الطاف شيخ جي سفرنامي”ايران ڏي اڏام“ جو مھاڳ
سفرنامو، ادب جي هڪ بھترين ۽ نرالي صنف آھي، جنھن مان ملڪن جي معاشي، ثقافتي، علمي، ادبي، سياسي، اخلاقي، تاريخي ۽ جاگرافيائي پس منظر جي ڄاڻ ملي ٿي. سائين الطاف شيخ هن ڪم ۾ واقعي پاڻ ڳڻايو آھي ۽ زندگيءَ جي اڻانگي سفر ۾ 66 ڪتاب لکي، پنھنجو پاڻ ملھايو آھي. سائين الطاف شيخ هڪ انجنيئر، رياضيدان، موسمن جو ڄاڻو، هڪ حساس ليکڪ، سيلاني، مصور، سفرناما لکندڙ، مترجم ۽ افسانہ نگار پڻ آھي، انڪري هن جي شخصيت گهڻ پاسائين آھي. سائينءَ جي باري ۾ لکڻ سج کي آرسي ڏيکارڻ جي برابر آھي. سائين الطاف شيخ ھيتري ساري دنيا گهمڻ جي باوجود، پنھنجو پاڻ کي هميشہ هڪ عام انسان وانگر پيش ڪيو آھي. هن پنھنجن ڪتابن ۽ تحريرن ۾ ڪڏهن بہ پنھنجي تعريف نہ ڪئي آھي، نہ ئي ڪڏهن پاڻ وڻايو آھي، اھا ئي سندس عظمت آھي. سائين الطاف شيخ ڪڏهن بہ پنھنجي جنم ڀوميءَ، مُقدس سنڌ کي نہ وساريو آھي. سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن سان سندس پنھنجي ازل جي رشتي ڪري هن ڪڏهن بہ پنھنجن ماروئڙن ۽ جهانگيئڙن کي ڏورانھن ڏيهن ۾ بہ نہ وساريو آھي. تاريخي لحاظ کان اسان سنڌي قوم ۾ خاصيتون بہ آهن تہ خاميون پڻ، هن پنھنجي لکڻين ۾ انھن جي بھترين عڪاسي ڪئي آھي ۽ سنڌي قوم کي پنھنجي تحريرن جي ذريعي غفلت جي اگهور ننڊ مان جاڳائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي ۽ اهو ابدي پيغام ڏنو آھي تہ ”سنڌيو جاڳو! توھان جي پيرن ھيٺان ڌرتي نڪرندي پئي وڃي! ھي دور مقابلي (Competation) جو دور آھي، جيڪڏهن توھان کي پنھنجي وجود کي دائم ۽ قائم رکڻو آھي تہ پنھنجو پاڻ کي علم ۽ هنر، ڏات ۽ ڏاهپ جي هٿيارن سان ليس ڪريو.“
الطاف شيخ جون لکڻيون سنڌي قوم لاءِ تعليمي درسگاھہ لڳن ٿيون. هو هڪ سچو ۽ صاف سنڌي آھي. سندس پنھنجي ڌرتيءَ ۽ ڌرتيءَ جي ماڻهن سان محبت غير مشروط ۽ يڪطرفي آھي، هو مانُ، مرتبي، اقتدار، دولت ۽ آسائش کان قطعي بي پرواھہ انسان آھي. سندس تازي تحرير ھر لحاظ کان دلچسپ ۽ ڄاڻ جو ڀنڊار آھي، جيڪو سندس باقي تخليقن ۾ هڪ اهم اضافو اھي. هن سفرنامي ۾ ”ايران بحيثيت هڪ ملڪ“ ۽ ”ايراني بحيثيت هڪ قوم“ جو جھڙي نموني تعارف ڪرايو آھي، اهو ٻيو ڪوبہ ليکڪ نٿو ڪرائي سگهي. هن جھڙيءَ طرح ايران جي تهذيب، ماڳن ۽ مڪانن جي پس منظر جي چٽسالي ڪئي آھي، اهو واقعي هڪ محقق (Scholar) ئي ڪري سگهي ٿو. هن سڄي سفرنامي ۾ جنھن ڳالھہ مون کي سڀ کان وڌيڪ متاثر ڪيو آھي، اهو الطاف شيخ جو ذاتي ڪردار ۽ انساني رويو آھي ۽ گڏوگڏ ھر ننڍڙي وڏي کي پاڻ کان عظيم سمجهڻ، خودنمائيءَ جي خيانت کان پري رهڻ ۽ ھر حال ۾ رضا تي راضي رهڻ آھي. هن سفرنامي جي مطالعي مان معلوم ٿيندو تہ سندس محبت ۽ Commitment سڄي انسانذات لاءِ تہ آھي، پر سنڌ ۽ سنڌين جو عشق ڄڻ تہ کيس جيئڻ جو جواز ٿا بخشين. هن ايران جي سفر ۾ سمورو وقت اھا جستجو ڪئي آھي تہ پنھنجي هم وطن ۽ هم زبان سٻاجھڙن کي ڳولي لھي ۽ انھن سان پنھنجي اندر جو حال اوري. هن ايران جي سفر دوران جن بہ سنڌين سان ملاقات ڪئي آھي، پنھنجي سفرنامي ۾ انھن جو ذڪر ۽ تعارف تفصيل سان ڪيو آھي. ڏيھہ توڙي پرڏيھہ ۾ پنھنجن ماڻهن سان سڪ ۽ اڪير سان ملڻ هڪ عظيم ڏات آھي. جيڪا قدرت ٿورن ماڻهن کي عطا ڪري ٿي.
ايران دنيا جو هڪ عظيم ملڪ آھي. ايران تاريخي لحاظ کان هڪ شاهوڪار ”تهذيب (Civilization)“ رکي ٿو، جيڪا هزارين سال پراڻي آھي. جيڪڏهن ويجهي ماضيءَ جي تاريخ تي نظر وجهنداسين تہ ھي ملڪ بہ ٻين ”نو آبادياتي ملڪن“ جيان سامراج جي جبر، استحصال ۾ ڦرمار جو شڪار رھيو آھي. اڙھين ۽ اوڻهويھين صديءَ ۾ ايران برطانوي سامراج ۽ روس جي زار شاھيءَ جي ”استهماريت“ جو شڪار رھيو آھي. ويھين صديءَ ۾ ايران تي آمريڪي سامراج پنھنجي تسلط ڄمائڻ لاءِ هٿ پير هنيا، ڇاڪاڻ تہ انھيءَ وقت ۾ ايران ۾ وڏي پئماني تي تيل جا کوھہ کوٽجي چڪا هئا، جن تي آمريڪا جي نظر هئي. ٻيءَ مھاڀاري لڙائيءَ (IInd world war) کان پوءِ دنيا جي نو آبادياتي ملڪن ۾ سامراج دشمن (Anti imperialism) تحريڪون جنم وٺي چڪيون ھيون، جيڪي سامراجي غلاميءَ کان آزادي ۽ پنھنجي معاشي ۽ سماجي نجات لاءِ تاريخ جي ميدان ۾ ازلي ويڙھہ وڙهڻ لاءِ تيار ھيون. ايران ۾ بہ انھيءَ قسم جي سامراج دشمن تحريڪ شدت سان اڀري هئي، پر ايران جي ڪميونسٽ پارٽي (تودہ پارٽي) جي سياسي ۽ انقلابي پروگرام جي محدوديت جي ڪري، پاڪستان جي 69-1968ع جي تحريڪ جيان ”پاپولوزم“ ڏانھن وڌي ويئي، ڇاڪاڻ تہ ايران ۾ ڪميونسٽ پارٽي، هڪ سوشلسٽ انقلاب بدران ”جمھوري انقلاب“ جو پروگرام ڏنو هو. ايران جا پاپولر ليڊر پاڪستان جيان ”سوشلسٽ انقلاب“ بدران ”جمھوري انقلاب“ جي واٽ تي ايترو اڳتي وڌي ويا، جو هنن چونڊن جي پروگرام ۾ سوشلزم کي صرف نعريبازيءَ طور پيش ڪيو. 1951ع جي چونڊن ۾ سوشلسٽ اڳواڻ ڊاڪٽر محمد مُصدق ايران جو وزير اعظم چونڊجي ويو. محمد مصدق بہ شھيد ذوالفقار علي ڀُٽي جيان وڏي پيماني تي سڌارن جي شروعات ڪئي، جنھن جي ڪري هن جي مقبوليت ۾ اضافو ٿيندو ويو. پر جڏهن هن تيل ۽ ٻين اهم شعبن کي 1951ع ۾ ”قومي ملڪيت“ ۾ وٺڻ جو فيصلو ڪيو تہ هن جي خلاف سامراجي سازشون شروع ٿي ويون. جيئن تہ محمد مصدق سرمائيدارانہ رياست ۽ معيشت جي سوشلسٽ بنيادن کي مڪمل طور تبديل نہ ڪيو هو، انڪري انقلاب اڌورو رهجي ويو. عالمي سامراج، پاڪستان وانگر جھڙيءَ ريت فوجي جنرلن جي ذريعي شھيد ذوالفقار علي ڀُٽي کي هٽايو، اھا ساڳي واٽ ايران جي فوجي جنرلن، سامراج جي اشاري تي ”مصدق حڪومت“ جي تختي اونڌي ڪرڻ وقت ڪم آندي ۽ مصدق کي معزول ڪري ڇڏيو. ايران تي زبردستي بادشاهت مسلط ڪئي ويئي. رضا شاھہ پھلويءَ کي نہ صرف ايران جو ”بااختيار“ بادشاھہ بنايو ويو، پر ڏکڻ ايشيا جي ملڪن جي نگرانيءَ لاءِ ”ڪمدار“ پڻ مقرر ڪيو ويو. 1951ع کان 1979ع تائين چاليھہ هزارن کان وڌيڪ آمريڪي ايران ۾ مقرر ٿي چڪا هئا. انھن جو رويو ايرانين سان حاڪمانہ ۽ ذلت آميز هو، جنھن جي ڪري عام ماڻهوءَ ۾ آمريڪي سامراج جي خلاف نفرت جو ”گراف“ وڌي وڻ ٿي ويو. شاھہ جي خفيہ پوليس ”ساواڪ“ (Savak) ايران جي باشعور ماڻهن کي اذيت گاهن ۾ بند ڪري، ظلم ۽ جبر جو نشانو بنايو ، مزدور تنظيمن، شاگرد تنظيمن ۽ کاٻيءَ ڌر جي ڪارڪنن جو وڏي پئماني تي قتل عام ڪيو ويو. ”ساواڪ (Savak)“ جون اذيت گاهون سڄيءَ دنيا ۾ ظلم، تشدد ۽ وحشياڻي ٽارچر جي ڪري بدنام ٿيون. 1979ع جي انقلاب پويان ايران جي محنت ڪش ۽ وطن پرست عوام تي سامراجي، رياستي ظلم ۽ بربريت جي هڪ ڊگهي ڪھاڻي آھي. آمريڪي سامراج ۽ شهنشاھيت جي خلاف ”نفرت“، ايراني انقلاب جو ”بنياد“ آھي، ايراني انقلاب جي سرجڻ ۾ ايران جي ڪميونسٽ پارٽي (تودہ پارٽي) جو (جيڪا مصدق کي معزول ڪرڻ کانپوءِ انڊر گرائونڊ ڪم ڪندي رھي.) اهم ڪردار آھي. ايراني عالمن بہ عبادت گاهن ۾ آمريڪي سامراج ۽ شهنشاھيت خلاف عوام کي منظم ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. ايران جي 1979ع جي انقلاب جو بنياد ”تودہ پارٽي“ جي ڪارڪنن رکيو هو، جن اصفھان، تبريز، زاهدان، بندر عباس ۽ ٻين شھرن جي تيل ۽ پلاسٽڪ جي فيڪٽرين ۽ ٻين صنعتن ۽ ادارن ۾ ڪم ڪندڙ پورھيتن کي منظم ۽ متحد ڪيو ۽ سامراج ۽ شهنشاھيت خلاف فيصلي ڪن ويڙھہ وڙهڻ لاءِ تيار ڪيو ۽ ايراني سماج تي عالمن جي اثر ڪري انقلاب جو سڄو فائدو عالمن کي پيو. رضا شاھہ پھلويءَ جي حڪومت جي خاتمي کانپوءِ آيت الله خميني، ايران جو سياسي، روحاني ۽ مذهبي سربراھہ بنجي ويو ۽ بعد ۾ کيس امام جو درجو ڏنو ويو. الطاف شيخ، امام خمينيءَ جي حياتيءَ ۽ جدوجهد متعلق پنھنجي هن سفرنامي ۾ تفصيلي روشني وڌي آھي. سندن مطابق امام خميني ويھين صديءَ جو وڏو عالم، طاقتور ليڊر ۽ نيڪ انسان هو، جنھن پنھنجي سڄي زندگي، پاڻ کي ڏکيو رکي، انسانذات جي ڀلائيءَ ۽ سُک لاءِ ڪم ڪيو. هو وڏو ليکڪ ۽ مقرر هو. جنھنکي ايران جي عوام توڙي دنيا جي مسلمانن دل سان عزت ۽ پيار ٿي ڪيو ۽ هن انسان، جيڪو جسماني توڙي مالي طور ڪمزور ۽ غريب هو، هڪ طاقتور، ظالم ۽ مغرب پرست حڪومت جو تخت ڊاھي، پنھنجي ملڪ ۾ اسلامي حڪومت جو بنياد رکڻ لاءِ انقلاب آندو. امام خميني، 24 سيپٽمبر 1902ع (20 جمادي الثاني 1320هه) تي ”خمين“ نالي شھر ۾ ڄائو، جنھنڪري هو ”خميني“ سڏجي ٿو. امام خمينيءَ جي ڄم جي تاريخ اھا ئي آھي، جيڪا بيبي فاطمة الزھريٰ جي آھي. امام خمينيءَ جو نالو ”روح الله موسوي“ آھي ۽ هن جي نالي سان ٻہ لقب استعمال ٿين ٿا، آيت الله ۽ امام.
ايران ۾ ان وقت جي وڏي شيعا عالم آيت الله بروجرديءَ جي وفات بعد ايران جي عوام ۽ عالمن، امام خمينيءَ کي سندس جاءِ تي مذهبي ليڊر يعني ”آيت الله“ چونڊيو. ان بعد امام خمينيءَ جو شهنشاھيت خلاف جهاد زور وٺڻ لڳو. هن شاھہ جي حڪومت طرفان مغرب تي ڀاڙڻ واري پاليسيءَ جي سخت نندا ڪئي. امام خمينيءَ کي شاھہ جي حڪومت تي سخت تنقيد جي ڪري، قيد ۽ بند ۾ وڌو ويو. بعد ۾ عوام جي مزاحمت ڪري، هن کي جلاوطن ڪيو ويو. 4 نومبر 1964ع تي امام خمينيءَ کي پنھنجو وطن ڇڏڻو پيو. کيس پھرين ترڪي ”Deport“ ڪيو ويو، جتي هو سال کن ازمير ۽ برسا ۾ رھيو. بعد ۾ کيس آڪٽوبر 1956ع ۾ عراق موڪليو ويو، جتي هو تيرهن سال ”نجف“ ۾ رھيو، جتي هو ڪتاب لکندو رھيو ۽ تقريرون ڪندو رھيو، جنکي گانن وارين ڪئسيٽن تي ٽيپ ڪري ايران موڪليون ويون ٿي ۽ انھن تان ماڻهن وڌيڪ ڪئسٽون ٽيپ ڪري، عوام ۾ ورھايون ٿي. آخر ايران ۽ عراق حڪومت اهو گڏيل فيصلو ڪيو تہ امام خمينيءَ کي عراق مان ڪڍيو وڃي. ان وقت عراق جو نائب صدر صدام حسين هو، جنھن امام خمينيءَ کي زوريءَ عراق مان ڪڍيو، جنھن بعد هو ”ٽوئرسٽ ويزا“ تي فرانس ۾ اچي رھيو. عوام جي انقلابي جدوجهد جي ڪري شهنشاھہ ايران کي ملڪ ڇڏڻو پيو. پورن ٻن هفتن بعد پھرين فيبروري 1979ع تي خميني 15 سالن جي جلاوطنيءَ بعد پنھنجي وطن آيو. ايران جي سرزمين تي هن قدم رکڻ کان پوءِ تاريخي تقرير ڪئي تہ: ”الله نہ ڪري، پر جي شاھہ جي حڪومت اڃا ڪجهہ عرصو هلي ھا تہ اڄ هو اسان جي ملڪ جو سمورو تيل ڌارين کي ڏيئي ڇڏي ھا، اسان ڌارين جا غلام ٿي رهون ھا. اهو سوچي اسان دانهون ٿا ڪريون، اهو ئي سبب آھي، جو ايران جون گهٽيون اسان جي نوجوانن جي خون سان ڳاڙھيون ٿي ويون آهن. آمريڪا ۽ ان جا ڇاڙتا عرب ليڊر، دهشتگرد ۽ قزاق آهن.“
امام خميني 88 ورھين جي ڄمار ۾ 3 جون 1989ع تي تھران ۾ گذاري ويو. سندس جنازي ۾ لکين ماڻهو شريڪ ٿيا. الطاف شيخ لکي ٿو تہ: ”جون جي سخت گرم مھيني ۾ ماڻهو گهرن مان نڪري سمنڊ وانگر اٿلي پيا هئا. کين نہ اُڃ ۽ بُک جي پرواھہ هئي ۽ نہ گرميءَ جي ڪيترائي ماڻهو رش ۾ چيڀاٽجڻ ڪري مري ويا. گرميءَ کي گهٽ ڪرڻ لاءِ سرڪاري فائر برگيڊ جون گاڏيون ماڻهن مٿان پاڻي ھارينديون رھيون. چون ٿا تہ جنازي ۾ آيل ماڻهن جو تعداد ٽيهن لکن کان بہ مٿي هو. امام خميني، جنھن قبرستان ۾ دفن ٿيل آھي، اهو ايران جو سڀ کان وڏو قبرستان ”بهشت زھره“ جي نالي سان سڏجي ٿو.“ امام خمينيءَ جي لاڏاڻي کانپوءِ اڄ بہ ايران سامراج دشمن پاليسين تي گامزن آھي. شيخ صاحب پنھنجي سفرنامي ۾ لکي ٿو تہ ”آمريڪا ۽ يورپ طرفان لڳندڙ (Sections) پابندين جي باوجود ايران ڪيئن اڏول آھي؟ ڪيئن پرعزم آھي؟ ڪيئن ھر راھہ تي ترقي ڪري رھيو آھي؟ اھا دنيا لاءِ حيرت جوڳي ڳالھہ آھي ۽ اسان جھڙا ماڻهو ان مان اتساھہ (Inspiration) وٺي، سبق حاصل ڪري سگهن ٿا. بقول اسان جي هڪ آسٽريليا جي دوست جي (جيڪو ايران کان تمام گهڻو متاثر آھي) جيڪو چرچي چرچي ۾ اسان پاڪستانين کي چوندو آھي ”ايران جھڙو ملڪ توھان جي پاڙي ۾ آھي، ان کي ڏسي بہ نہ ٿا سُڌرو!“
الطاف شيخ ايران جي خودمختياريءَ ۽ حاڪميت جي تصور مطابق جيڪو نقشو چٽيو آھي، اهو هڪ مثالي ۽ آزاد رياست لاءِ ضروري آھي. سندس هڪ دوست ڪئپٽن حنفي، جيڪو قاھره جو رهواسي آھي. هو ايران گهمڻ ايندو رھي ٿو ۽ ايران کان تمام گهڻو متاثر آھي. ڪئپٽن حنفيءَ مطابق ”جيڪو ملڪ ايران ۽ عراق جي اٺ سال لڙائيءَ ۾ تباھہ ٿي ويو. ايتريقدر جو نوجوان نسل جو وڏو حصو ختم ٿي ويو، جتي ڪٿي پوڙھا ۽ ٻار نظر آيا ٿي. جنھن ملڪ تي اڄ تائين يورپ ۽ آمريڪا طرفان سخت پابنديون (Sections) لڳل آهن، تڏهن بہ ايراني ڪيڏي نہ عظيم ۽ مثالي قوم آھي، جنھن پنھنجي ملڪ کي هڪ سکيو ستابو ملڪ بنائي ڇڏيو آھي. جتي امير توڙي غريب خوش آھي. ٻئي وقت ماني ٿو کائي ۽ عزت جي روزي ٿو ڪمائي. جيڪو ملڪ سُئي سڳي کان وٺي بسون ۽ ٽريڪٽر ٿو ٺاھي.“ ايران ۾ سرڪاري توڙي خانگي سيڪٽر ۾ ڪارن جا تيرهن ڪارخانا آهن ۽ نوي سيڪڙو آبادي مقامي ڪارون استعمال ڪري ٿي. ايران جي 1979ع جي انقلاب کانپوءِ ايران مسلسل آمريڪي رجعتي پيغام جو نشانو بڻيل آھي، ڇاڪاڻ تہ عراق جي صدر صدام حسين کي هٽائڻ کانپوءِ هن خطي ۾ ايران هڪ ”آمريڪا مخالف“ طاقتور ملڪ جي صورت ۾ اُڀريو آھي. لبنان ۾ حزب الله جي هٿان اسرائيل جي شڪست کانپوءِ ايران کي وڌيڪ حوصلو مليو آھي. اڄ کان 21 سال اڳ 1987ع ۾ جڏهن آمريڪا جي حمايت يافتہ صدام حسين طرفان شروع ڪيل جارحيت ۾ ايران جي شھرن مٿان آمريڪا ۽ يورپ طرفان ڏنل ميزائل وسي رھيا هئا، ان وقت ايران کي خطرو هو تہ صدام حسين ائٽمي هٿيار تيار ڪري رھيو آھي، جيڪي ايران خلاف استعمال ٿي سگهن ٿا. انھيءَ وقت ايران ۾ سابق شهنشاھہ ايران جي پراڻي ائٽمي پروگرام، جيڪو 1970ع ۾ آمريڪا ئي شاھہ کان شروع ڪرايو هو، انکي ٻيھر شروع ڪيو ويو. هن پروگرام کي في الحال ”Laea“ انٽرنيشنل ائٽمڪ انرجي ايجنسي کان خفيہ رکيو ويو هو تہ جيئن شروعات ۾ ان کي روڪيو نہ وڃي ۽ پابندين کان بچايو وڃي، پر عراق- ايران جنگ جي خاتمي کانپوءِ هن ائٽمي پروگرام کي معطل ڪيو ويو. حالانڪ ايران کي اهو حق حاصل هو تہ ائٽمي پروگرام شروع ڪري سگهيو ٿي، ڇاڪاڻ تہ ايران ”NPT“ معاهدي تي صحيح ڪري چڪو هو، انڪري هن کي بجلي ۽ توانائيءَ لاءِ جوھري پروگرام کي ترقي ڏيڻ جو حق بہ آھي. 9 فيبروري 2003ع تي ايران پنھنجو ائٽمي پروگرام ٻيھر شروع ڪرڻ جو اعلان ڪيو تہ جيئن ان مان ائٽمي بجلي پيدا ڪري، ملڪي صنعتن جي پيداوار وڌائي سگهجي ۽ عام شھرين کي سستي اگهہ تي بجلي فراهم ڪئي وڃي. ايران IAEA کي دعوت ڏني تہ ايران جي جوھري پروگرام جو معائنو ڪيو وڃي. فيبروري 2003ع جي آخر ۾ IAEA طرفان ڊاڪٽر محمد البرادي پنھنجي انسپڪٽرن جي ٽيم سان ائٽمي جوھري پروگرام جو معائنو ڪيو ۽ اٽڪل ڇھہ ڀيرا IAEA جا انسپيڪٽر معائنو ڪري چڪا آهن.
آمريڪا جو موقف آھي تہ ايران وٽ تيل ۽ گئس جا ذخيرا وڏي پيماني تي موجود آهن، انڪري ايران طرفان ائٽمي ري ايڪٽر پروگرام ختم ڪيو وڃي. ايران جي صدر محمود احمدي نجاد چونڊجي اچڻ کانپوءِ اهو اعلان ڪيو تہ هو ايران لاءِ ”يورينم“ پيدا ڪرڻ جي سگهہ چاھي ٿو. آمريڪا جي ”ٻٽي“ ”نان پروليفريشن پاليسي“ آھي. اسرائيل، ڀارت ۽ ٻين آمريڪي حامي ملڪن کي ائٽمي سگهہ حاصل ڪرڻ جي اجازت آھي، پر ايران کي اھا نہ ٿي ملي سگهي، ڇاڪاڻ تہ ايران هن خطي ۾ آمريڪا جي پاليسين جي شديد مخالفت ڪري ٿو.
ايراني قوم وطن پرستيءَ جي سگهاري سنگهرن ۾ سلھاڙيل آھي، ان کي ڪوبہ سامراج، طاقت جي زور تي ختم نٿو ڪري سگهي، ايراني قوم جيتوڻيڪ مذهبي ۽ نسلي گروهن ۾ ورھايل آھي، سندن اتحاد لازوال ۽ اڻٽٽ آھي. ايران جي 98 سيڪڙو آبادي مسلمانن تي مشتمل آھي، جن مان 90 سيڪڙو شيعہ مسلڪ سان تعلق رکن ٿا ۽ باقي 8 سيڪڙو سني مسلڪ سان واسطو رکن ٿا. 2 سيڪڙو آبادي غير مسلم آهن، جن ۾ بھائي، مندين، هندو، زردشت، يهودي ۽ عيسائي شامل آهن. ايران ۾ جيڪي ”نسلي گروپ“ آباد آهن، انھن ۾ پرشين، اذري، گاڪي، مزداراني، ڪرد، عرب، بلوچ، ترڪمين، قاشمائي، آرمينين، جارجين، گيروگين، اسائرين، ڪرڪاسين ۽ پشتون وغيره شامل آهن. ايراني قوم مذهبي ۽ نسلي گروهن کان بالاتر آھي، هنن جي محبت جو محور صرف ايران آھي. انڪري اھا پنھنجي سڃاڻپ ايراني ڪرائيندي فخر محسوس ڪري ٿي. ايران ۾ عقيدي ۽ عبادت جي مڪمل آزادي آھي. ايران هڪ مذهبي رياست (Theocratic State) هوندي بہ مذهب جي معاملي ۾ هڪ ”غير جانبدار“ رياست جو ڏيک ڏئي ٿو. ايران جي مختلف شھرن ۾ جتي مسلمانن جون عبادت گاهون آهن، اتي گرجا گهر، مندر ۽ ٻيون عبادت گاهون پڻ آهن. جيتري رواداري، سهپ ۽ بردباري ايران جي سياسي نظام ۾ آھي، ايتري شايد ڪنھن اسلامي ملڪ ۾ ملي.
ايران جي وڏي خوبي اھا آھي تہ 1979ع جي انقلاب کانپوءِ ان پنھنجي قديم ثقافتي ورثي کي قائم ۽ دائم رکيو آھي. قديم عمارتن مجسما ۽ مورتيون، ايران جي ھر شھر ۾ ملنديون، ايران، افغانستان يا پاڪستان وانگر پنھنجي تاريخي قومي ثقافتي ورثي کي ختم نہ ڪيو آھي. ايران جا وڏا شھر تھران، مشهد مقدس، اصفھان، بندر عباس، قم، تبريز، اهواز ۽ شيراز پنھنجي خوبصورتي، صفائي سٿرائي، روشن رستن، گلن سان سينگاريل پارڪن، تاريخي ماڳن مڪانن ۽ مواصلاتي نظام جي ڪري مغرب جي ڪنھن وڏي شھر کان گهٽ ناهن، ايران جي ڪنھن بہ شھر ۾ توھان کي فقير ۽ ڪتو نہ ملندو. مشهد مقدس، تھران کان پوءِ ٻيو نمبر وڏو شھر آھي، جيڪو امام علي رضا عليہ السلام جي آخري آرامگاھہ آھي، ”شيعه“ فرقي سان تعلق رکندڙ مسلمانن مطابق امام علي رضا عليہ السلام اٺون امام آھي. ايران جو عوام امام علي رضا عليہ السلام جي آخري آرام گاھہ کي ”حرم شريف“ سڏين ٿا. دنيا جي مسلم ملڪن مان لکين زائرين سڄو سال مشهد اچن ٿا ۽ امام علي رضا عليہ السلام جي ”ضريح مبارڪ“ يعني آرامگاھہ تي حاضري ڀرين ٿا. هڪ اندازي مطابق روزانو هڪ لک ماڻهو حاضري ڀرين ٿا. چوويھہ ئي ڪلاڪ ماڻهو تلاوت قرآن پاڪ ڪندا رهن ٿا. نماز ادا ڪن ٿا ۽ ”ضريح مبارڪ“ کي هٿ لڳائي دعائون گهرن ٿا. ٻاھرين ملڪن مان ايندڙ زائرين کي هڪ ڀيرو شاندار ”لنچ“ کارائي وڃي ٿي، جنھنکي امام علي رضا عليہ السلام جي ”ميزباني“ سڏيو ويندو آھي. امام جي مرقدگاھہ جا وڏا ڪشادا ايوان آهن، ٻاھران آيل ماڻهن جي رهنمائيءَ لاءِ ڪلچرل سينٽر احاطي ۾ موجود آھي. جتي ٻاھران آيل زائرين کي انگريزي، اردو، فارسي ۽ روسي زبان ۾ معلوماتي لٽريچر مفت فراهم ڪيو ويندو آھي.
امام علي رضا عليہ السلام کان سواءِ سڄي ايران ۾ 60 کن زيارتون آهن، جن ۾ بيبي معصومہ فاطمہ همشيره امام علي رضا عليہ السلام، بيبي شھربانو، امام زادہ محمد محروق، امام زادہ ابراھيم، امام زادہ سيد جمال الدين، امام زادہ ابوجعفر، امام زادہ زيد، امام موسيٰ، امام زادہ علي، امام زادہ اسماعيل، امام زادہ حمزه، امام زادہ مرتضيٰ، بيبي شطيطہ وغيره شامل آهن.
ڪنھن بہ مھذب ۽ جمھوري رياست جي سڃاڻپ اھا هوندي آھي تہ ان ۾ ڪجهہ اخلاقي ۽ سياسي ماپا ڏٺا ويندا آهن، جن ماپن ۾ ”آئين جي بالادستي“ ”قانون جي حڪمراني“، ”سماجي انصاف“ ۽ ”شھري آزاديون“ شامل آهن. 1979ع جي انقلاب کانپوءِ ايران ۾ ڪيتريون سياسي معاشي ۽ اخلاقي تبديليون آيون آهن. سڀ کان پھرين تہ ايران ۾ نئين ٺاھيل آئين تحت سڀ ”ادارا“ (Institution) هلايا وڃن ٿا. ڪابہ شخصيت آئين کان بالاتر ناھي، ھر سياسي اداري ”پارليامينٽ، انتظاميہ ۽ عدليه“ کي ڌار ڌار اختيارات مليل آهن، ھر ادارو پنھنجي فيصلي ڪرڻ ۾ آزاد ۽ خودمختيار آھي. ايران ۾ ”قانون جي حاڪميت“ کي تمام گهڻي اهميت مليل آھي ۽ قانون جي نظر ۾ سڀ شھري برابر آهن، سمورا شھر رضا خوشيءَ سان قانون جي اطاعت ڪن ٿا. ايران جي سول سوسائٽيءَ ۾ پوليس جي مداخلت بلڪل گهٽ آھي، پوليس انسانن لاءِ آزار ناھي، پر ماڻهن جي مددگار آھي، ايستائين جو ڪو اجنبي جيڪڏهن رستو ڀلجي وڃي ٿو تہ ايران جي ھر شھر ۾ سپاھيءَ وٽ گهربل شھر جو نقشو موجود هوندو آھي ۽ اهو آسانيءَ سان ڀليل انسانن کي دڳ لڳائي سگهي ٿو. ايران جي سياسي نظام ۾ سڀ کان وڏو عمل دخل سماجي انصاف (Social Justice) کي آھي! ايراني حڪومت جي سڀ کان گهڻي ڪوشش آھي تہ ھر ايراني شھريءَ کي عقيدي، جنس، رنگ ۽ نسل جي فرق کانسواءِ بنيادي ضرورتون مھيا ڪيون وڃن، جن ۾ اٽو، لٽو، اجهو، تعليم ۽ صحت جون سهوليتون شامل آهن. ايران جي سياسي نظام جي سڀ کان وڏي خوبي اھا آھي تہ انقلاب کانپوءِ هتي عورت کي تمام گهڻي اهميت ڏني ويئي آھي، ايستائين جو مرڪزي حڪومت ۽ صوبائي حڪومتن جي وهنوار ۾ کين برابريءَ جي حيثيت ڏني وئي آھي. فوج، ايئرفورس، نيوي ۽ سرڪاري نوڪرين ۾ عورتون ڪاروبار هلائين ٿيون. سڀ کان نرالي ڳالھہ اھا آھي تہ عورتون بس ڊرائيور آهن ۽ پڻ ٻارن ۽ عورتن لاءِ مخصوص ٽيڪسيون هلائي حلال جو روزگار ڪمائين ٿيون. ايران جي خلاف اھا مغربي پروپيگنڊا بلڪل غلط آھي تہ 1979ع جي انقلاب کانپوءِ عورتن کي گهر جي چار ديواري ۾ قيد ۽ بند رکيو ويو آھي. زميني حقيقت (Ground Reality) اھا آھي تہ 1979ع جي انقلاب کن پوءِ ايراني سماج ۾ جيڪو مان ۽ مرتبو عورت کي ڏنو ويو آھي. اهو مغربي ملڪن کان وڌيڪ آھي. هتي صرف غير اخلاقي حرڪتن کي ٻنجو ڏنو ويو آھي، عورت جي تقدس جي پائماليءَ وارين محفلن ۽ حرڪتن کي بند ڪيو ويو آھي ۽ فحاشي ۽ عريانيءَ کي روڪيو ويو آھي. ايراني سماج ۾ مرد ۽ عورت کي برابريءَ واري حيثيت حاصل آھي. ايران ۾ عوام کي شھري حق حاصل آهن. تحرير ۽ تقرير جي آزادي آھي، عقيدي ۽ عبادت جي آزادي آھي. ايران جي ”سياسي نظام“ ۾ سرڪاري ملازم کي حصي وٺڻ تي ڪا پابندي ناھي. صرف ”لازمي سروس“ يعني فوج جي اهلڪار کي سياست ۾ حصي وٺڻ تي پابندي آھي. موجودہ ايراني صدر محمود احمدي نجاد پيشي جي لحاظ کان استاد آھي. هو تھران انجنيئرنگ يونيورسٽيءَ جو مستقل استاد آھي. اڳوڻو صدر ڊاڪٽر اڪبر رفسنجاني پڻ پيشي جي لحاظ کان استاد آھي ۽ تھران جي ميڊيڪل يونيورسٽيءَ ۾ آرٿوپيڊڪ ڊپارٽمينٽ جو ھيڊ آف ڊپارٽمينٽ آھي.
ايران ۾ سرڪاري ملازم موڪل وٺي ڪنھن بہ ”سياسي عھدي“ تي بيھي سگهي ٿو. ايران ۾ صدارتي عھدي کان وٺي سرڪاري آفيسر تائين سادگيءَ ۽ قناعت سان پنھنجا سرڪاري فرائض سرانجام ڏئي ٿو. ايران جا سرڪاري آفيسر حقيقي معنيٰ ۾ عوام جا خادم (Public Servent) آهن. اھي عھدي کي عوام جي امانت سمجهن ٿا. ايران جو سڄو سياسي نظام (Political System) نئين آئين جي ماتحت آھي، جنھن کي ايراني ”قانون اساسي“ (Fundemental Law) سڏين ٿا. ايران جي آئين ۾ ملڪ جي وڏي مذهبي علمي شخصيت کي ”سپريم ليڊر“ جو درجو ڏنو ويو آھي. هن وقت آيت الله خامنائي ايران جو سپريم ليڊر آھي، جيڪو آيت الله امام خمينيءَ جي وفات کانپوءِ چونڊيو ويو آھي. سپريم ليڊر کان پوءِ آئين جي لحاظ کان وڏو عھدو صدر جو آھي، جنھنکي عام چونڊن ذريعي چئن سالن لاءِ چونڊيون ويندو آھي. صدر کان پوءِ آئين مطابق 8 نائب صدر آهن ۽ 21 ڪابينا جا وزير مقرر ڪرڻا هوندا آهن، جن جي منظوري پارليامينٽ يا مجلس کان وٺڻ لازمي آھي. ايران جي پارليامينٽ کي ”مجلس شورا اسلامي“ (Islamic Consltative Assembly) سڏيو ويندو آھي، جيڪا 290 ميمبرن تي مشتمل آھي، جنھن جو مدو چار سال آھي. ايران جي نئين آئين تحت ڪجهہ ٻيا سياسي ادارا پڻ جوڙيا ويا آهن، جن ۾ Council of Guardian, Expediency Council ۽ Assembly of Experts شامل آهن، جيڪي ايران جي موجودہ سياسي نظام کي تقويت ڏيڻ ۽ ان کي منصفاڻي نموني سان هلائڻ ۾ معاون ۽ مددگار آهن. ايران هڪ شاندار تاريخ ۽ ثقافت رکي ٿو، جنھن ۾ آرٽ، ميوزڪ، فن، تعمير، شاعري، فلاسافي، روايتون ۽ آئيڊيالاجي شامل آهن. ايران جي شاعريءَ ۾ وطن دوستي ۽ انسان دوستيءَ جو عنصر موجود آھي. فارسي زبان جي عظيم شاعر نظاميءَ مطابق:
همہ عالم تن است و ايران دل،
نيست گويندہ زرين قياس خجل.
(ايران سڄيءَ دنيا جي دل آھي ۽ ان خيال تي مون کي ڪو افسوس ناھي) “شاهنامھ” جي تخليقڪار فردوسيءَ مطابق:
کھ ايران بهشت است يا بوستان،
همي بوي مشک آيد از دوستان.
(ايران عدن آھي يا باغن جو بهشت آھي، جنھن جي خوشبوءِ دوستن ۽ ساٿين کي ملي ٿي)
عظيم شاعر سعديءَ مطابق:
بني آدم اعضاء يک پيکرند،
کھ در آفرينش زيد گوھرند.
جو عضوي بہ آورد روزگار
دگر عضو ھا، را نماند قرار
(بني آدم هڪڙي جوھر مان پيدا ٿيو آھي. سڀ انسان عضون جيان آهن. جيڪڏهن هڪ انسان کي تڪليف ٿيندي تہ سڄي انسانيت کي تڪليف ٿيندي.)
ايران فردوسي، عمر خيام، جامي، رومي، شمس تبريز، حافظ، سعدي، فريدالدين عطار ۽ حسين بن منصور الحلاج جھڙن انسانن جو ملڪ آھي. جن جي شاعري ۽ تعليمات جو ايراني قوم تي گهرو اثر آھي.
الطاف شيخ جو موجودہ ايران جو سفرنامو، علم ۽ ادب، تاريخ ۽ جاگرافي تهذيب ۽ تمدن، ڄاڻ ۽ آگاھيءَ جو انمول دستاويز آھي، جيڪو سندس ٻين سفرنامن ۾ اهم جاءِ والاريندو، صرف هڪ عالم، محقق ئي اهڙي تخليق کي جنم ڏيئي سگهي ٿو. الطاف شيخ جو گس، پنڌ، عمل ۽ تخليقون، نہ صرف سنڌ جي نئين نسل لاءِ پر عالم انسانيت لاءِ رهنمائيءَ ۽ روشنيءَ جو مينار ثابت ٿينديون. ھي اخلاق ۽ اخلاص جي رستي تي هلندڙ، ماڻهپو رکندڙ، عظيم انسان آھي، جنھن جو ضمير، هن ڌرتيءَ جي خمير مان جُڙيو آھي. سائين سنڌي قوم جو عظيم سرمايو آھي. ڌڻي در دعا آھي تہ سو سالن کان وڌيڪ حياتي ماڻي، ڇاڪاڻ تہ هن آدرشي انسان پنھنجو سمورو جيون سنڌ واسين ۽ انسانيت کي ارپي ڇڏيو آھي.
مون سي ڏٺا ماءِ، جنين ڏٺو پرينءَ کي،
تنين سندي ڪاءِ، ڪري سگهان نہ ڳالهڙي!
(شاهه)