستان جي ورهاڱي ۽ لڏپلاڻ بعد گجرات ۾ Settle ٿيل سنڌين پنهنجن ٻارن جي تعليم خاطر ماستر لڌارام کي بڙودا اچڻ تي مجبور ڪيو، جتي هن ’سنڌي هندو هاءِ اسڪول بڙودا‘ جي نالي سان اسڪول شروع ڪيو، جيڪو پوءِ ’ماستر لڌارام هاءِ اسڪول‘ جي نالي سان سڏجڻ لڳو. اڄ هي اسڪول گجرات جي سڄي صوبي جي اعليٰ اسڪولن مان هڪ آهي.
ماستر لڌارام هوميوپيٿي جي علم کان به واقف هو. سنڌ ۾ جنهن سنياسيءَ کيس اها ڄاڻ ڏني، ان ماستر لڌارام کان وعدو ورتو ته هُو مريضن جو مفت علاج ڪندو. لڌارام بڙودا پهچي اسڪول هلائڻ کان سواءِ هن ڊانڊيا بازار ۾ هڪ دڪان مسواڙ تي ورتو ۽ شام جو روزانو چار ڪلاڪ بنا في وٺڻ جي، مريضن جو علاج ڪندو هو. سندس علمي ۽ سماجي خدمتن جي ڪري گجرات حڪومت کيسJustice of Peace مقرر ڪيو. انهن ڏينهن ۾ هيءَ هڪ وڏي عزت ۽ رتبي جي ڳالهه هئي.
ماستر لڌارام پنهنجي سڄي زندگي پڙهائڻ ۽ ماڻهن جي خدمت ڪرڻ جي ڪمن ۾ وقف ڪري ڇڏي. پاڻ هڪ مڪمل انسان هو، هڪ سٺو مڙس، هڪ سٺو ٽيچر، هڪ سٺو پيءُ ۽ هڪ سٺو ماڻهو. 6 ڊسمبر 1953ع تي سندس لاڏاڻو ٿيو. بقول ڪشنچند ڀارواڻيءَ جي:
...He was committed educationist, who genuinely thought and believed that all his students were his children. He cared and loved them...