پوني جا ڪجهه روڊ رستا
ڪاروِ روڊ (Karve Road):
پوني شهر ۾ هي رستو ڪراچيءَ جي ايم اي جناح روڊ وانگر سڀ کان ڊگهو ۽ مشغول ترين لڳي ٿو. پوني مان وهندڙ موٿا نديءَ جي بلڪل Parallel هي رستو سمڀاجي مهاراج چوڪ کان شروع ٿئي ٿو. هتان ئي پوني جا ٻه ٻيا اهم رستا جنگلي مهاراج روڊ ۽ گرگوسن روڊ پڻ نڪرن ٿا. Karve روڊ تان هڪ ڏينهن رڪشا ۾ چڙهي لنگهيس. رستي تي گنيش نگر وٽان ٿيندو ڪاروِ نگر تائين هليو وڃي ٿو. هن رستي تي ڪيتريون ئي اسپتالون، ڪلينڪون، بئنڪون ۽ خاص ڪري تعليمي ادارا نظر اچن ٿا. انهن مان ڪجهه اهم هن ريت آهن: ابا صاحب گار وار ڪاليج، اڀيناو وڌيالا، ڪلمادي شام رائو وغيره. هڪ ڏينهن هن روڊ تي ڪنچن ڀاون وٽ اجمير جي مشهور سنڌي ليکڪا ڪملا بوٽاڻي پڻ شاپنگ ڪندي نظر آئي. هُوءَ ديالداس بختياڻيءَ جي ڌيءَ ۽ ڪشن بوٽاڻيءَ جي زال آهي ۽ پوني ۾ ان ئي گيسٽ هائوس ۾ مهمان طور رهي ٿي، جنهن ۾ آءٌ ٽڪيل هوس. هن Karve روڊ لاءِ ٻڌايو ته هي روڊ انڊيا جي هڪ مهان شخصيت ’مهارشي ڊاڪٽر ڍونڊو ڪاروِ‘ نالي آهي. ڊاڪٽر ڍونڊو ڪاروِ 1858ع ۾ ڄائو. هُو هڪ سوشل ريفارمر هو، جنهن سڄي عمر عورتن جي حقن لاءِ جاکوڙيندي گذاري. ڊاڪٽر ڪارو انهن شروع جي ماڻهن مان آهي، جن انڊيا ۾ عورتن جي تعليم کي عام ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ بيواهه عورتن کي وري شادي ڪرڻ لاءِ همٿايو. انهن سماجي خدمتن جي بدلي ۾ انڊيا حڪومت ڊاڪٽر ڪاروِ کي انڊيا جو سڀ کان وڏو سِول ايوارڊ ’ڀارت رتنا‘ عطا ڪيو. هي ايوارڊ ڊاڪٽر صاحب کي 1958ع ۾ ڏنو ويو، جڏهن هن جي عمر پورا سؤ سال هئي. پاڻ 104 ورهين جي ڄمار ۾ 1962ع ۾ وفات ڪيائين.
ڊاڪٽر ڪاروِ ٻه شاديون ڪيون. هڪ ته انهن ڏينهن جي رسم موجب ننڍي هوندي هئي. ان جي وفات بعد ڊاڪٽر ڪاروِ ٻي شادي هڪ بيوه عورت سان ئي ڪئي. پاڻ ايلفنسٽن ڪاليج بمبئيءَ مان مٿئس ۾ ڊگري حاصل ڪيائين ۽ پوني جي فرگوسن ڪاليج ۾ پڙهايو. جپان ۾ عورتن جي يونيورسٽي کلڻ بعد ڊاڪٽر صاحب پوني ۾ به 1916ع ۾ عورتن جي يونيورسٽي شروع ڪئي. ان کان علاوه عورتن جا ٻيا به ڪيترائي ادارا قائم ڪيا.
اجمير جي هن سنڌي ليکڪا ڪملا بوٽاڻيءَ ڊاڪٽر ڪاروِ لاءِ ٻڌايو ته هن جي ٻارن به وڏو نالو پيدا ڪيو. چئن پٽن مان وڏو رگهوناٿ پيءُ وانگر مئٿس جو پروفيسر ٿيو. ٻيو پٽ ڊنڪار ڪيمسٽريءَ جو پروفيسر ٿيو، جنهن جي زال اراوتي مشهور ائنٿرا پولاجسٽ ۽ ليکڪا آهي. اراوتي برما ۾ ڄائي ۽ پوني ۾ وڏي ٿي. 1928ع ۾ هن ممبئي يونيورسٽيءَ مان سوشالاجيءَ ۾ ايم. اي. ڪئي ۽ برلن جرمني مان 1930ع ۾ Anthropology ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪئي. اراوتي، پوني جي ڊيڪن ڪاليج ۾ ڪيترائي سال هيڊ آف ڊپارٽمينٽ رهي.
ڪملا بوٽاڻيءَ انهيءَ روڊ تي، اسٽيٽ بئنڪ وٽ هڪ ڪتابن جي دڪان تي ڊاڪٽر ڪاروِ جي ننهن اراوتيءَ جا ڪجهه ڪتاب کڻي مون کي اهي پڙهڻ جو مشورو ڏنو، جيڪي اتان ته خريد نه ڪيم پر پوءِ ڪراچيءَ جي ريگل بس اسٽاپ تان هڪ ٻه ملي ويو. توهان کي به پڙهڻ جو شوق هجي ته اتان يا ڊفينس جي آچر بازار مان اهڙا ڪتاب توهان کي سستي اگهه ۾ ملي سگهن ٿا. بهرحال اراوتي جنهن جو سڄو نالو Irawati Karve آهي، جا هي ڪتاب بيحد مشهور آهن. خاص ڪري انڊيا جي صوبي مهاراشٽرا ۾ رهندڙن کي ته ضرور پڙهڻ کپن.
• Hindu Society ـ an interpretation
• Kinship Organisation in India
• Maharashtra ـ Land and People
هتي اهو به لکندو هلان ته پوني جي هن ڪتابن جي دڪاندار ٻڌايو ته اراواتي جون ٻه ڌيئون به ليکڪائون آهن. هڪ گوري ديشپانڊي جيڪا افسانا ۽ شعر لکي ٿي ۽ ٻي جئه نمبڪر جيڪا فقط ڪهاڻيون لکي ٿي. فلوريڊا آمريڪا ۾ رهندڙن جي معلومات لاءِ اهو لکندو هلان ته جئه جي ڌيءَ، يعني اراواتيءَ جي ڏهٽي نندني نمباڪر يونيورسٽي آف فلوريڊا جي هڪ ذهين ۽ قابل شاگرد آهي.
پوني جي Karve Road واري هن شخصيت ڊاڪٽر ڍونڊو ڪيشوِ ڪاروِ ۽ هن جي اولاد جون تعليمي ۽ سماجي خدمتن جي حوالي سان ڪيتريون ئي ڳالهيون آهن، پر هتي آخر ۾ ڊاڪٽر صاحب جي ٽئي پٽ ڊاڪٽر شنڪر ڪاروِ بابت ايترو لکندس ته هن پنهنجي زندگيءَ جو وڏو حصو ڪينيا جي بندرگاهه واري شهر ممباسا ۾ گذاريو ۽ هُو انگريزن جي دورِ حڪومت ۾ ممباسا جو هڪ مڃيل ڊاڪٽر آهي. هن جي 80هين جنم ڏينهن تي ڪينيا حڪومت ڊاڪٽر شنڪر کي عزت بخشڻ لاءِ پوسٽ جي ٽڪلي جاري ڪئي.
منهنجي پيٽارو جي ڪلاس ميٽن: خيرپور جي شوڪت جماڻي ۽ آدم جي انشورنس واري رميش ڪمار (ڪٽ نمبر ون) جن وٽ اسڪول ڏينهن کان ٽپال جون ٽڪليون گڏ ڪرڻ جو شوق آهي، مون ڏي مٿين ٽڪلي موڪلڻ جو وعدو ڪيو آهي، ٿي سگهي ٿو منهنجن ڪتابن جو پبلشر ان کي هن مضمون سان گڏ ڇاپڻ جي گنجائش ڪڍي سگهي.
ڪلڪرني روڊ:
هي روڊ به پوني جي اهم رستن مان هڪ آهي، جيڪو پوني جي ٻهراڙيءَ واري علائقي ڏي هليو وڃي ٿو جيئن کڻي سمجهو ته نارٿ ناظم آباد ۽ نيو ڪراچي کان سرجاني ٽائون ويندڙ رستو. ڪلڪرني روڊ هن صوبي مهاراشٽرا (جنهن ۾ پوني، ممبئي، ناگپور، سولاپور، ڪولهاپور، اورنگ آباد وغيره اچي وڃن ٿا) جي مشهور مرهٺي افسانا نگار جي. اي. ڪلڪرني (گروناٿ اباجي ڪلڪرني) جي نالي سان آهي. سندس ڪهاڻين تي انڊيا سرڪار طرفان ’ساهتيه اڪيڊمي ايوارڊ‘ به ملي چڪو آهي. ڪلڪرنيءَ پرائمريءَ کان پوسٽ گريجوئيشن انڊيا جي شهر بيلگائون مان ڪئي ان بعد ڌارواد جي ڪاليج ۾ چاليهه سال کن انگلش جو پروفيسر ٿي رهيو. پاڻ سڄي عمر شادي نه ڪيائين ۽ زندگيءَ جا آخري ڏينهن پوني ۾ گذاريا.
ڪلڪرني روڊ تي ڪيترائي اُڀرندڙ پروجيڪٽ نظر اچن ٿا. رهائشي فلئٽن جون اتاهيون عمارتون جهڙوڪ ڪرشنا، سواپنا شلپا، ملٽيپليڪس مووي ٿيٽر (جهڙوڪ؛ City Pride، ڪارخانا، فئڪٽريون، سنگم پريس، جوشي ريلوي ميوزيم، شاپنگ سينٽر، وغيره)
ڀنڊاڪر روڊ:
هي روڊ ڀنڊاڪر انسٽيٽيوٽ جي سامهون شروع ٿئي ٿو ۽ لڪي ريسٽورنٽ وٽ ختم ٿئي ٿو. هي روڊ ۽ انسٽيٽيوٽ ملڪ جي هڪ وڏي اسڪالر ۽ سماج سڌارڪ آر. جي. گنڊاڪر (سڄو نالو پروفيسر راما ڪرشنا گوپال ڀنڊاڪر) نالي آهن. پاڻ 1837ع ۾ رتناگري ضلعي ۾ ڄائو ۽ 1925ع ۾ پوني ۾ وفات ڪيائين. ڀنڊاڪر ممبئي يونيورسٽيءَ جي شروعاتي گريجوئيٽس مان هو، جنهن 1863ع ۾ ايم. اي. ڪئي. ان بعد ممبئيءَ جي ايلفنسٽن ڪاليج ۽ پوني جي ڊيڪن ڪاليج ۾ پڙهايو. 1894ع ۾ بمبئي يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر جي حيثيت سان رٽائرمينٽ حاصل ڪئي. ڀنڊاڪر اوورينٽل انسٽيٽيوٽ، پوني پروفيسر ڀنڊاڪر جي نالي 1917ع ۾ قائم ڪئي وئي.
ڀنڊاڪر روڊ تي ڪيتريون ئي مشهور ۽ تاريخي شيون آهن جهڙوڪ Spencer Daily ۽ Tru- Mart جهڙا شاپنگ سينٽر آهن. گڊلڪ ۽ رنگولي جهڙيون ويجيٽرينين ريسٽورنٽون آهن. هن روڊ تي هڪ ٻوڙن جو اسڪول به آهي. انگريزن جي ڏينهن جا شان و شوڪت وارا ’ڊيڪن جيمخانا ڪلب‘ ۽ ’PYC جيمخانا ڪلب‘ به هن روڊ وٽ آهن. Sana Dairy نالي هڪ جهوني کير مکڻ جي ڊيئري به هن روڊ تي آهي. مرهٺي زبان جو ناليرو ليکڪ، تقريرون ڪندڙ، ائڪٽر ۽ ڪاميڊين پُولا ديش پانڊي جو گهر به هن روڊ تي آهي.
ايف سي روڊ (F.C. Road):
هي روڊ اهو آهي، جنهن تي منهنجي والد صاحب گل محمد شيخ پنهنجن سنڌي ۽ مرهٺي دوستن سان گڏ ضرور واڪ ڪئي هوندي. گذريل صديءَ جي ٽئي ڏهاڪي جي آخري سالن ۾ ۽ چوٿين ڏهاڪي جي شروع وارن سالن ۾، جڏهن منهنجو والد پوني جي ايگريڪلچر ڪاليج (هاڻ يونيورسٽيءَ) جو شاگرد هو، ته ان علائقي ۾ هي ئي وڏو ۽ سٺو روڊ ليکيو ويو ٿي، جيڪو تن ڏينهن جا شاگرد وٺي پونا مان وهندڙ موٿا نديءَ جي ڪناري تي آيا ٿي. انهن ڏينهن ۾ پوني جو شهر ڪراچيءَ وانگر محدود هو ۽ هن ڪاليج جا شاگرد موڪل واري ڏينهن تي خريداري يا ماني کائڻ لاءِ قصبه پيٺ، شانيواروادا ۽ شنيوار پيٺ تائين ايندا هئا جن جون ڳالهيون، منهنجو والد پنهنجي والده ۽ هن جي ڀاءُ کي خطن ذريعي ۽ روبرو اچي ٻڌائيندو هو. سندن والد يعني اسان جو ڏاڏو جوانيءَ ۾ ئي گذاري ويو، جڏهن منهنجو والد ٻئي ڪلاس ۾ هو، پر سندس والده يعني اسان جي ڏاڏيءَ (جنهن پاڻ ته پهريون ڪلاس به نه پڙهيو هو) پنهنجي اڪيلي پٽ لاءِ چاهيو ٿي ته هُو اعليٰ کان اعليٰ تعليم حاصل ڪري. موڪلن تي موٽڻ مهل هُوءَ پنهنجي پٽ جون ڳالهيون وڏي غور سان ٻڌندي هئي. اسان ڄاواسين، وڏا ٿياسين ته به هن کي پوني جون ڳالهيون ياد هيون ۽ پوني جا پيٺ، موٿا ۽ مُولا ندين جا نالا ۽ ڪجهه مرهٺي لفظ پهريون دفعو اسان کانئس ٻُڌا ۽ اهوئي سبب آهي جو پوني اچڻ جو پروگرام مون ڪنهن به صورت ۾ ڪئنسل نٿي ڪرڻ چاهيو. پوني ۾ ٽئڪسين ۾ چڙهندي يا وڏين هوٽلن ۾ جئه موتياڻي ۽ ريٽا شهاڻيءَ جون دعوتون کائيندي، منهنجي اکين ۾ ڳوڙها اچي ٿي ويا. منهنجو پيءُ جڏهن هن شهر ۾ پڙهيو ٿي ته هُو يتيم هو، غريب هو. سندس ڀيڻون يعني منهنجيون پڦيون ڀرت جون ٽوپيون ۽ پوتيون ٺاهي، کيس ڪاليج جي في لاءِ پئسا موڪلينديون هيون. ننڍپڻ ۾ يعني صغير هجڻ جي صورت ۾ زمينون سرڪار وٽ هيون، جن مان ڪورٽ ذريعي تمام ٿورو پئسو مليو ٿي. ان ڪري منهنجي پيءُ هن شهر ۾ هنن رستن تي پنڌ ئي پنڌ هليو. مجبوريءَ جي حالت ۾ ڪنهن سستي هوٽل ۾ ماني کاڌي ٿي، نه ته هاسٽل جي سادي مانيءَ تي به خوش هو. هن انهن حالتن ۾ رهي نه فقط پڙهيو پر هر سال ٽاپ ڪيو. اکين جي تڪليف هوندي به هن جي اعليٰ هئنڊ رائيٽنگ هئي، جنهن جو ذڪر سندس همعمر، دوست ۽ ڪراچيءَ ۾ گڏ پڙهندڙ سيد غلام مصطفيٰ شاهه ۽ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هميشه ڪندا آهن. افسوس ان ڳالهه جو ٿيندو اٿم ته اڄ جو ٻار سڀ سُک هجڻ جي باوجود تعليم ۾ ايترو پٺتي ڇو آهي؟ جيتوڻيڪ اڄ جي ڪنهن به ٻار جي ماءُ اسان جي ڏاڏيءَ جهڙي اڻ پڙهيل نه هوندي...
ايف. سي. روڊ جو نالو هن روڊ تي هڪ اعليٰ معيار جي ڪاليج “فرگوسن ڪاليج” تان پيو آهي، جيڪو 1885ع ۾ کُليو هو.