صوبائي خودمختياريءَ جا بنياد ڪھڙا هجڻ گهرجن؟
Resolved that it is the considerd view of this session of the All India Muslim League that no constitutional plan would be workable in this country or acceptabte to the muslims unless it is desined on the following basic princeples viz that geographically contiguous inits are demarcated into regions which should be so constituted, with such territorial re- adjustment as may be necessary, that the areas in which the muslims are numerically in a majority, as in norh- westerm and eastern zones of India, should be grouped to constitute independent states in which the constituent units shall be autonomus and sovereign
هن ٺھراءَ جون مکيہ ڳالھيون ھي ھيون تہ، هندستان جا مسلمان تيستائين راضي نہ ٿيندا، جيستائين سموري آئيني مسئلي تي نئين سري کان غور نہ ڪيو ويندو ۽ ڪوبہ آئين مسلمانن کي ايستائين منظور نہ هوندو، جيستائين اهو سندن منظوري سان پاس نہ ڪيو ويندو، ڪوبہ آئيني منصوبو هن ملڪ ۾ هلڻ جھڙو نہ ٿيندو ۽ مسلمانن کي قبول نہ پوندو، جيستائين اهو ھيٺين بنيادي اصولن تي رٿيو نہ ويو هجي، جنھن ۾ ملڪ جون جاگرافيائي ڀر واريون ايراضيون نئين سر ڦيرڦار ڪري اهڙي طرح بيھاريون وڃن، جن ۾ مسلمان اڪثريت ۾ آهن، جيئن الهندي ۽ اڀرندي هندستان ۾، تن کي ڳنڍي ”آزاد رياستون“ بنايون وڃن، جن ۾ گڏجندڙ صوبا ”آزاد ۽ خودمختيار“ رياستون هجن، آزادي لاءِ جدوجهد جي تاريخ ۾ 1940ع وارو ٺھراءُ تمام گهڻي اهميت رکي ٿو، ڇاڪاڻ تہ اهو صرف بنيادي يادگار ”دستاويز“ نہ هو، پر ايڪائين ۽ وحدتن جي حاڪميت ۽ خودمختياري جو پروانو هو.
پاڪستان جو اڳوڻو وزيراعظم چوڌري محمد علي، جيڪو 1956ع واري آئين جو خالق آھي ۽ موجودہ نامور قانوندان خالد انور جو والد آھي، اهو پنھنجي ڪتاب ”The emergency of Pakistan“ ۾ لکي ٿو تہ: ”جمھوريت معنى اڪثريت جو روح، پر جي اھا اڪثريت دائمي ۽ پشت بہ پشت هلندي ايندي ۽ ان کي اعلى تعليم جون سهولتون، انتظامي ۽ اقتصادي برتري، ابلاغ جي ذريعن تي اجاره داري ۽ دولت جي فراواني ۽ فرمانروائي جي طاقت حاصل هوندي.“
هڪ معتبرپنجابي ۽ پنجاب جي اڳوڻي وزيراعليٰ ميان ممتاز دولتانہ India Pakistan factor جي مصنف راجندر سارين کي 5 فيبروري 1980ع تي ڏنل انٽرويو ۾ چيو هو تہ، ”مسٽر جناح تہ ڪيبنيٽ مشن جي تجويزن تي مڪمل حمايت جو قائل هو، جنھن ۾ ٽي ھيٺيان گروپ ٺاھيا ويا هئا. (1) گروپ اي: مدراس، بمبئي، يو.پي، بھار، سي. پي، اوڙيسا ۽ مني پور. (2) گروپ بي: پنجاب، سرحد، سنڌ ۽ بلوچستان. (3) گروپ سي: بنگال ۽ آسام.“
ڪيبنيٽ مشن پلان مطابق ”ھر صوبائي گروپ پنھنجو آئين ٺاھيندو، امور خارجه، دفاع ۽ مواصلات کانسواءِ ٻين سڀني کاتن جي سار سنڀال لهندو، صوبن کي انھيءَ ڳالھہ جي اجازت هوندي تہ هو ڏهن سالن کان پوءِ آئين جي ”فقرن“ کي تجويز ھيٺ آڻي سگهن ٿا ۽ ھر هڪ رياست يا صوبي کي مرڪز سان پنھنجا تعلقات طئي ڪرڻ جي آزادي هوندي.“
مون تازي ٿيل سيمينار ۾ جيڪي سفارشون پيش ڪيون ھيون، ان مطابق هڪ مضبوط ۽ مستحڪم پاڪستان لاءِ ضروري آھي تہ پاڪستان جي خالق صوبن کي، يعني سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان کي ٻيھر نئين سري سان نئون سماجي معاهدو ڪرڻ گهرجي، ڇاڪاڻ تہ پاڪستان کي قائم ڪرڻ لاءِ جيڪو سماجي معاهدو 1973ع ۾ ڪيو ويو هو، اهو بار بار مارشل لائن ڪري پنھنجي اهميت وڃائي چڪو آھي. پاڪستان هڪ وفاقي رياست آھي. هن وفاق کي قائم دائم رکڻ لاءِ منھنجي ذهن ۾ جيڪي تجويزون آهن، سي ھيٺين ريت آهن:
(1) ملڪ ۾ فوري طور تي ججن، دانشورن، تعليمي ماھرن ۽ قانوني ماھرن تي مشتمل مرڪز ۽ صوبن ۾ نگران حڪومتون قائم ڪيون وڃن.
(2) بلوچستان ۽ وزيرستان ۾ هلندڙ تڪرار ختم ڪيا وڃن ۽ هٿيار کڻندڙن لاءِ عام معافي جو اعلان ڪيو وڃي، ڇاڪاڻ تہ طاقت ڪنھن بہ مسئلي جو حل ناھي.
(3) مارچ 2007ع ۾ نئين آئين ساز اسيمبلي لاءِ ”هڪ ماڻهو، هڪ ووٽ“ جي بنياد تي آزاد اليڪشن ڪميشن ذريعي چونڊون ڪرايون وڃن.
(4) سڀني صوبن لاءِ قومي اسيمبلي توڙي سينيٽ ۾ هڪجيتريون سيٽون رکيون وڃن.
نئون سماجي معاهدو يا آئين ھيٺين تجويزن تي مشتمل هئڻ گهرجي:
(1) مرڪز کي صرف ٽي کاتا دفاع، خارجه امور ۽ مواصلات ڏنا وڃن ۽ پاڪستان جو نالو United States of Pakistan رکيو وڃي.
(2) چيف آف آرمي اسٽاف، چيف آف ايئر اسٽاف، چيف آف نيول اسٽاف، سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس ۽ ججن، وفاقي ڪابينا جي وزيرن جي تقرري، وفاقي محتسب اعليٰ، وفاقي سيڪريٽرين جي تقرري جي منظوري، وفاقي بجيٽ جي منظوري، سينيٽ کان ورتي وڃي.
(3) سپريم ڪورٽ، فوج ۽ وفاقي نوڪرين ۾ سڀني صوبن کي هڪ جيتري نمائندگي ڏني وڃي.
(4) ڪائونسل آف ڪامن انٽريسٽ جوڙي وڃي، جنھن جي منظوري پڻ سينيٽ کان ورتي وڃي.
(5) آزاد مالياتي ڪميشن جوڙي وڃي، جنھن ۾ صوبن کي برابر نمائندگي ڏني وڃي.
(6) صوبن مان نڪرندڙ پيٽرول، گئس، معدني وسيلن جي آمدني صوبن کي ڏني وڃي.
(7) صوبائي گورنر جي پوسٽ مڪمل طور تي ختم ڪئي وڃي ۽ چونڊيل وزيراعلى کي سڀ اختيار ڏنا وڃن يا گورنرن جي منظوري پڻ سينيٽ ۽ لاڳاپيل صوبائي اسيمبليءَ کان ورتي وڃي.
(8) پاڪستان ۾ انگريزي کي State Language قرار ڏنو وڃي، اردو سنڌي، بلوچي، پشتو، پنجابي کي قومي زبانن جو درجو ڏنو وڃي.
(9) هڪڙي صوبي مان ٻئي صوبي ۾ نوڪري ڪندڙ کي Work- Pemit هڪ خاص مدت لاءِ ڏني وڃي.
(10) ووٽ جو حق صرف مقامي مستقل رهندڙ ماڻهو کي ڏنو وڃي.
(11) قومي ۽ صوبائي اسيمبلين ۽ سينيٽ جي اميدوار لاءِ گريجوئيٽس جو شرط ختم ڪيو وڃي. ضلعي ڪائونسلن تعلقه ڪائونسلن ۽ يونين ڪائونسل جي ميمبري لاءِ ميٽرڪ جو شرط ختم ڪيو وڃي.
(12) سرڪاري ملازم کي ايران وانگر صدر، وزيراعظم، قومي اسيمبلي، سينيٽ، صوبائي اسيمبلي يا لوڪل گورنمينٽ جي سيٽن تي بيهڻ جو حق ڏنو وڃي.
(13) فوج جي عھدي تي ڪم ڪندڙ مٿان ملڪ جي ڪنھن بہ عھدي تي بيهڻ تي پابندي لڳائي وڃي.
(14) ملڪ ۾ مارشل لا جي صورت ۾ وفاقي ايڪائين کي عليحدگي جو حق (Right of Separation) ڏنو وڃي.
(15) سيلز ٽيڪس وصول ڪرڻ جو اختيار صوبي کي ڏنو وڃي.