سنڌ، پاڪستان ۽ سماجي معاهدو
آل انڊيا مسلم ليگ جي رهنمائن ننڍي کنڊ جي ورھاڱي کان اڳ ڪڏهن بہ انھيءَ راءِ يا خواهش جو اظھار نہ ڪيو هو تہ، ورھاڱي جي صورت ۾ لڏپلاڻ ٿيندي. 1940ع واري پاڪستان جي ٺھراءُ، 1946 واري ڪيبينٽ مشن پلان، 3 جون 1947ع جي ورھاڱي جي منصوبي يا گورنمينٽ آف انڊيا انڊپيئنڊس ايڪٽ 1947ع، جيڪي پاڪستان جي قيام جا بنيادي دستاويز آهن، انھن جي ڪنھن بہ شق ۾ ”لڏپلاڻ“ يا ”هجرت“ جو ڪو ذڪر ناھي. جناح پاڪستان جي قيام کانپوءِ زيرِ علاج هو. هن کان زور زبردستيءَ هڪ آرڊيننس نافذ ڪرايو ويو، جنھن ۾ هندستان مان آيل مسلمانن کي قانوني Legalize قرار ڏيڻ هو. جيڪو قيام پاڪستان جي روح خلاف هو. پاڪستان جو سابق وزير اعظم محمد علي چوڌري پنھنجي ڪتاب Emergence of Pakistan جي صفحي نمبر 267 تي لکي ٿو تہ، مخصوص مفادن تحت هندستان مان آيل ماڻهن خاطر پاڪستان جي عبوري آئين يعني گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ 1935ع جي سيڪشن 102 تحت گورنر جنرل کي آرڊيننس جاري ڪرڻ جي اختيارات تحت ڀارت مان مسلمان پاڪستان اچي سگهن ۽ انھن ماڻهن کي تحفظ ملي سگهي، جيڪي اچي چڪا هئا ۽ پاڪستان جي اقتصادي زندگيءَ لاءِ خطرو بڻيل هئا. هن حڪمنامي تحت سنڌ ۾ ٻہ لک پناهگير، پنجاب، سرحد، بھاولپور، خيرپور رياستن ۽ بلوچستان کي هڪ هڪ لک پناهگير آباد ڪرڻا هئا. لڏپلاڻ جي سڄي يلغار سنڌ تي رھي، هندستان مان آيل مسلمانن پاڻ کي مقامي تهذيب کان الڳ سمجهيو، نوڪر شاھي ۾ جيئن تہ انھن جي اڪثريت هئي. انھن ڪامورن جي آشيرواد سان معاشي طور تي آيل مسلمان خوشحال بڻجي ويا. ڪوڙن ڪليمن تحت سنڌ جي زراعت، صنعت ۽ نوڪرين تي انھن جو قبضو ٿي ويو. سنڌ جي اصل رھاڪن جنھن ”خوشحال پاڪستان“ جو خواب ڏٺو هو. انھن جا سُندر سپنا اڌورا رهجي ويا. ننڍي کنڊ جو وڏو تضاد جيڪو ورھاڱي وقت هندو- مسلم مفادن جي صورت ۾ هو، اهو عارضي طور تي ختم ٿي ويو. پاڪستان جي ٺهڻ وقت سنڌ ۾ سنڌي 95 سيڪڙو هئا ۽ ڌاريا صرف 5 سيڪڙو هئا. سنڌ جي ڪل آبادي 52 لک هئي. سنڌ جا اصل ڄاوا حالتن هٿان مجبور ٿي لکن جي تعداد ۾ ڀارت هليا ويا. اھي سنڌ جي معيشت جي ڪرنگهيءَ جي هڏي هئا. مڊل ڪلاس ڪنھن بہ قوم ۾ سجاڳي پيدا ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو آھي. انھن جي ڀارت وڃڻ کانپوءِ اهو خال اڃان تائين پُر نہ ٿي سگهيو آھي. پاڪستان ۾ ون يونٽ جي قيام کانپوءِ ڌارين جي وڌندڙ آباديءَ جي وڌندڙ ڦهلاءَ سنڌ کي بدحالي، بيروزگاري ۽ بدامنيءَ جي آماجگاھہ بڻائي ڇڏيو آھي. هن وقت سنڌ ۾ پاڪستان کان ٻاھر افغاني، برمي ۽ بنگالين کان علاوه پنجاب، خيبر پختونخوا، گلگت بلتستان ۽ قبائلي علائقن مان ماڻهو سنڌ ۾ اچي رھيا آهن، ڄڻ سنڌ هڪ بين الاقوامي پناھہ گاھہ آھي. ان جو ثبوت اهو آھي تہ، نوڪرين کان علاوه سنڌ اسيمبليءَ جي سِيٽن تي ٻين صوبن سان تعلق رکندڙ قوميتن جا ماڻهو وزير ۽ مشير آهن. ڌارين جي آبادڪاريءَ سبب ڪيترائي سماجي، اقتصادي ۽ سياسي مونجهارا پيد ٿيا آهن.گذريل 66 سالن کان اسلام آباد طرفان ننڍين قومن کي ”حق حاڪميت“ نہ ڏيڻ ڪري ھاڻ اھي ناراضگيون عروج تي پھتيون آهن. ان لاءِ ضروري آھي تہ، وفاق کي قائم دائم رکڻ لاءِ هڪ ”نئون سماجي معاهدو“ ڪيو وڃي.
1. سڀني قومن جي رضامنديءَ سان وفاق هڪ نئون آئين جوڙي، ان لاءِ ملڪ ۾ جلد از جلد دستور ساز اسيمبليءَ جون چونڊون ڪرايون وڃن.
2. قومي اسيمبلي ۽ سينيٽ ۾ سڀني ايڪائين کي برابريءَ جي نمائندگي ڏني وڃي. سينيٽ ۾ برابري جو اصول قائم ڪري يعني قبائلي علائقن، اسلام آباد جون سيٽون، پنجاب ۽ خيبر پختونخوا ۾ شامل ڪيون وڃن. سينيٽ کي مالي اختيار ڏنا وڃن.
3. سنڌ ۾ حڪومت جي مالڪيءَ جو حق صرف سنڌ کي هئڻ گهرجي، جھڙيءَ طرح دنيا جي سُڌريل ملڪن ۾ آھي، سنڌ جي مالي وسيلن تي اختيار صرف سنڌ جو هئڻ گهرجي.
4. سنڌ مان 1954ع کان پوءِ سڀني ڌارين کي نيڪالي ڏني وڃي. Influx کي روڪڻ لاءِ work permits جو سسٽم رائج ڪيو وڃي.
5. چونڊن ۾ افعاني، برمي، بنگالي ۽ ٻين ڌارين کي ووٽن ۾ بيهڻ يا ووٽ ڏيڻ جو حق نہ هئڻ گهرجي.
6. سنڌ مان نڪرندڙ پئٽرول، گئس ۽ ٻين معدني وسيلن جي رائلٽي سنڌ کي ڏني وڃي، جيڪي آئل فيلڊ آهن، انھن ۾ صرف و صرف مقامي ماڻهو رکيا وڃن.
7. سنڌ ۾ انتظامي عھدن تي صرف سنڌي رکيا وڃن. سنڌ ۾ قائم ڪارخانن ۾ نوڪرين ۾ 80 سيڪڙو سنڌي مزدور رکيا وڃن. 8
. سنڌ کي 1945ع جي معاهدي تحت پاڻي ڏنو وڃي، ڪوبہ ڊيم نہ جوڙيو وڃي. چشما لنڪ ڪينال فوري طور تي بند ڪيا وڃن.
9. سنڌ ۾ فوجي آفيسرن ۽ ڪامورن کي ڏنل زمينون رد ڪري مقامي ھارين ۾ ورھايون وڃن.
10. سنڌ ۾ امن جي بحاليءَ لاءِ دهشتگردن ۽ ڌاڙيلن خلاف انھن جي پشت پناھي ڪندڙ ڀوتارن خلاف سخت ڪارروائي ڪئي وڃي.
11. سول سروس ۽ فوج ۾ تمام ايڪائين کي برابريءَ جي بنياد تي نوڪريون ڏنيون وڃن. رينجرس ۾ رڳو مقامي ماڻهو رکيا وڃن.
12. صوبن مان گورنر جي پوسٽ ختم ڪئي وڃي.
13. سنڌ سميت سڀني صوبن کي ٻين ملڪن سان واپار، تجارت ۽ ٻين شعبن ۾ معاهدن ڪرڻ جو اختيار ڏنو وڃي.
14. ٿرپارڪر مان جيڪا China clay نڪري ٿي يا سنگ مرمر نڪري ٿو، اتي ڪارخانا قائم ڪري مقامي ماڻهن کي روزگار ڏنو وڃي.
15. ملڪ ۾ مارشل لا جي صورت ۾ ھر هڪ صوبي کي Right of Separation تحت وفاق کان ڌار ٿيڻ جو حق ڏنو وڃي.