مان ڪيئن ڀلا کِلان؟
اندرا شبنم لاءِ ڪجهه سِٽون پهرين به لکي چڪو آهيان. سندس نالو اندرا ٽيڪچند شهدادپوري آهي ۽ ادبي نالو اندرا شبنم پوناوالا آهي. سندس جنم 1950ع ۾ ڪراچيءَ ۾ ٿيو. پاڻ بي. اي. ۽ بي. ايڊ. (انگريزي) ۾ ڪرڻ بعد 23 سال ماسترياڻي ٿي رهي. سندس ٻه ڪتاب ڇپجي چڪا آهن.
’شبنمي قطرا‘ (شاعري)، جيڪو 1991ع ۾ ڇپيو ۽ ٻيو 1999ع ۾ ڪهاڻين جو مجموعو ’عبادت‘ ڇپيو. کيس شاعريءَ جي ڪتاب تي 1996ع ۾ دهلي سنڌي اڪيڊميءَ پاران انعام ملي چڪو آهي. مون کي جيتوڻيڪ شاعريءَ سان گهڻي دلچسپي ناهي، پر محترمه اندرا شبنم ۽ سائين ڀڳوان ٻاٻاڻي مون کي هر وقت پنهنجو ڪونه ڪو شعر ٻڌائيندا رهيا ٿي. مزي جي ڳالهه اها ته مون جهڙو بدذوق ماڻهو به سندن ڪجهه شعرن مان لطف حاصل ڪرڻ لڳو ۽ ٻنهي کان مون ڪجهه شعر لکرائي ورتا. هڪ ٻه شعر پڙهندڙن جي دلچسپيءَ خاطر هتي دُهرائي رهيو آهيان. ٿي سگهي ٿو اهي شعر اندرا شبنم جي شاعريءَ جي مجموعي ’شبنمي قطرا‘ ۾ اچي چڪا هجن، يا بنهه نوان هجن.
دنيا سان پيار منهنجو، اکري بيان ڪونهي،
ڌرتيءَ مثال سُندر، ٻيو ڪو جهانُ ڪونهي.
ماڻهو جتي محبت، هڪٻئي سان نِت ونڊين ٿا،
ان کان وڌيڪ پوتر، ڪو آسٿان ڪونهي.
زخمن جا گل ٽڙن ٿا، سورن ۾ آ سڳنڌي،
غم جو نشو چڙهي ٿو، اُن جو بيان ڪونهي.
ڌرتيءَ جي دل نوازي، سڀ مُرڪ، لُڙڪ پيارا،
سُک، دک جو ههڙو سندر، ٻيو ڪو مڪان ڪونهي!
ڪو درد آهي مُبهم، نَس نس ۾ آ سمايل،
پر درد کي ڇُلڻ لئه، ڪو رازدان ڪونهي.
اندرا پوناوالا ’شبنم‘ لاءِ هري دلگير هڪ هنڌ لکيو آهي ته، “جذبات جو ٻيو نالو ’اندرا پوناوالا‘ آهي. هيءَ لکندي به جذبات سان آهي ته ادبي محفلن ۾ پنهنجون رچنائون پڙهندي به اُتساهه ۽ اُمنگ سان آهي. سندس جذبات سمنڊ جي ڇولين وانگر آهي ۽ من جي موجُن لاءِ ڪوبه قانون ڪونهي، ڪابه بندش ناهي. کيس سڀ ڪجهه نئون کپي، پراڻن پيچرن تان هُوءَ هلڻ لاءِ تيار ناهي. پنهنجي نئين دنيا ۾ به هُوءَ نوَن ويچارن، نين سوچُن، نوَن لفظن، نئين انداز ۽ نئين اظهار لاءِ ڳولا جاري رکي ويٺي آهي... هُوءَ اوندهه ۾ ڪائي نئين جوت جڳائڻ چاهي ٿي، پر ’نئين‘ جي تلاش آسان ناهي، سو به خاص ڪري گهريلو استريءَ لاءِ... هُوءَ استرين (عورتن) جي حقن لاءِ وڙهندڙ هڪ باغي شاعره آهي... حقيقتن جي پٿريليءَ ۽ ڪَنڊن سان ڀريل راهه تان هُوءَ چنڊ، تارن ۽ گلن تي ڪوتائون لکڻ نٿي چاهي، پر ان هوندي به سندس دل پيار ۾ ڀنل آهي...”
اندرا ’شبنم‘ جو هڪ خوبصورت آزاد نظم آهي... جنهن جو عنوان آهي: ’ڀتين کي به ڪَنَ آهن!‘
اڄ مان توکي اهو چيو ڌيءَ!
جو منهنجيءَ ماءُ،
منهنجي عمر جي هوندي چيو.
سڀاڻي تون به اهوئي چوندينءَ،
پنهنجيءَ ڌيءَ کي،
جڏهن منهنجي عمر جي ٿيندينءَ...
اهو ئي ته هڪ ورثو آ،
آزمودن جو... نه نه... سماج جو،
باهه ۾ جلي، ذلت سهي،
اُپمان سهي، ظلم ڏسي،
چپ چاپ رهڻ، ڪجهه نه ڪُڇڻ،
ڏوليءَ ۾ چڙهي وڃڻ،
چکيا تي ٻاهر نڪرڻ!
هُش! ڇا ٿي چوين؟ ’نه مڃينديس!‘
ڪجهه نه چئه،
ڀتين کي به ڪَنَ آهن!
اندرا شاديءَ بعد پوني ۾ ئي رهي ٿي. ساڌو واسواڻي چوڪ کان بلڪل ويجهو شيواجي نگر جي ماڊل ڪالونيءَ ۾ اپارٽمينٽ اٿس. کيس ٻه ٻار پٽ ڌيءَ آهن. پٽ راڪيءَ ڊبل MBA ڪئي آهي ۽ هتي پوني ۾ ئي جاب ڪري ٿو ۽ ڌيءَ پنڪي ’ماس ڪميونيڪيشن‘ ۾ گريجوئيشن ڪري رهي آهي. اندرا جو پِتا ٽيڪچند نيڀن داس شهدادپور جا هجڻ ڪري شهدادپوري سڏجن ٿا. سندس پيءُ جو ورهاڱي کان اڳ هانگ ڪانگ ۾ بزنيس هو. هي گهراڻو ورهاڱي کان گهڻو پوءِ ممبئيءَ لڏي آيو. اندرا جو نانو راجا رام آسواڻي لاڙڪاڻي جو بزنيس مئن جنهن جو ڪاروبار ڪيترن ئي ملڪن ۾ هلندو اچي، جنهن جي سارسنڀال اڄڪلهه سندس پٽ (يعني اندرا ’شبنم‘ جو مامو) مٿرادس آسواڻي هلائي ٿو. منهنجي پوني ۾ هجڻ دوران اندرا ٻڌايو ته سندس ڪجهه نوان ڪتاب ڇپائيءَ هيٺ آهن. هي صفحا لکڻ مهل جڏهن فون تي کانئس هڪ دفعو هن مضمون ۾ آيل نالن ۽ تاريخن جي درستي ڪرايم ته پاڻ ٻڌايائين ته انهن مان ڪي ڪتاب پوني ۽ ممبئيءَ جي مارڪيٽ ۾ اچي ويا آهن ۽ هُوءَ ڪوشش ڪندي ته ڪنهن جي هٿان انهن جا Set سنڌي لئنگوئج اٿارٽي حيدرآباد ۽ سنڌ ڪلچر ڊپارٽمينٽ لاءِ ڏياري موڪليندي. اهي ڪتاب آهن:
• سَلڻ جو سک (آزاد نظمن جو مجموعو)
• جاڳيل ضمير (آزاد نظم)
• ضمير پنهنجو پنهنجو
پوني جي گيسٽ هائوس ۾ منهنجي ڀڳوان ٻاٻاڻيءَ سان به ملاقات ٿيندي هئي، جيڪو ڀوپال کان آيو هو ۽ اتي ئي مون سان گڏ ان گيسٽ هائوس ۾ ٽِڪيل هو. هڪ ٻه دفعو گيسٽ هائوس کان سينٽ ميران گرلس اسڪول تائين واڪ لاءِ به نڪتاسين. ڀڳوان ٻڌايو ته هن جا وڏا ڀٽ شاهه ۾ رهيا ٿي، جتان لڏي ڀوپال آيا. جتي جي هڪ شهر بئرا ڳڙهه ۾ سندس 5 آڪٽوبر 1954ع تي جنم ٿيو. سندس پِتا جو نالو سرڳواسي شري لڌارام ٻاٻاڻي ۽ ماتا جو نالو رڪمڻي ديوي آهي.
ڀڳوان ٻاٻاڻيءَ بي ڪام ڪرڻ بعد بئنڪ جي نوڪري ڪئي ۽ هاڻ ويجهڙائيءَ ۾ سينيئر بئنڪ مئنيجر جي حيثيت سان رٽائرمينٽ ورتي اٿس. پاڻ جيتوڻيڪ ڪيترن ئي ليکڪن جي سنڌي ڪهاڻين، مضمونن ۽ ناٽڪ جو هندي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيو آهيس، پر ساڳئي وقت هندي ۽ انگريزي ٻولين جي چونڊ ناٽڪن جو به سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو اٿس. هڪ شاعر جي حيثيت سان پاڻ فقط شاعري ڪئي اٿس. سندس شاعراڻو تخلص ’بندو‘ آهي. سندس گيتن، غزلن ۽ نظمن جو هڪ مجموعو ’مان ڪيئن ڀلا کِلان‘ شايع ٿي چڪو آهي، جيڪو ڪتاب مون لاءِ ڀڳوان وٽ ان وقت نه هو، پر ان جا مون کي خبر ناهي ڪيترا شعر ٻن ٽن ڏينهن اندر ٻڌايا، جن مان ڪجهه ڪجهه وڻڻ به لڳا، شايد ڀڳوان ٻاٻاڻيءَ جي خوبصورت ادائيگي جي ڪري. ايتريقدر جو آخري ڏينهن تي چيومانس ته ڪتاب ڀلي نه موڪلجانءِ. ٻڌايل شعرن مان هڪ ٻه لکي ڏي، جيئن منهنجي سفرنامي ۾ تنهنجو ذڪرِ خير اچي ته انهن مان ڪو هڪ اڌ ڏئي سگهان ۽ منهنجا پڙهندڙ تنهنجي شاعريءَ جو قدر ڪري سگهن:
تمنا!
منهنجو ورثو، منهنجو ماضي
مون ڏٺو ناهي، صرف ٻڌو آهي؛
۽
محسوس ڪيو آهي اُن جو وجودُ
وڏڙن جي واتان
اوطاقن ۾ ٿيندڙ
ڪچهرين، قصن ۽ ڪهاڻين ۾،
مون پَسيو آهي ان جو عڪس
بابا ۽ امان جي اکين ۾ ترندڙ ۽ چمڪندڙ
ساروڻين ۾
مان هاڻي...
پنهنجي حال کي
ماضيءَ ڏانهن موڙڻ چاهيان ٿو،
اباڻي مٽيءَ سان ناتو جوڙڻ
چاهيان ٿو،
پرکڻ ٿو چاهيان وڏڙن جي
اُن سِڪ ۽ حُب کي
اي وقت!
ڇا مون کي اهڙو موقعو
نصيب ڪرائي سگهندين؟
ڀڳوان ٻاٻاڻي ’بندو‘ کي ڊرامن سان به تمام گهڻي دلچسپي رهي آهي. پاڻ کڻي ڪو ڊرامو (ناٽڪ) لکيو ناهيس، پر هندي ۽ انگريزيءَ جا ڪيترائي ناٽڪ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيا اٿس. ڪيترن سنڌي ناٽڪن ۾ پاڻ اداڪاري به ڪئي اٿس. پاڻ ناٽڪ سنسٿا ’درپن‘ جو پايو وجهندڙ ميمبر آهي. تعليمي سنسٿا ’لڪشمي ديوي وڪيومل شراف ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جو جوائنٽ سيڪريٽري پڻ آهي. کيس مڌيه پرديش سرڪار جي ساهتيه پريشد پاران ڪويتائن جي مجموعي ’مان ڪيئن ڀلا کِلان‘ تي انعام ملي چڪو آهي. ان کان سواءِ ’جهولي لال اتسو سمتي‘ ۽ ’روٽري ڪلب برهانپور‘ پاران ساهتيه انعام ملي چڪو آهي. ڀڳوان ٻاٻاڻي ’بندو‘ جو هڪ ٻيو خوبصورت غزل آهي:
پنهنجي ڌرتيءَ تان جو ڌڪاڻو،
تنهنجو ٿيندو ڪٿ نه پڇاڻو.
جنهنجون پاڙون ئي پٽجي ويون،
تنهنجو پُختو ناهه ٺڪاڻو.
ڪين اُهو ٻج فصل ڪو ڏيندو،
وکڙي ويو جو هِت هُت داڻو.
راند روند لئه هر شيءِ حاضر،
ٻار ماءُ بن، پر آ نماڻو.
ماءُ وڃائي، جان بچايئي،
پوءِ به چوائين خود کي سياڻو!
’بندا!‘ ڀاڳ ڦٽل اٿئي ڪيڏو،
ڪين ڏٺو تو وطن اباڻو.
ڀڳوان ٻاٻاڻيءَ ٻڌايو ته هن تمام گهڻا شعر لکيا آهن، جيڪي مختلف رسالن ۾ ايندا رهن ٿا، جيتوڻيڪ هيستائين هن جو فقط هڪ مجموعو ’مان ڪيئن ڀلا کِلان‘ ڇپيو آهي. هن مجموعي جي ٽائيٽل وارو غزل هن ريت آهي:
هي شهر اڄ اُداس آ، مان ڪيئن ڀلا کِلان؟
هر شخص بدحواس آ، مان ڪيئن ڀلا کِلان؟
مهانگائي ماري رهي آ، ڏس ڪيئن غريب کي،
ميسر نه ڏڌ گلاس آ، مان ڪيئن ڀلا کِلان؟
دوکو ۽ بي حيائي نظر چؤطرف اچي،
سچو نه آسپاس آ، مان ڪيئن ڀلا کِلان؟
ڪرسي رڳو کپي نڀاڳن کي عيش لاءِ،
سڀ ڪجهه ٿيو خلاص آ، مان ڪيئن ڀلا کِلان؟
مذهب ۽ راڄنيت منجهائي ٿي ملڪ کي،
ٿيو ڌار هڏ کان ماس آ، مان ڪيئن ڀلا کِلان؟
’بندو‘ چَري ٿو ڏينهن سڄو ڦل فروٽ، ته به،
هر هر چوي اُپاسُ آ، مان ڪيئن ڀلا کلان؟