دادا جشن هنن لاءِ ڄڻ پير پاڳارو ٿيو
جئه موتياڻي، جنهن سان گڏ آءٌ ممبئيءَ کان پوني پهتو هئس ۽ جنهن کي ساڌو واسواڻي مشن جي انتظاميه منهنجي رهائش جي بندوبست لاءِ به چيو هو، اهو مون کي پهرين موليڊنا روڊ تي، هوٽل ساگر پلازا ۾ وٺي آيو، جنهن سان لاڳو (Bund Garden) روڊ تي دستور اسڪول، پونا ڪلب ۽ واديا ڪاليج آهن.
“ٻيا ايندڙ مهمان ڪٿي رهندا؟” مون پڇيو.
“اهي ساڌو واسواڻي چؤڪ واري گيسٽ هائوس ۾ رهندا پر توهان ڀلي هتي رهو، متان اوڏانهن Uneasy محسوس ڪريو.”
آءٌ سمجهي ويس ته گيسٽ هائوس (گروڪل) ۾ جيئن ته مانيءَ ۾ گوشت يا بيضي مڇي جهڙي شيءِ نٿي Serve ڪئي وڃي، ان ڪري هي مون مسلمان کي هوٽل ساگر پلازا جهڙي هوٽل ۾ رهائڻ ٿا چاهين، جنهن جي وڏي ۽ خوبصورت لابيءَ مان اها فائيو اسٽار هوٽل نه ته فور اسٽار هوٽل ضرور لڳي رهي هئي.
“يار جئه، آءٌ خبر ناهي ڪهڙن ڪهڙن هنڌن تي رهيو آهيان، سو تون منهنجو گهڻو فڪر نه ڪر ۽ اتي ئي رهڻ ڏي جتي ٻيا به رهندا، جيئن آءٌ انهن سان به هر وقت ملندو رهان.” مون جئه کي چيو ۽ هُو وري واپس ساڌو واسواڻي چؤڪ تي آيو. مون کيس سمجهايو ته آءٌ پاڻ کي وڏو مهمان نه پر هڪ ننڍڙو جرنلسٽ ٿو سمجهان ۽ جرنلسٽ جو ڪم سُک جي زندگي حاصل ڪرڻ نه، پر اسٽوري لکڻ لاءِ گهڻي کان گهڻو مواد هٿ ڪرڻ آهي.
جئه چيو ته اڄوڪي ڏينهن تي ساڌو واسواڻي مشن ۾ دادا جشن ليڪچر ڏيندو آهي. ڪمري تي سامان رکي اچ ته هلي پهچون ۽ هن سان ملي سگهون. رسيپشن وارن مون کي چوٿين فلور جي هڪ ڪمري جي چاٻي ڏني.
اٽيچڊ باٿ روم کان علاوه لکڻ پڙهڻ لاءِ ٽيبل ڪرسي ۽ ٽيبل لئمپ، فرج ۽ ايئرڪنڊيشنر، ٽوال ۽ چئمپل به ڪمري سان گڏ هئا! ٻيو ڇا کپي. هيٺ مٿي لاءِ تِکي هلندڙ لفٽ، ڪمري جي وڏي دري ساڌو واسواڻي چؤڪ ڏي ٿي کُلي، يعني جنهن وقت مهمان بور ٿئي رستن تان لنگهندڙ ٽرئفڪ ۽ ماڻهو ويٺو ڏسي. روڊ جي ٻئي پاسي کان سينٽ ميران گرلس اسڪول جو ميدان. چوراهي جي ٻئي پاسي... هڪ طرف هي گيسٽ هائوس ٿيو ته ٻئي طرف پانچ پير بزرگن جي روڊ سان گڏ درگاهه، جنهن جي ٽن ڏينهن جي عرس جو اڄ پهريون ڏينهن هو ۽ مسلمانن سان گڏ هندو عقيدتمند پڻ اچي وڃي رهيا هئا. قوالين جي رڪارڊنگ زور شور سان وڄِي رهي هئي. ان سان گڏ هڪ مجاور نغارو به وڄائي رهيو هو. آءٌ جلدي جلدي بئگ ڦٽي ڪري. منهن کي ٻه چار پاڻيءَ جا ڇنڊا هڻي، لفٽ ذريعي هيٺ پهتس. جئه ڪار ۾ ئي منهنجو انتظار ڪري رهيو هو.
“هلو ته ڏسي اچون ته دادا جو ليڪچر هلي پيو يا هليو ويو.” جئه چيو. مون به اهو ئي چاهيو ٿي ته دادا جشن کي هميشه ٽي ويءَ جي اسڪرين تي ئي ڏٺو اٿئون، اڄ پري کان ئي سهي پر حقيقت جي زندگيءَ ۾ به ڏسجي ته ڪيئن ٿو لڳي! پر جڏهن اتي پهتاسين ته جنهن هال ۾ هُو ليڪچر ڏئي رهيو هو اهو ته ماڻهن سان فُل هو، پر چوڌاري ويڪرا ورانڊا به ڀريا پيا هئا. ان بعد ميدان هو جتي به چوڌاري ماڻهو هئا، جيڪي سڀ پٽ تي پلٿي ماري دادا جو ليڪچر چوڌاري رکيل وڏي اسڪرين وارين ٽيوِيِن ذريعي ٻڌي رهيا هئا. يعني اسان کي اتي ئي ويهي دادا جشن کي هتي سندس شهر پوني ۾ به ٽي ويءَ تي ئي ڏسڻو پوندو. فرق فقط اهو هو ته ٽي وي جي Sony يا ڪنهن ٻئي چئنل تان، هُو هندي يا انگريزيءَ ۾ ليڪچر ڏئي ٿو، پر هتي هُو سنڌيءَ ۾ ڏيئي رهيو هو. اها ته حيرت نه ٿيم ته ٻڌڻ وارن سنڌين جو هزارن ۾ تعداد هو، جو انڊيا ۾ الهاس نگر بعد سنڌي هندن جو وڏو تعداد ممبئي ۽ پوني ۾ آهي.
جئه چيو، “اچو ته جُتِي لاهي پوءِ اندر هلڻ جي ڪريون.” مون دل ۾ چيو درويش طبيعت جئه اجايو منهنجي ڪري تڪليف ٿو وٺي. هڪ ته اندر هال ۾ ڇا ورانڊن ۾ ئي تِرَ ڇٽڻ جي جاءِ ناهي، ٻيو ليڪچر ختم ٿيڻ تي هي جو ماڻهن جو سمنڊ پلٽبو ته اسان کي ڪٿي ٿي پنهنجي جُتي ملي. اڄڪلهه جُتيون سڀ هڪجهڙيون ٿي پيون آهن (يا شايد اسان هاڻ اهڙا پوڙها ٿي ويا آهيون) جو مسجد مان نڪرڻ وقت به ڪيترن جا ئي چپل پنهنجي چپل جهڙا لڳندا آهن، پر پوءِ هتي مون ڏٺو ته ايران جي مذهبي جاين وانگر جتي جُتي لاهڻ ضروري ٿئي ٿو، اتي اهڙو بندوبست ٿيل آهي ۽ ان ڪم لاءِ مقرر ٿيل رضاڪار (والنٽيئر) اسان کان جُتيون وٺي رسيد خاطر نمبر وارو ٽوڪن ڏنو ٿي ۽ ساڳئي نمبر وارو هڪ ٻيو ٽوڪن جُتيءَ سان گڏ رکيو ٿي. يعني ڪنهن وقت به ڪو به ٽوڪن ڏيکاري پنهنجو بوٽ وٺي سگهي ٿو ۽ ڪنهن جا به جوتا هيٺ مٿي نه ٿي سگهن. ٻي ڳالهه ته اسان واري جئه کي پوني جي سڄي انتظاميا سڃاتو ٿي ۽ هيڏانهن هوڏانهن بيٺل والنٽيئرن اسان کي اندر گهڙي اچڻ تي رستو ٺاهي پئي ڏنو.
اسان ورانڊو لتاڙي اندرين هال ۾ گهڙياسين. سڄو هال ماڻهن سان سٿيل (Packed) هو. ويٺلن جيئن تيئن ڪري اسان کي پنهنجي قطار ٽپائي اڳيان اڳيان ڪيو. تان جو اسان سڀني کان اڳ، يعني پهرين قطار کان اڳيان اچي ويٺاسين، جتان ڏهاڪو کن فٽن بعد اسٽيج ٺهيل هئي. اسٽيج تي رکيل 12 فٽ کن ڊگهي ساڌو T.L واسواڻيءَ جي سفيد پٿر واري مجسمي (Statue) اڳيان دادا جشن ليڪچر ڏئي رهيو هو. هن جي ليڪچر جا آخري ڪجهه منٽ وڃي بچيا هئا، پر هن جي wind up مان لڳو ته هن جو اڄ جو عنوان “خير جا ڪم ڪرڻ ۽ انسان ذات جي مدد ڪرڻ” آهي. آخر ۾ هن جا ٻڌايل ٻه مثال، هن وقت به ياد اٿم.
...سنڌ ۾ زال کي ٻانهن به سڏجي ٿو، جنهن جي بچاءَ لاءِ مرد سر ڌڙ جي بازي لڳائين ٿا. چوڻي مشهور آهي ته زن ۽ زمين مُئي مارائي بنا نه ڏجي، پر اڄ جو انسان ايڏو مطلبي (Selfish) ٿي پيو آهي جو سندس ٽنگ ٻانهن ۾ رڳو ٿورو ڌڪ لڳي ٿو، ته هن کي ان جو وڏو فڪر ٿيو پوي ته منهنجي ٻانهن مان سُور لهي باقي هُوءَ ٻانهن (گهرواري) مري ته ڀلي مري وڃي.
“ٻئي کي خوشيون ڏئي توهان خوشيون حاصل ڪري سگهو ٿا.” جي سلسلي ۾ هن جيڪا ڪهاڻي ٻڌائي اها سندس ڪتاب “101Stories for you and me” ۾ به ڇپجي چڪي آهي. ڪنهن عورت جو مڙس گذاري ويو، جنهن سان هن کي بيحد گهڻو پيار هو. مڙس جي موت کان پوءِ هن کي ائين لڳو ڄڻ هن جي مٿان ڏکن جا جبل ڪري پيا هجن. مهينا گذري ويا پر هن جي چپن تي مرڪ نه آئي. هڪ ڏينهن هن جيئن ئي گهر جي دري کولي ته هن کي هيٺ گهٽيءَ ۾ ٻه ٻار نظر آيا. ڦاٽل ڪپڙن ۽ پيرن اگهاڙا، جنهن مان هُو بيحد غريب ٿي لڳا. هُوءَ پنهنجي محلات جهڙي گهر کان ٻاهر آئي ۽ هنن کان پڇيائين، “توهان جا ماءُ پيءُ ڪير آهن؟”
“اسين يتيم آهيون.” هنن وراڻيو.
“توهان جي ڪير نگهباني ڪري؟” هن پڇيو.
“پاڙي جا ماڻهو اسان کي ڪڏهن ڪڏهن کائڻ لاءِ ڏيندا رهن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح اسان جو وقت پيو گذري.”
ٻارن جي ڏکن جون ڳالهيون ٻڌي، هن عورت کان پنهنجو غم وسري ويو. هُوءَ ٻارن کي ڊپارٽمينٽل اسٽور تي وٺي وئي ۽ کين چيائين، “جيڪي وڻناوَ اهو کڻو ــ ڪپڙا، جوتا، بسڪيٽ، ٽڪيون... جيڪي ڪجهه توهان کي پسند اچي.”
ٻارن کي يقين نه پيو اچي ته هُو اصل دنيا ۾ آهن يا خواب پيا ڏسن. هنن جيئن ڪا شيءِ کنئي ٿي ته هنن جي خوشي ڏسڻ وٽان هئي ۽ هنن جي خوشيءَ جو ڪجهه حصو ڄڻ لڪ چوريءَ ۾ هن عورت جي دل ۾ داخل ٿي رهيو هو. هن عورت کي، ٻارن کي خوش ٿيندو ڏسي هڪ سڪون محسوس ٿي رهيو هو. هن کان پنهنجو غم وسري ويو ۽ ڪيترن مهينن بعد اڄ پهريون دفعو هن جي چهري تي هڪ سدا بهار مرڪ ۽ تازگي اچي وئي هئي...
دادا جشن هن جملي تي زور ڏيندي چيو ته، “جيتري گهڻي خوشي اسان ٻين کي رسائينداسين، ايتري ئي گهڻي، بلڪ ان کان به وڌيڪ اها خوشي اسان ڏي موٽڻ جي راهه اختيار ڪندي.”
دعائن بعد ليڪچر ختم ٿيو ۽ دادا جشن سڀني کي هٿ ٻڌي وڃڻ جي اجازت ورتي. مون ڏٺو ته ڪيترائي ماڻهو هن سان ملڻ لاءِ آتا هئا. اڳين قطارن ۾ ويٺلن مان ته ڪيترن اڳيان وڌڻ جي به ڪوشش ڪئي ۽ هڪ ٻه دادا سان هٿ ملائڻ ۾ ڪامياب به ٿيا پر ان دوران ڪيترن ئي والنٽيئر مردن ۽ عورتن دادا جي چوڌاري دائرو ٺاهي، کيس پٺئين پاسي کان ٻاهر نڪرڻ ۾ سهوليت مهيا ڪئي. هي ڄڻ هنن لاءِ ’پير پاڳارو‘ ٿيو بلڪ ان کان به مٿي، جو پير پاڳاري سان ايڏي عقيدت جو، ڳوٺاڻا ۽ گهٽ پڙهيل ئي اظهار ڪن ٿا، پر هيڏانهن دنيا جا اعليٰ تعليم يافته، امير سيٺيون ۽ ڪارخانيدار هئا. عمر ۾ هي پير پاڳاري کان به 8 سال وڏو ٿيو. هن ڀيري جنم ڏينهن تي پير پاڳاري کي ڏٺم. هُو ڪافي ڪمزور لڳي رهيو هو، پر تنهن هوندي به ڳالهائڻ ۾ کڙو تڙو هو. دادا جسماني طرح به ڏاڍو نٻل ۽ ڪمزور لڳي رهيو هو. ڳالهائڻ ۾ به ايڏو کڙو نه هو يا شايد دادا جو جوانيءَ جي ڏينهن کان وٺي ڳالهائڻ جو اهو اسٽائيل رهيو هجي. دادا نوي سالن جو ٿي ويو آهي بلڪه ٻئي ڏينهن تي ٿيڻ وارو هو، جنهن جي ملهائڻ لاءِ سندس پرستار ۽ اسان جهڙا شاعر ۽ اديب اچي گڏ ٿيا هئا.
دادا جشن ڀل ته جسماني طرح ڪمزور ٿي ويو هجي، پر ذهني طرح هُو اڄ کان 65 سال اڳ وارو نوجوان جشن آهي، جنهن ڪاليج ۾ نمبر کنيا.