مُلڪ بحرانن جي ڀنوَر ۾
(1) قومي اعتماد ۽ حوصلي جي نئين سري سان جوڙجڪ
(2) وفاق کي مضبوط بنائڻ ۽ صوبن جي وچ ۾ هم آهنگي کي فروغ ڏيڻ
(3) قومي يڪجهتي جي بحالي
(4) انصاف جي تڪڙي فراهمي
(5) غير جانبدارانہ احتساب (Accountblility) وغيره.
ستن سالن گذرڻ کانپوءِ ملڪي سياسي، معاشي پاليسين جو جيڪڏهن ايمانداريءَ سان جائزو ورتو وڃي تہ معلوم ٿيندو تہ اسان اتي بيٺا آھيون، جتي ست سال اڳ هئاسين، نائين اليون کانپوءِ پاڪستان دهشتگرديءَ جي خاتمي جي نالي آمريڪا جي رهنمائي ۾ وڙهندڙ ھر ويڙھہ ۾ صف اول دستي وارو جيڪو ڪردار ادا ڪيو آھي، ان سان پاڪستان جون سياسي معاشي حالتون ويتر وڌيڪ خراب ٿيون آهن. افغانستان تي آمريڪي حملي ڪرڻ کان اڳ جنرل پرويز مشرف آمريڪا جي غير مشروط حمايت ڪندي اعلان ڪيو هو تہ ”آمريڪا جون فوجي ڪارروايون افغانستان ۾ صرف محدود مدت لاءِ هونديون“، پر اھا دعويٰ غلط ثابت ٿي. اڄ آمريڪي سامراجي پاليسي تحت دنيا جي تاريخ ۾ پھريون ڀيرو نيٽو جون اتحادي فوجون هڪ ”غير نيٽو“ ملڪ افغانستان ۾ ڏينھن رات ”طالبان“ جي نالي تي افعانستان ۽ ان جي ڀرپاسي واري قبائلي علائقن ۾ بيگناھہ عوام جو قتل عام ڪري رھيون آهن، جنھن ۾ سڀ کان سنگين واقعو باجوڙ ايجنسي ۾ مدرسي جي مٿان بمباريءَ جو آھي، جنھن ۾ 83 بيگناھہ مدرسي جا شاگرد ۽ استاد بمباري جو بک بڻيا آهن. ”پينٽاگون“ ۾ ويٺل ٿنڪ ٽينڪ جي ميمبرن جي غلط پاليسين تحت افغانستان ۾ اڄ آمريڪا جي مدد جي سھاري تي حامد ڪرزئي کي افغانستان جي عوام مٿان مسلط ڪيو ويو، جنھن جي حڪومت جو دائرو صرف ”ڪابل“ تائين محدود ناھي، جنھنکي افغانستان ۾ آمريڪا جي اچڻ جو اصل مقصد وچ ايشيا جي اسلامي رياستن جي گيس ۽ تيل جي ذخيرن تي قبضو ڪرڻ آھي ۽ ايران ۽ پاڪستان تي نظر رکڻ آھي. جنرل پرويز مشرف جنھن اھا دعوى ڪئي هئي تہ آمريڪا جي افغانستان ۾ مداخلت محدود مدت لاءِ هوندي. اڄ هو نہ صرف آمريڪي فوجين جي سرگرمين ۾ حامد ڪرزئي طرفان پاڪستان خلاف جارحانہ رويي ڪري اڄ ڪلھہ ذهني طرح پريشان نظر اچي رھيو آھي، جنھن جو اظھار هو مختلف هنڌن تي ڪندو رھيو آھي. اڄ ستن سالن جي عرصي کانپوءِ جنرل پرويز مشرف پاڻ ئي چوڻ تي مجبور ٿيو آھي تہ ”وفاق ڪمزور ٿيندو پيو وڃي، امن امان جي صورتحال پھريان کان وڌيڪ خراب ٿي رھي آھي، انتھاپسند اڏوھي جيان پاڪستاني معاشري کي نقصان پھچائي رھيا آهن، جيڪڏهن ايندڙ اليڪشن جيڪا 2007ع جي اوائل ۾ متوقع آھي، عوام اعتدال پسندن کي نہ چونڊيو تہ قائداعظم جو پاڪستان ختم ٿي ويندو“. جنرل پرويز مشرف سالن کان اهو چوندو اچي ٿو تہ پاڪستان کي هڪ روشن خيال ۽ اعتدال پسند رياست بنائيندو، پر آمريڪي حڪومت جو هڪ اهم رڪن رچرڊ بائوچر تازو چئي چڪو آھي تہ هن خطي ۾ آمريڪي پاليسين کي عملو جامو پارائڻ ئي جنرل پرويز مشرف جو روشن خيالي ۽ اعتدال پسندي جو تصور آھي. دهشتگردي جي خاتمي جي نالي تي ستن سالن کان وڙهندڙ ويڙھہ ۾ جيترو پاڪستان کي نقصان پھتو آھي، ان لاءِ صرف ھي چئي سگهجي ٿو تہ ”اڄ پاڪستان جو وجود خطري ۾ آھي. دهشتگرديءَ جي خاتمي جي نالي تي جوڙيل غلط داخلي ۽ خارجي پاليسين ڪري پاڪستان کي ناقابلِ تلافي نقصان پھچي رھيو آھي ۽ پاڪستان جي معيشت ڏينهون ڏينھن زوال پذير آھي.“ ان جو هڪ تازو مثال ھي آھي تہ جلدبازي ۽ نجڪاري جي نالي تي ڪوڙين اگهہ ڪروڙن جا صنعتي، ٽيڪنيڪل ادارا نيلام ڪيا وڃن پيا، اهو ئي سبب آھي تہ اسٽيل مل جي وڪري کي سپريم ڪورٽ غير منافعہ بخش قرار ڏيئي رد ڪري ڇڏيو. ملڪ جي خراب معاشي پاليسين ڪري روزمره زندگي ۾ واپرائڻ جي ھر شيءِ مھانگي ٿيندي پئي وڃي، جيڪڏهن ڪا شيءِ سستي ٿي آھي تہ ويچارو انسان آھي، جيڪو 24 ڪلاڪ سُورن ۾ آھي ۽ مجبور ٿي هڪ انمول شيءِ، يعني زندگيءَ کي داءَ تي لڳائي رھيو آھي. پاڪستان جي خراب معيشت جو جيڪو حال آھي، اهو خود حڪومت طرفان جاري ڪيل انگن اکرن جي مطابق افراط زر، تجارتي خسارو، ڪرنٽ اڪائونٽس جا بيلنس ۽ بيروزگاريءَ جي موجودہ شرح آھي، جيڪا 1999ع ۽ 2000ع جي مقابلي ۾ وڌيڪ خراب ٿي آھي. يورپي يونين طرفان گذريل سال هڪ رپورٽ ۾ چيو ويو هو تہ ”پاڪستان جي حڪومت جي رپورٽن ۾ جيڪا معيشت جي خوشنما شڪل پيش ڪئي ويئي آھي، اھا حقيقت جي برعڪس آھي.“ عالمي بئنڪ جي چيف اڪنامسٽ گذريل سال چيو هو تہ ”گذريل پنجن سالن ۾ پاڪستان جي معيشت جي ڪارڪردگي ڀارت ۽ چين جي ڀيٽ ۾ بھتر نہ رھي آھي.“ عالمي بئنڪ جي نمائندي جون 2005ع ۾ چيو هو تہ ”دنيا کي اقتصادي شعبي ۾ چين ۽ ڀارت جي تقليد ڪرڻ گهرجي.“ گذريل چند سالن ۾ ڀارت برآمدات 07 ارب ڊالرن مان وڌي 12 ارب ڊالر تائين پھتي آھي، جڏهن تہ پاڪستان جي برآمدات 12 ارب ڊالر مان وڌي 18 ارب ڊالرن تائين پھچندي. ڀارت جا زرمبادله جا ذخيرا، گذريل پنجن سالن ۾ 30 ارب ڊالرن مان وڌي 160 ارب ڊالرن تائين پھتا آهن، جڏهن تہ پاڪستان ۾ زرمبادله جا ذخيرا 4 ارب ڊالرن مان وڌي 12 ارب ڊالرن تائين پھتا آهن. عالمي بئنڪ اهو بہ چيو آھي تہ ”پاڪستان جي معيشت ۾ ڪافي خرابيون موجود آهن، جنھن ڪري معيشت تباھہ ٿي سگهي ٿي، معاشي ترقي جي رفتار کان پاڪستان جو ”ٻيو“ نہ پر ”ڇھون“ نمبر ملڪ آھي.“ جنرل پرويز مشرف اھا بہ دعويٰ ڪئي هئي تہ ”پاڪستان ۾ ڪوبہ غريب نہ رهندو، اهو ڏينھن پري ناھي جڏهن ھر پاڪستاني جي چھري تي خوشحالي جو نور هوندو ۽ غربت جي اداسي نہ هوندي.“ جيڪڏهن مھانگائي ۽ بيروزگاري جي اھا رفتار رھي تہ ايندڙ سالن ۾ واقعي ڪوبہ غريب زندھہ نہ هوندو، پاڪستان جي غربت جي باري ۾ عالمي بئنڪ جيڪا پيشنگوئي ڪئي آھي تہ پاڪستان جي آبادي جو 56 سيڪڙو عوام غربت جي لڪير کان ھيٺ زندگي گذاري رھيو آھي، يعني کين هڪ ويلو روز رُکي سُکي ماني نصيب ٿئي ٿي. بيروزگاري جي شرح 1999ع جي مقابلي ۾ اڄ کان وڌيڪ آھي، تعليمي ادارن مان نڪرندڙ ڪروڙين نوجوان ڊگريون کڻندي رُلندا رهن ٿا ۽ پٽيوالي جي نوڪري بہ قبول ڪرڻ لاءِ تيار رهن ٿا. جنرل پرويز مشرف ڪرپشن ختم ڪرڻ ۽ بدعنوان سياستدانن، فوجي توڙي سول بيورو ڪريسي جي احتساب جو جيڪو نعرو هنيو هو ۽ اهو بہ چيو هو تہ هن سميت سڀني جو احتساب ٿيندو ۽ اسان قومي دولت جي لٽيرن جو دنيا جي ھر ڪُنڊ ۾ پيڇو ڪنداسين. احتساب جي نالي تي پاڪستان ۾ جيڪو ٿي رھيو آھي، ان کان ڪوبہ ذي شعور انسان انڪار نٿو ڪري سگهي، وفاقي ڪابينا ۾ ڪافي اهڙا وزير ۽ مشير موجود آهن، جن تي اڳ ۾ ”نيب“ جا ڪيس داخل هئا، پاڪستان ۾ حاليہ کنڊ جو بحران پيدا ڪري ڪروڙين رپين وارا بہ وفاقي ڪابينہ ۾ موجود آهن. تازو خود جنرل پرويز مشرف اهو پاڻ اعتراف ڪري چڪو آھي تہ ”بدعنوان ماڻهو پارليامينٽ ۾ پھچي چڪا آهن“. مارچ 2005ع ۾ ڪراچي اسٽاڪ ايڪسچينج جي بحران ۾ ماڻهن 780 ارب رپيا نقصان پھتو هو، پر 18 مھينن گذرڻ کانپوءِ بروڪرز، سٽي بازن ۽ بحرانن ۾ ملوث بئنڪ ۽ بئنڪن جي آفيسرن خلاف ڪو قدم نہ کنيو ويو آھي، ويتر انھن بااثر ماڻهن جو دفاع ڪيو ويو آھي. جن سياستدانن ۽ بااثر ماڻهن بئنڪ کان اربين رپيا قرض کنيو هو جنرل پرويز مشرف اهو اعلان ڪيو هو تہ جلد ئي قرض کڻندڙن جي لسٽ شايع ڪئي ويندي ۽ چار هفتن جي اندر اھي قرض واپس ڪن نہ تہ کين قانون جي ”لوھي هٿ“ کي منھن ڏيڻو پوندو، ستن سالن گذرڻ کانپوءِ بہ قرض کڻندڙن جي لسٽ شايع نہ ٿي آھي. نيب جي آڪٽوبر 2004ع جي رپورٽ مطابق، هنن قرض کڻندڙن جي وصولي ۽ ري شيڊولنگ ڪئي آھي، جنھن رقم جو ڪاٿو 136 ارب رپيا آھي پر گورنر اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان لکيو آھي تہ قرض جي وصولي ۽ ري شيڊولنگ جو حجم صرف 17 ارب رپيا آھي. زميني حقيقتون ھي آهن تہ بئنڪن پنھنجن ڪروڙين کاتيدارن کي 1999ع ۾ اوسطاً ست سيڪڙو سالانہ منافعو ڏنو هو، جڏهن تہ گذريل سال اهو گهٽجي اڍائي سيڪڙو ٿيو آھي، جيڪا استحصال جي بدترين شڪل آھي. اسٽيٽ بئنڪ جي رپورٽن ۾ اهو اعتراف بہ موجود آھي، تہ گذريل سالن ۾ صنعت ۽ تجارت لاءِ بئنڪن جيڪي ڪروڙين رپيا قرض ڏنو هو، ان قرض کي کنڊ ۽ ڪڻڪ جي ذخيره اندوزي، سٽيبازي، جائيداد جي خريد ۽ فروخت ۽ قومي بچت جي سرمايہ ڪاري لاءِ استعمال ڪيو ويو، جيڪو ”امانت ۾ خيانت“ جي زمري ۾ اچي ٿو، اهڙي طرح گهٽ وياج تي ڏنل برآمدي قرضن جو غلط استعمال ڪيو ويو. هن رمضان شريف ۾ اربين رپين جا نوان ڪرنسي نوٽ بئنڪن ۽ اسٽيٽ بئنڪ جي ملي ڀڳت سان ”مني چينجرس“ کي بليڪ ۾ وڪيا ويا. اهڙي طرح موجودہ حڪومت ملڪ کي استحڪام نہ ڏيئي سگهي آھي، ان لاءِ بھتر ٿيندو تہ ملڪ اندر ۽ صوبن ۾ نگران حڪومتون جوڙيون وڃن ۽ ملڪ ۾ غير جانبدار اليڪشن ڪميشن جوڙي عام چونڊون ايندڙ مارچ 2007ع ۾ ڪرايون وڃن تہ جيئن ايندڙ چونڊيل حڪومت ملڪ جي سياسي ۽ اقتصادي بحران کي منھن ڏيئي سگهي ۽ پياري پاڪستان کي وڌيڪ ڪنھن وڏي نقصان کان بچائي سگهي.