هند سنڌ جو سيٺ ڏوڏيجا
هن ڪتاب ۾ لوڪرام سنڌ جي تاريخ، سنڌ جا جانور خاص ڪري ٿر جا نانگ ۽ بلائون، ريگستان ۾ مور ۽ هرڻ ٿيڻ جا سبب، باز سان هرڻ شڪار ڪرڻ جا طريقا، ڪوهستان جا مرد ۽ عورتون، سنڌ ۾ تيرٿ ۽ زيارتون، سنڌ جي شهرن، گهٽين ۽ حويلين جو ماحول، شڪارپور جا مانجهي مرد، سنڌي ٻولي ۽ ادب، هندو زالون، سنڌ جا مختلف کاڌا، ويندي بِهه، لوڙهه، پٻڻ، گيدوڙن، ليسوڙن، ڀنگ، ڀوڻينڊن، پاپڙن ۽ پڪوڙن جو ذڪر ٿيل آهي. ان کان علاوه، هن ڪتاب ۾ سنڌي هندن ۽ مسلمانن جي ذاتين بابت، ريتن، رسمن ۽ رواجن بابت، هنرن ۽ ڌنڌن بابت، چورن ۽ ڌاڙيلن، ڪڃرين ۽ ڀڳتن بابت دلچسپ ڳالهيون آهن. ان کان علاوه سنڌ ۾ ٿيندڙ ميلن ملاکڙن، ڪڪڙن ۽ تترن جي ويڙهه، گهوڙن ۽ ڏاندن جي شرطن کان بي جوڙ شادين، ڇوڪري بازي (Homosexuality)، مُلن مولوين، پيرن مرشدن، پنڊتن ۽ ساڌوئن بابت حيرت انگيز ڳالهيون ڏنل آهن. هي ڪتاب انڊيا ۾ پهرين ديوناگري سنڌيءَ ۾ ڇپيو. ان بعد پنج سال رکي، 1983ع ۾ عربي لکت وار سنڌيءَ ۾ ڇپيو، جيڪا اسان وٽ سنڌي ۾ لکت ۾ اچي ٿي. 575 صفحن جي هن ڪتاب ۾ ڪيترائي صفحا رنگين ۽ بليڪ ائنڊ وائيٽ تصويرن جا آهن. ڪي تصويرون ته اسڪيچ ورڪ واريون به آهن. ڏهن سالن بعد 1993ع ۾ هي ڪتاب سنڌ ۾ نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد وارن پڻ ڇپرايو. ڪمپيوٽر تي ۽ سنهي ۽ ڳُتيل ڇپائي هجڻ ڪري هن سنڌ واري ايڊيشن ۾ 412 صفحا آهن.
هن ڪتاب ۾ ذڪر ڪيل حالتن جو عرصو مصنف جي سانڀر يعني 1912ع کان 1947ع تائين سمجهڻ کپي، جنهن لاءِ مصنف لوڪرام لکي ٿو ته ننڍپڻ جا ڏينهن، خاص ڪري 1920ع ۾ پئسي ۾ ڏاڍي برڪت هئي. ٻن رپين ۾ چانور ۽ ڏيڍ رپئي ۾ ڪڻڪ جو مڻ ۽ چار آنن ۾ سير گوشت ملندو هو.
لوڪرام ڏوڏيجا جا جيڪي ڪتاب منهنجي نظرن مان گذريا آهن اهي هن ريت آهن:
• منهنجو وطن منهنجا ماڻهو
• اپڻي گهوٽ ته نشا ٿيوي
• ورهاڱي جون لڱ ڪانڊاريندڙ آکاڻيون
• سڪارٿو سفر
• مهاڀارت، وغيره.
لوڪرام (سڄو نالو لوڪرام پيسُومل ڏوڏيجا) سنڌ جي شهر شڪارپور ۾ 4 نومبر 1907ع ۾ ڄائو. سندس پيءُ پيسومل ڏوڏيجا جو به جنم شڪارپور ۾ (1870ع) ۾ ٿيو. لوڪرام 26 سالن جو هو ته سندس پتا 1933ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ گذاري ويو. لوڪرام بنيادي تعليم شڪارپور مان ورتي، جيڪو شهر تن ڏينهن ۾ نه فقط سنڌ هند ۾ پر ايشيا ۽ آفريڪا جي اوڀر ڪناري وارن ملڪن ۾ ناميارو شهر سمجهيو ويو ٿي. “انهن ڏينهن ۾”، بقول لوڪرام جي “ڪارون ۽ ريلون نه هيون. قافلن ذريعي واپار هلندو هو. ايران، خراسان، ترڪستان، سمرقند بخارا ۽ روس وغيره جا واپاري اُٺن، گهوڙن ۽ خچرن تي مال رکي اڙانگا جابلو پنڌ ڀوڳي هندستان جي پهرين مکيه شهر شڪارپور ۾ اچي ساهه پٽيندا هئا.” شڪارپور ۾ ڪيترائي اسڪول هئا. هوپ فل اڪيڊمي لوڪرام جي ڄمڻ کان به ست سال کن اڳ 1900ع ۾ شروع ٿي چڪي هئي. ان کان اڳ شڪارپور ۾ 1873ع ۾ هاءِ اسڪول کُليو هو، جنهن جو پهريون هيڊ ماستر مرزا صادق علي (مرزا قليچ بيگ جو وڏو ڀاءُ) ٿيو هو. 1918ع ۾ جڏهن لوڪرام ڏوڏيجا ان اسڪول ۾ پڙهندو هو ته انهن ڏينهن ۾ ان اسڪول جو هيڊ ماستر ديوان خوبچند چئناڻي هوندو هو، جنهن جو پٽ حشمت بمبئي هاءِ ڪورٽ جو چيف جج ۽ بمبئيءَ جو گورنر به ٿيو. سنڌجو گورنر سر غلام حسين هدايت الله به ان هيڊ ماستر وٽ پڙهيو هو. انهن اسڪولن کان سواءِ لوڪرام جي ڏينهن ۾ شڪارپور ۾ ٽيون اسڪول “نيو ايرا ماڊل هاءِ اسڪول” جي نالي سان به کُليو هو.
بهرحال تعليم مڪمل ڪرڻ بعد لوڪرام پنهنجو اباڻو ڌنڌو يعني واپار وڙو شروع ڪيو. لوڪرام لاءِ مشهور آهي ته 1922ع ۾ جڏهن هُو تيرنهن سالن جو ڇوڪرو هو ته هن کي ساڌو ٿيڻ جو شوق ٿيو ۽ هڪ ڏينهن هُن پنهنجي دوست جي. وي. ڏيساڻيءَ سان گڏ، گهر ڇڏي هماليا جي جبلن ڏي روانو ٿيڻ جو ارادو ڪيو، پر رستي تي بيمار ٿي پوڻ ڪري، هُو هردوار شهر ۾ ترسي پيا، جتي لوڪرام جو وڏو ڀاءُ هن کي ڳوليندو ڳوليندو اچي نڪتو ۽ لوڪرام کي وٺي واپس شڪارپور موٽي آيو.
لوڪرام ٻه شاديون ڪيون. پهرين 1930ع ۾ موهن داس منيال جي ڌيءَ بستي منيال سان جنهن مان فقط هڪ پٽ گرڌاري لعل ٿيس. ان بعد ٻي شادي مٿرداس روهڙا جي ڌيءَ ڪملا سان 1932ع ۾ ٿيس. ٻئي شاديون شڪارپور ۾ ٿيون. ڪملا مان کيس ست ٻار ٿيا، جن مان پرهلاد، ڀڳوان، راڻي، بنسيدر ۽ سرسوتي شڪارپور ۾ ڄاوا ۽ سڀدرا ۽ منوهر پوني ۾ ڄاوا.
لوڪرام تعليم ختم ڪرڻ بعد الائيڊ بئنڪ ڪراچيءَ ۾ ڪلارڪ طور ڪم شروع ڪيو. ان سان گڏ “سنڌ اسٽيشنري مارٽ” جي نالي سان اسٽيشنري جو ڌنڌو به جاري رکيو. 1940ع ۾ هن پنهنجي ڀيڻوئي ڪرمچند، دوست ڪنيا لعل ساولداس ۽ مسٽر وليچا سان گڏجي حيدرآباد ۾ انڊس گلاس فئڪٽري لڳائي.
انگريز ڪرنل ٽاڊ جي جوڙيل راجستان جي اتهاس ۾ ڏوڏا نالي هڪ نهايت حشمت واري حاڪم جو ذڪر آهي، جيڪو عيسوي ڇهين صدي ڌاري ٿي گذريو آهي. هُو هڪ رواجي سردار جو پٽ هو، پر پنهنجي سورهيائيءَ ۽ دٻدٻي سان هاڻوڪي جيسلمير ۽ بهاولپور ويجهو حڪومت برپا ڪئي هئائين. هن راجا ڏوڏا جو اولاد سندس ئي نالي پٺيان سڏجي ٿو. راجا ڏوڏا کي ٻارنهن پٽ هئا، جي سندس چالاڻي کان پوءِ پاڻ ۾ نه ٺهي هليا ۽ سڄي حڪومت ئي ڊانواڊول ٿي وين. هن وقت امرتسر، ملتان، لوئر پنجاب، بهاولپور ۽ شڪارپور ۾ ڏوڏا خاندان جا ڪيترائي گهر آهن، جيڪي پنهنجي گهراڻي جي هستي قائم رکندا آيا آهن...
ڪاڪي ڀيرومل مهرچند آڏواڻيءَ جو جيڪو “سنڌ جي هندن جي تاريخ” تي ورهاڱي کان سال کن اڳ، ٻن جلدن تي مشتمل ڪتاب لکيو آهي، ان ۾ شڪارپور جي هن خاندان ڏوڏيجا جو پڻ ذڪر ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته:
“شڪارپور ۾ ڏوڏيجن جا اٽڪل ٻه سؤ گهر آهن، جن مان پنجاهه کن گهر ڀائي سنتداس ڏوڏيجا جي اولاد جا آهن. (سنتداس ڏوڏيجا اسان واري اديب لوڪرام ڏوڏيجا جو پڙ ڏاڏو ٿيو، جيڪو 1785ع ۾ ڄائو هو ۽ 1867ع ۾ ديهانت ڪري ويو.) ڀائي سنتداس جو پتا ڀائي رهنداس ڏوڏيجا (1811ع-1731ع) هڪ وڏو واپاري هو ۽ عيسوي ارڙهين صديءَ جي آخر ڌاري ٿي گذريو آهي. سنتداس جي پٽ تاراچند کي شڪارپور ۾ ٽامي ۽ پتل جي ديڳين ٺاهڻ جو وڏو ڪارخانو هوندو هو. شڪارپور جا ٺاٺارا ۽ تاراچند جون ديڳيون هنڌين ماڳين مشهور هونديون هيون. قنڌار، قلات ۽ ايران کان قافلا انهن ديڳين خريد ڪرڻ لاءِ ايندا هئا.
ڀائي تاراچند کي ست پٽ هئا، جن مان لوڪرام جو پيءُ پيسومل ٽئين نمبر تي هو. لوڪرام جي وڏي چاچي ليکراج، قنڌار، چمن ۽ قلات جي پٺاڻن سان واپار ڪندي، سڄي عمر ڪوئيٽا ۾ گذاري ۽ 1921ع ۾ گذاري ويو. لوڪرام جا ٻيا چار چاچا (چيلارام، جيرامداس، ڊيڊارام ۽ ٽوپڻ داس) بلخ، بخارا، سمرقند وغيره ايندا ويندا رهيا ٿي، جتي هنن جون واپاري ڪوٺيون قائم هيون ۽ چڱو ناڻو ڪمايُن ٿي. هن آڪهه جي وڏن جون هنڊيون، دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ هلنديون هيون. ٽوپڻداس ۽ ڊيڊارام پنهنجن ستن پٽن، ننهن ۽ گهر واريءَ سميت 1935ع واري ڪوئيٽا جي زلزلي ۾ زمين ۾ دٻجي ويا. رڳو ٻه نياڻيون بچيون، جن جي ورهاڱي کان سال ٻه اڳ شڪارپور ۾ ئي شادي ٿي وئي.
لوڪرام جي پيءُ پيسومل کي ننڍي لاڪون وديا پرائڻ ۽ سنسڪرت سکڻ جو گهڻو چاهه هوندو هو. مئٽرڪ جو امتحان به سنسڪرت ۾ پاس ڪيائين، سو به ان وقت جڏهن سنڌ ۾ عام طرح فارسي پاڙهڻ ۾ ايندي هئي ۽ سنسڪرت سيکارڻ جو اسڪولن ۾ بندوبست ئي ڪونه هوندو هو. ڀيرومل مهرچند آڏواڻي “سنڌ جي هندن جي تاريخ” ۾ لکي ٿو ته اڳتي هلي پيسو مل سنسڪرت ۾ ايتري قدر ته قابل ٿيو، جو وقتي سنڌ جا ڪي پنڊت پنهنجون مشڪلاتون کانئس حل ڪرائيندا هئا. پاڻ لاڙڪاڻي ۾ ڪجهه وقت هندي سيکارڻ لاءِ هڪ نائيٽ اسڪول کولرايائين. اوڻهين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ وڪالت جو امتحان ڏيئي، لاڙڪاڻي ۾ پنجٽيهه ورهيه وڪالت ڪيائين. هُو ميراڻي پوشاڪ پائيندو هو ۽ عام طرح “ديوان پيسومل” سڏبو هو. لاڙڪاڻي جي بار ايسوسيئيشن جو سيڪريٽري هو ۽ ڪجهه وقت صدر به ٿي رهيو. سندس ديهانت 1931ع ۾ ٿيو.
سو مٿين ڳالهين مان ڏٺو وڃي ته شڪارپور جي هي ڏوڏيجا فئملي، خاص ڪري ديوان پيسومل ڏوڏيجا نه فقط بزنيس ۾ پر تعليم ۾ به مٿاهان هئا، جنهن جو اثر لوڪرام تي به ٿيو. هن نوڪري ڪئي، ڪاميابيءَ سان ڌنڌو (اسٽيشنري جو) هلايو، ڪارخانو هلايو، (حيدرآباد جي انڊس گلاس فئڪٽري ۾ ڇهه سؤ کن ماڻهن ڪم ڪيو ٿي ۽ 250 قسم جون بوتلون ۽ گلاس ٺهيا ٿي، جن جو وڪرو نه فقط سنڌ ۾ پر بمبئي، جوڌپور، اڌيپور، اجمير، ڪاٺياواڙ، گجرات، مدراس، دهلي، راولپنڊي، پشاور، افغانستان ۽ آفريڪا جي شهرن ۾ به ٿيو ٿي.) لوڪرام کي تعليم حاصل ڪرڻ ۽ مطالعي جو شوق به پيءُ کان ورثي ۾ مليو. مرڻ گهڙيءَ تائين ڪتاب پڙهندو رهيو. منهنجي ساڻس 1980ع کان وٺي سندس وفات (1988ع) تائين خط و ڪتابت رهي. هُو هر وقت ڪتابن بابت لکندو رهيو ته کيس سنڌ ۾ ڇپيل ڪتاب موڪليا وڃن، جيڪي هُو وڏي غور سان پڙهندو هو. پاڻ جيڪي ڪتاب لکيائين، جن جو شروع ۾ ذڪر ڪري چڪو آهيان، سي زندگيءَ جي آخري ڏينهن ۾ لکيائين. لوڪرام جو وڏو پٽ گرڌاري لعل ڏوڏيجا به پنهنجي زندگيءَ جي آخري ڏينهن ۾ ڪجهه ڪتاب، خاص ڪري سفرناما لکيا. سندس وفات سن 2000ع ۾ پوني ۾ ٿي. گرڌاري لعل 1931ع ۾ شڪارپور ۾ ڄائو ۽ ورهاڱي کان پوءِ 1953ع ۾ ممبئيءَ ۾ لڇمڻ داس بجاج جي ڌيءَ لاجونتي سان شادي ڪيائين، جيڪا 1934ع ۾ شڪارپور ۾ ڄائي هئي. گرڌاري لعل جي والده (يعني لوڪرام جي پهرين زال) ستي منيال ٻار جي ڊليوري وقت گذاري وئي ۽ 12 سالن جي ڄمار تائين کيس سندس بيواه پڦيءَ نپايو. گرڌاري لعل جرنلسٽ ٿيڻ ٿي چاهيو پر فئمليءَ جي مجبورين جي ڪري هن کي ڪاغذ جو اباڻو ڌنڌو ڪرڻو پيو، جيڪو اڄ به ’نوبل مارٽ‘ نالي پوني ۾ قائم آهي ۽ سندس پٽ هريش ڏوڏيجا هلائي ٿو. گرڌاري لعل ’پونا ڪاليج آف انجنيئرنگ‘ مان مڪينيڪل انجنيئرنگ ڪئي. گرڌاري لعل جي چاچي (يعني لوڪرام جي ننڍي ڀاءُ) ديوان ڪرمچند به انجنيئرنگ B.E ڪئي هئي ۽ اهو سال 1936ع هو. ديوان ڪرمچند 8 سال کن سرڪاري نوڪري ڪئي، ان بعد ٺيڪيداري ڪيائين ۽ لوڪرام سان گڏ انڊس گلاس فئڪٽريءَ ۾ ڀائيواري به ڪيائين.
1947ع ۾ هندستان جي ورهاڱي تي لوڪرام ڏوڏيجا، ڪراچيءَ مان لڏي ممبئيءَ اچي رهيو، جتي هن ڪاغذ جو واپار شروع ڪيو ۽ “نوبل پيپر مارٽ” نالي ڪاغذ جي ٽريڊنگ ڪمپني شروع ڪيائين. آهستي آهستي اها وڌڻ لڳي ۽ هن پنهنجن ٻين مائٽن کي شامل ڪري احمد آباد، سولاپور، سڪندرآباد ۽ پوني ۾ انهي جون برانچون کوليون، بعد ۾ نوبل ڪمپنيءَ جي هيڊ آفيس ممبئيءَ مان شفٽ ڪري پوني ۾ رکي وئي، جنهن کي لوڪرام جو پٽ گرڌاري لعل ۽ هاڻ گرڌاري لعل جو پٽ هريش هلائي ٿو. مختلف قسمن جي ڪاغذن جي وڪري کان سواءِ وٽن هندي، مرهٺي، انگريزي، گجراتي ۽ ويندي سنڌيءَ ۾ به ڇپائي ٿئي ٿي. پني، ڇپائي ۽ فوٽو اسٽيٽس جي ڪم ۾ هريش سان گڏ سندس وڏو ڀاءُ پرڪاش به مدد ڪري ٿو. ڏٺو وڃي ته ڪاغذ جو هيءُ ڪاروبار، جيڪو اڄ کان 85 سال اڳ لوڪرام ڏوڏيجا شروع ڪيو هو، سو اڄ سندس ٽين جنريشن، بلڪ چوٿين جنريشن به قائم دائم رکيو اچي. چوٿين جنريشن ان ڪري جو لوڪرام جا پوٽا پرڪاش ۽ هريش اڄ 52 ــ 53 سالن جا ٿي ويا آهن جن جا پٽ، اڪشي پرڪاش، ڪشياپ پرڪاش، نيها هريش ۽ شارط هريش به 28 کان 24 سالن جا اچي ٿيا آهن ۽ فئمليءَ جي ڪمن ڪارين ۾ حصو وٺي رهيا آهن.