پوني جا پيٺ (Peth)...
پوني جي مشهوري انگريزن جي دور کان به گهڻو اڳ جي آهي ۽ هي شهر ڪافي آڳاٽو ۽ تاريخي آهي. 1630ع ۾ شاهي گهراڻي جي راڻي جيجا ٻائي پنهنجي پٽ شيواجيءَ سان هتي اچي رهي هئي. “دادوجي ڪونڊيو” نالي هڪ برهمڻ فوجي ۽ وفادار صوبيدار کي مهاراشٽرا جي حاڪم شاهاجيءَ، جيجا ٻائي ۽ ننڍڙي ٻار شيواجي سارسنڀال لاءِ رکيو، جنهن پوني ۾ “لال محل” نالي محلات پڻ ٺهرايو ۽ مرهٺا سلطنت جي گادي راجگاد شفٽ ٿيڻ تائين پوني جو هي محلات مرهٺا سلطنت جو شاهي محل ٿي رهيو.
هتي جا ماڻهو وڏي عقيدت سان ٻڌائين ٿا ته جن ڏينهن ۾ جيجا ٻائي پنهنجي پٽ شيواجيءَ سان گڏ پوني جي جنهن علائقي ۾ اچي رهي، انهن ڏينهن ۾ ٻار ڪجهه ڍڳين کي چارڻ لاءِ هن جي پاڙي ۾ وٺي آيا، جن کي گنپتي ديوتا جو پتلو ملي ويو، جنهن کي رنگ ڏيئي پوڄا پاٺ شروع ڪري ڏني. مهاراجا شيواجيءَ جي ماءُ جيجا ٻائيءَ هن کي هڪ نيڪ فال ڳالهه سمجهي، هڪدم مندر ٺهرائڻ جو فيصلو ڪيو. اهو مندر “قصبه گنپتي مندر” جي نالي سان سڏجي ٿو. گنپتي دراصل هندن جي گنيش ڀڳوان جو ٻيو نالو آهي، جيڪو هاٿيءَ جي منهن سان ٿئي ۽ جيڪو هندو ڌرم موجب انسانن جا مشڪل آسان ڪري ٿو. هتي جي هڪ مرهٺي پنڊت، جيڪو پوني ريلوي اسٽيشن وٽ پپر جي وڻ هيٺ مليو، ٻڌايو ته گنيش ڀڳوان کي مهاراشٽرا ۽ هندستان جي ڏاکڻين رياستن ۾، جتي تامل، تيلگو ۽ مليالم جهڙيون زبانون ڳالهايون وڃن ٿيون، وناياڪا ۽ پيلائييار به سڏجي ٿو. پوني ۽ ممبئيءَ ۾ گنيش سان وابسته ڪيترائي تهوار ٿين ٿا ۽ پوني شهر کي ته سڏين ئيCity of Ganesh (گنيش ديوتا جو شهر).
پوني ۾ ڪيترائي مندر آهن، بلڪ پوني مندرن جو شهر به سڏجي ٿو. پوني ۾ تاريخي نوعيت جي شنيوار وادا ضلعي کان ٿورو پرڀرو “داگدو سيٺ حلوائي گنپتي مندر” آهي، جيڪو پڻ گنيش ڀڳوان کي منسوب ٿيل آهي. ممبئيءَ کان آيل سُميت گيهاڻي، جنهن هي مندر ڏيکاريو، تنهن ٻڌايو ته، هي مندر سڄي مهاراشٽرا ۾ مشهور مندر آهي، جنهن ۾ هر سال پير ڀرڻ لاءِ هتي جو وزيراعليٰ به اچي ٿو، جڏهن هن ديوتا جو “گنيشو تساو” نالي ڏهه ڏينهن جشن هلي ٿو. هي مندر پوني شهر جي مشهور حلوائي داگدو سيٺ امير ترين واپاري ٿيڻ جي خوشيءَ ۾ 1893ع ۾ ٺهرايو هو. مندر ٺهرائڻ کان هڪ سال اڳ هن سيٺ جو پٽ مري ويو هو ۽ پنهنجي گروءَ جي چوڻ تي هن گنيش ديوتا جي مورتي ٺهرائي. بعد ۾ هن “حلوائي گنپتي ٽرسٽ” به قائم ڪيو. مندر ۾ جيڪو گنيش جو اهم پتلو رکيل آهي، اهو هڪ ڪروڙ رپين ۾ انشوئر ٿيل آهي.
هتي دراصل پڙهندڙن لاءِ ڪجهه سِٽون، پوني جي پيٺن (علائقن) بابت لکڻ چاهيان ٿو. جيئن دنيا جا مختلف شهر مختلف علائقن، ڪالونين يا Sections ۾ ورهايل هوندا آهن، تيئن پوني شهر ۾ توهان کي پيٺ (Peth) جو لفظ ٻڌڻ ۾ ايندو. پيٺ دراصل مرهٺي زبان جو لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي پاڙو، علائقو وغيره. مزي جي ڳالهه اها آهي ته اهو لفظ توهان کي فقط پوني ۾ ئي ٻڌڻ ۾ ايندو، جيتوڻيڪ مهاراشٽرا ۾ ته ٻيا به انيڪ شهر آهن.
پوني شهر ڏٺو وڃي ته ٽن چئن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪ پراڻو پوني، جنهن کي سينٽرل پوني يا مرڪزي پوني سڏيو وڃي ٿو جتان پوني شروع ٿيو. جيئن ڪراچيءَ جو سمجهو ته ميٺادر، کارادر، چاڪيواڙا، موسيٰ لين وغيره آهي. صدر وارو علائقو ۽ بولٽن مارڪيٽ وغيره پوءِ جو شهر آهي، جنهن کي انگريزن جي دور جو ڪراچي به سڏي سگهجي ٿو. ان بعد پاڪستان کان پوءِ جي دور جي ڪراچي آهي، جنهن ۾ PECH سوسائٽيءَ کان وٺي ناظم آباد، گلشنِ اقبال، گلستانِ جوهر وغيره اچي وڃن ٿا. تيئن سينٽرل پوني (قديمي پوني) بعد Inner پوني سڏجي ٿو، جنهن ۾ جيمخانا، شيواجي نگر، ڪوريگائون پارڪ، سوارگيٽ، پاروتي، سئلسبري پارڪ ۽ گلتيڪدي وغيره اچي وڃن ٿا. ان بعد جيڪو چوڌاري شهر آهي، اهو آئوٽر پوني سڏجي ٿو، جنهن ۾ نيون ڊيولپ ٿيل شيون آهن، جيئن کڙڪي، گنيش کِنڊ، پاد روڊ، شنڪر نگر، لُلانگر، فاطمه نگر، هدپنسر ۽ وشرانت وادي وغيره.
پوني ۾ آيل ٽوئرسٽ جو گهڻو واسطو مرڪزي پوني يعني قديمي پوني سان ئي پوي ٿو ۽ هي علائقو جن پاڙن يا حصن ۾ ورهايل آهي انهن پاڙن يعني پيٺن جو تعداد سترنهن آهي. هي علائقو يعني هي سترنهن پيٺ ان وقت جا قائم ٿيل آهن، جڏهن هتي مرهٽن ۽ پيشوائن جي حڪومت هئي، يعني سترهين ۽ اوڻهين صديءَ جي وچ اندر. هنن پيٺن مان ستن جا نالا ته هفتي جي ستن ڏينهن سان آهن، جيڪي مرهٺي زبان ۾ سوموار (سومر)، منگلوار (اڱارو)، بدوار (اربع)، گرووار (خميس)، شنڪروار (جمع)، شنيوار (ڇنڇر) ۽ روي وار (آچر) پيٿ سڏجن ٿا. اڄ کان ستر اَسي سال اڳ جڏهن منهنجو والد پوني جي ايگريڪلچر ڪاليج ( هاڻ يونيورسٽي) ۾ پڙهندو هو، تڏهن پوني شهر جو گهمڻ ڦرڻ، جاين جڳهين، هوٽلن مندرن ۽ شاپنگ جي خيال کان قصبه پيٺ بلي بلي علائقو هوندو هو، جيئن انهي وقت ۾ اسان وٽ چاڪيواڙي وارو علائقو ڪراچيءَ جو وچ شهر هو ۽ جتان جي اوسي پاسي وارن علائقن لي مارڪيٽ، کجور مارڪيٽ، جوڙيا بازار، جهونا مارڪيٽ ۽ کوڙي گارڊن جهڙن خريد و فروخت جي جاين تان نه فقط سنڌ پنجاب جا پر بلوچستان جي ڏورانهن علائقن جا ماڻهو به اچي خريداري ۽ وڪرو ڪندا هئا، پنهنجن دوستن ۽ مٽن مائٽن سان هوٽلن ۾ ملاقات ڪندا هئا. ڪريم بخش نظاماڻي صاحب جي آتم ڪٿا ’ڪيئي ڪتاب‘ ۾ پڙهيم ته هُو گهمڻ ڦرڻ جي شوق يا راڳ رنگ يا ملڻ ملاقات لاءِ بمبئيءَ ويندو هو يا لي مارڪيٽ جي ڪنهن هوٽل ۾ اچي رهندو هو. ان وقت ڪراچيءَ جي چهل پهل ۽ رونق وارو علائقو چاڪيواڙو ۽ لي مارڪيٽ هئا، جتي ٻارهوئي جشن ۽ ميلو متل هوندو هو. اهو ئي حال پوني جي قصبه پيٺ جو هو، پر افسوس جي ڳالهه اها آهي جو سياستدانن جي ڪوتاهين ۽ ڌيان نه ڌرڻ ڪري اڄ ڪراچيءَ جا اهي پراڻا، اصلوڪا ۽ رونق وارا علائقا تباهه ٿي ويا آهن بلڪ جرم جا اڏا ٿي پيا آهن، جتي جا رهاڪو توڙي خريد و فروخت لاءِ ويندڙ گراهڪ خوف جي زندگي گذارين ٿا. هيڏانهن پوني جو قصبه پيٺ پراڻي زماني جي سوڙهين گهٽين باوجود دڪانن، مندرن ۽ ٽوئرسٽن کان ٻهڪي ٿو، جتي ڏينهن رات رونق ئي رونق آهي. ڀانت ڀانت جي شين جا دڪان، مٺائين ۽ ڪيڪن بسڪيٽن جا دڪان، ٿانوَن ۽ رانديڪن جا دڪان، فاسٽ فوڊ ۽ پورين، پڪوڙن ۽ اڊلي ڊوسن جون ريسٽونرٽون، رنگين ڪپڙن ۾ انڊين ۽ يورپي عورتون... هتي جي گهٽين مان لنگهندي جتي ماڊرن دنيا جو احساس ٿئي ٿو، اتي ڄڻ ائين لڳي ٿو ته ڄڻ ماڻهو گذريل زماني ۾ جهاتي پائي رهيو هجي، جڏهن ننڍي کنڊ تي انگريزن جي حڪومت هئي. آءٌ به هي علائقو هڪ دفعو اڪيلي رڪشا ۾ گهمي آيس ۽ هڪ دفعو منهنجي چوڻ تي پوني جي اهم شخصيت ۽ ليکڪا ريٽا شاهاڻي مون کي وٺي هلي ۽ هُوءَ هن علائقي (قصبه پيٺ) جون ڪيتريون ئي جايون جڳهيون ۽ مندر تاريخي نوعيت جي حوالي سان ٻڌائيندي هلي.
ريٽا ٻڌايو ته اڳئين زماني ۾ هر پيٺ جو هڪ ماڻهو انچارج هوندو هو، جيڪو “مهاجن” سڏبو هو ۽ هن جو ڪم پنهنجي پنهنجي پيٺ جو انتظام سنڀالڻ هوندو هو. گهرن ۾ پاڻي موڪلڻ جي بندوبست کان وٺي دڪان، بازارين، ڌرم شالائن ۽ ٻين سهوليتن جو ذمو انهي جي حوالي هوندو هو. ساڳئي وقت ماڻهن کان ٽئڪس وٺي حڪومت کي پهچائڻ ۽ مندر ۽ مارڪيٽون اَڏرائڻ پڻ اُن جو ڪم هوندو هو.
قصبه پيٺ، پوني جو پهريون علائقو آهي ۽ اهو چوڏهين صديءَ ۾ قائم ٿيو. قصبه گنپتي مندر به هن ئي علائقي ۾ آهي، ان کان سواءِ پوني جي مشهور عمارت ’لال محل‘ به هن پيٺ ۾ ئي آهي.
پوني جي هن سنڌي جشن ۾، ممبئيءَ کان آيل شريمتي راڌيڪا، جيڪا ان ئي گيسٽ هائوس ۾ رهيل هئي، جنهن ۾ آءٌ ٽِڪيل هئس. راڌيڪا ٻڌايو ته اسان واري گيسٽ هائوس وارو علائقو، جيڪو ساڌو واسواڻي چوڪ سڏجي ٿو ۽ جتي سينٽ ميران گرلس اسڪول آهي ۽ اڳتي هتاتما چوڪ، سرسوتي ڪالوني، مودي ڪالوني ويندي ڦولي چوڪ پراڻي پوني يعني سينٽرل پوني ۾ نٿو اچي. اهو پوني جو اِنر سرڪل وارو علائقو آهي. پراڻي پوني کان پوءِ جواهر لعل سرڪل وارو علائقو آهي، جيڪو پراڻي پوني کان پوءِ جواهر لعل نهرو پاٿ کان شروع ٿئي ٿو ۽ مٿي موٺا نديءَ جي ڪناري سان وڃيو لڳي ۽ هيٺ سارس باغ واري گنيش مندر، نانا شنڪر شيش ۽ لعل بهادر شاستري روڊ سان وڃيو لڳي. پوني جي ريلوي اسٽيشن کان سنجي گانڌي روڊ وٺي اچجي ته پهرين منگلوار پيٺ ٿو اچي، جنهن جي کاٻي پاسي درياه جي ڪپر سان مليل قصبه پيٺ آهي ۽ منگلوار پيٺ جي هيٺان يعني ڏکڻ ۾ هڪٻئي پويان سوموار پيٺ، نگيش پيٺ، راستا پيٺ، نانا پيٺ، گنيش پيٺ، ڀاواني پيٺ ۽ آخر ۾ مونن پورا گنگ پيٺ آهي. هوڏانهن قصبه پيٺ جي هيٺان روي وار پيٺ ۽ شني وار پيٺ وغيره آهن.